बर्मेली चुनावमा हारेका तीन गोर्खाली

A+ A A-

दुई साता अगाडि बर्मेली चुनावबारेको लेख टुङ्गाएको थिएँ, ‘गोर्खाली उम्मेदवारमध्ये छिन प्रान्तका सुन्दरको केही ‘चान्स’ छ कि? अरु दुई उम्मेदवारको चुनाव जित्ने हिसाबमा कुनै अर्थ छैन । राजनीतिको नशा लागेकालाई भने चुनावमा उम्मेदवारी दिनुले मात्र पनि सन्तुष्टि दिँदो हो ।’

चुनावको परिणाम आउन थालेपछि मैले सुरुमै सुन्दर मानलाई फोन गर्न थालें । पटक पटकको प्रयासमा पनि फोन सम्पर्क हुन सकेन । फेसबुकमा मेसेज छाडिदिएँ । सुन्दर मानको फेसबुक नाम चाहिँ काबिया सया हो । बर्मेली भाषामा काबिया भनेको कवि र सया भनेको सर अथवा कविता लेख्ने आदरणीय । उनले कविताको तीन वटा पुस्तक प्रकाशित गरिसकेका छन् ।

नेपालीभाषी मात्र होइन बर्मामा बर्मेलीबाहेक अन्य मातृभाषीको बर्मेली नाम र घरमा बोलाइने छुट्टै नाम हुन्छ । बर्मामा बर्मेलीबाहेक सयभन्दा धेरै अन्य भाषी वा जाति छन् । बर्मेलीकरणको चपेटामा परेकाले धेरैले बर्मेली नाम भने राखेकै हुन्छन् ।

सुन्दरमानको त झन् तेस्रो नाम पनि छ जुन उनको सरकारी नाम हो । छिन प्रान्तका भएकाले उनको छिन नाम, सलाई ङेपी थिहाँ उक थाङ । ‘किन नि यति लामो नाम ?’

फेसबुकमा मेसेज छाडेको भोलिपल्ट उनले फोन गरे । भर्खरै चुनाव हारेकासँग सिधै किन चुनावको कुरा गर्नु भनेर मैले नामको प्रसङ्ग जोडें ।

‘हाम्रा पास्टरहरूले लामो नाम राख्ने चलन पहिलेदेखि नै चलाए । गोराका नि आधिकारिक नाम लामा हुन्छन्, तरहामीले छोटा नाम मात्र सुन्छौं,’ सुन्दरमानले भनेपछि मैले भर्खरै अमेरिकी राष्ट्रपति निर्वाचित जो बाइडेनको पुरा नाम गुगलमा गरें । जोसेफ रोबिनेट्टे वाइडेन जुनियर ।

‘अनि गोर्खालीहरू कहिले देखि क्रिश्चियन भए त ?’ म अझै चुनावको परिणाममा जान असजिलो मानिरहेको थिएँ । उनको निर्वाचन क्षेत्रबाट आङ सान सू चीको पार्टी एनएलडीले जितेको समाचार सञ्चार माध्यममा आइसकेको थियो ।

सुन्दरमान करिब ६० वर्ष पहिले पुगे । ‘पहिले तहिन्दु नै हो । तर यो छिन प्रान्तमा चाहिँ पण्डित्याईं जानेका बाहुनहरू आएर बसेनछन् । जन्मँदा, बिहे गर्दा, मर्दापर्दा धार्मिक विधि अपनाउन नपाइने भएपछि नेपालबाट यता आएका मगर, राई लिम्बुहरू क्रिश्चियन भएछन् । छिन प्रान्त त ब्रिटिसको पालादेखि नै क्रिश्चियन धर्मावलम्बीले भरिएको छ । पास्टर जति पनि पाइन्छन् । तिनैले सुल्टाइदिएछन् मर्दा पर्दाको काम क्रिश्चियन विधि अनुसार । अनि त हामी पुर्खादेखि नै क्रिश्चियन भइयो ।’

सुन्दरमानले थपे,‘तीस वर्ष जस्तो अगाडि बर्माको अन्यत्रका हिन्दुहरू आएका थिए रे क्रिश्चियन नबन्न भन्दै तर त्यतिबेलासम्म ढिलो भइसकेको थियो । तर कोहीकोही अझै हिन्दु धर्म मान्ने छ है यता पनि ।’

अनि म विषयवस्तु मै प्रवेश गरें ‘ए, अनि चुनाव के भो त?’

सुन्दरमानले मीठो लवजमा भने,'दाजु, म त पछारियो नि यसपटक पनि ।' यो उनको लगातार तेस्रो हार हो । पहिलोपटक सन् २०१० मा सेना समर्थित दल युएसडिपी पार्टीका उम्मेदवारसँग । दोस्रोपटक र अहिले एनएलडीका उम्मेदवारसँग ।

एनएलडीका उम्मेदवारले १५,३१७ मत ल्याएको ठाउँमा सुन्दरमानले ८,९९२ मत पाएछन् । निकटतम प्रतिद्वन्द्वी भएका सुन्दरमान पछि तेस्रो मत चाहिँ सेना समर्थित दल युएसडिपीका उम्मेदवार भएछन् । जसले २,८८५मत ल्याएछन् ।

मैले आङ सान सू चीकै उदाहरण दिएर विचलित नहुन सुझाव दिएँ । म साह्रै चिन्तित सुनिएछु क्यारे । उनी पो मलाई सम्झाउने मुडमा निस्किए । ‘दाजु, हरेश खानु हुन्न है,’ भने, ‘गोर्खालीलेएक दिन चुनाव जित्छ । मुसलमानले त जिते यसपटक ।’

बर्माको चुनावमा नेपाली उम्मेदवार, 'योपालि पार्टी फेरेँ है दाइ'

एनएलडीले यस पटक र पहिलोपटक दुई जना मुसलमान धर्मावलम्बीलाई उम्मेदवार उठाएको थियो । जसको पार्टी भित्र र बाहिरबाट पनि एनएलडीले असन्तुष्टि सामना गर्नुपर्‍यो ।

कट्टरपन्थी बौद्धमार्गीको बाहुल्यता रहेको बर्मामा निर्माण गरिएको भाष्य हो, ‘मुसलमानले हाम्रो धर्म नाश गर्छन् ।’

यो भाष्यलाई यति जब्बर गरी स्थापना गरिएको छ कि यसको प्रभाव नेपालीभाषी माथि पनि परेको छ । रंगुनको महंगो ठाउँको घर एक जना गोर्खालीले सस्तोमा बेचेर अन्यत्र सरे ।

‘भाइ, छोरीहरू हुर्कन थाले । छिमेकमा मुसलमानहरू थुप्रा थिए । केही गरी मुसलमानले छोरी फकायो भने त डुबियो नि । हाम्रो के रहन्छ र?’ दाइले यसो भन्दै गर्दा भाउजूले पछाडिबाट थपिन्, ‘हरेक दिन आधा घन्टा जसो पूजा गर्दा मैले त भगवानसँग माग्ने नै त्यही हो, बरु छोरी बिहे नगरी बसे राम्रो । मुसलमानसित त कुनै हालतमा बिहे हुनु भएन ।’

मुसलमान समुदायका दुवै उम्मेदवारले चुनाव भने जिते । यो पटक एनएलडीले त लौरो उम्मेदवार उठाएको भए पनि जित्ने अवस्था यहाँ देखियो ।

रोहिन्ज्या प्रकारणपछि संसारभर सू चीको लोकप्रियतामा कमी आएको थियो । तर बर्मेलीले भने उनको पार्टीलाई दुई तिहाई भन्दा धेरै मत दिए । एनएलडीले पाँच वर्ष अगाडि भन्दा धेरै भोट पायो ।

प्रमुख प्रतिपक्ष सेना समर्थित दल युएसडिपीका उम्मेदवारलाई मतदाताले यसपटक भोटै हालेनन् । एनएलडीले चार सय भन्दा धेरै ठाउँमा विजयी हासिल गर्दा युएसडिपीले २५ वटा ठाउँमा मात्र विजयी हासिल गर्‍यो ।

चुनावको परिणाम आइसेकपछि सेना समर्थित दलले निर्वाचनमा धाँधली भएको भन्दै फेरि चुनाव हुनुपर्ने माग गरेको छ । स्वतन्त्र पर्यवेक्षकहरूले भने चुनावमा अनियमिततालाई अस्वीकार गरेका छन् ।

सुन्दरमानलाई मैले फोन गरे पनि अर्का गोर्खाली उम्मेदवार शंकर कँडेलले मतगणना सकिएको भोलिपल्ट मलाई फोन गरे । मैले सिधै सोधें, ‘कति भोट आयो त नेता जी?’

‘२० भोटले हारें नि म,’ शंकर भने । ‘ए राम्रो मत ल्याउनुभएछ त’ भन्न पनि पाएको थिइन । उनैले थपे, ‘जम्मा २० भोट आयो क्या ।’ यस्तो बेलामा फोन मै हाँसो छुट्ला भनेर म सतर्क भएँ ।

‘अनि अर्को चुनावमा चढ्ने कि नचढ्ने त,’ मैले सोधें । बर्मेली नेपालीमा चुनावमा उठिंदैन, चढिन्छ । कलेज पनि चढिन्छ । ‘ए तिनी त होटल म्यानेजमेन्टमापो चढेकी रैछन् है,’ भनेको होटल म्यानेजमेन्ट पढेकी रैछन् भन्ने अर्थ लाग्छ । यहाँ धेरै कुरामा चढ्ने शब्दको प्रयोग हुन्छ ।

शंकरले भने, ‘अर्को चुनावलाई अझै पाँच वर्ष छ । हेर्दै जाउँ । कुन पार्टीको के गतिविधि हुन्छ । सू चीको पार्टीमा भने म लाग्दिन । लागे पनि त्यो पार्टीबाट चढ्न पाइँदैन ।’

उनैले फोन गरे पनि शंकर मसँग कुरा गर्न धेरै मन पराएनन् । ‘तपाईंको मावली कँडेल भन्या हैन, लउ मेरो बासँग कुरा गर्नु भनेर फोन बालाई दिए ।’

कृष्णप्रसाद कँडेल । सत्तरी र तीन वर्ष । नेपालीभाषी बर्मेलीले त्रिहत्तर भन्न जान्दैनन् । यहाँ दुई अंकको कुरा गर्नुपर्दा अंग्रेजीमा सेभेन्टी थ्री भने जस्तै भनिन्छ तर बीचमा ‘र’ लगाएर ।

यिनकी श्रीमती कलावती पौडेल कँडेल बितेकी दुई वर्ष भएछ । ‘छोरा बुहारीले राम्रै गरी पालेका छन्, तर बुढेसकालमा जोडी नहुँदा दिक्दार लाग्दो रहेछ’ कृष्णप्रसादले भने ।

छोरा राजनीतिमा लागेको यिनलाई चित्त बुझेको रहनेछ । शंकरले उम्मेदावरी दिएपछि सरकारी अधिकारीहरू यिनको घरमा दुई पटक आएछन् । ‘दुःख त केही दिएनन् तर सबै कागजपत्र पटक पटक चेकिङ गरे,’ कृष्णप्रसादले भने, ‘हाम्रो देश त हो तर हामी यहाँका आदिवासी होइनौं नि । हरेक पाइला विचार पुर्‍याएर चाल्नु पर्छ ।’

मैले उनलाई नेपालबाट को पुर्खा कहिले आएको भनी सम्झन लगाएँ ।

‘बा आउनु भएको हो,गोर्खाको गाइखुर गाउँबाट । ११ वर्षको उमेरमा भागेर आउनुभएको रहेछ । ७ वर्षकी श्रीमतीलाई र ८ वर्षको भाइलाई राति छाडेर हिड्नुभएको रे,’ कृष्णप्रसादले आफ्नो बाबुलाई सम्झे ।

‘यता आए पछि बा नेपाल फर्केर जानुभएन । खानीमा ३५ वर्षको उमेरसम्म काम गरेपछि मात्र बिहे गर्नुभयो ।’

‘ओहो, नेपालकी आमालाई धोका भएछ नि,’ मेरो प्रश्नमा कृष्णप्रसाद भने, ‘त्यो त हो, तर काका बा बितेछन् । उताकै आमैले जग्गा बेचेर अर्कैसँग पोइला जानुभएछ ।’

कृष्णप्रसाद भने बर्मामा सानैदेखि खेतीपातीमा लागेछन् । यिनी चीनको सिमाना मुसे भन्ने ठाउँमा पशुपालन खेतीपाती गरेर बसेका बेला सरकार र जातीय सशस्त्र समूहबीच पटक पटक लडाईं भएछ ।

‘बर्मेली र यहाँका अन्य रैथानेको लडाईंमा धेरै दुःख पाइयो । थुप्रै गोर्खाली मरे । हामी त बाँच्यौं तर बथानका बथान गाई लडाईंमा मरे’ कृष्णप्रसाद सन् १९७० र १९८० को दशकमा पुगे ।

मैले मर्ने व्यक्तिको नाम भन्न लगाए । उनले भने, ‘गोपिनाथको ज्वाइँ पनि मरेका हुन् ।’

सेना र सशस्त्र विद्रोहीले राखेका बारुदी सुरुङमा परेर गाई गोरुका खुट्टा उछिट्टिने, पेट फुट्ने भएपछि कृष्णप्रसादको मन साह्रै विरक्तिएछ । ‘म त लडाईं छल्लै बसाईं सर्दै हिंडिरहें ।’

अहिले पनि बर्मामा २० वटा सशस्त्र समूह राज्यसँग लडिरहेको छ । कचिन, शान, कया, मोन, रखाइन सबै राज्यमा विद्रोही र सरकारी सेनाबीच लडाईंका समाचार बेलाबेलामा आइरहन्छ ।

यसपटक १५ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा सशस्त्र विद्रोहकै कारण चुनाव हुन पनि सकेन ।

‘हामी तपाईंको मावली रैछम्, यता आउनु भयो भने पस्नुस् है,’ कृष्णप्रसादले मेरी आमा र परिवारको पनि खैखवर गरे ।

अर्का गोर्खाली उम्मेदवार गणेश बस्नेतसँग कुरा गर्न बाँकी थियो । मैले फोन गर्नासाथ भने ‘एनएलडीको भ्रष्टाचारी नेताले जित्यो मलाई त ।’ हार्ने गोरुको छेरुवा दाउ, गणेशले यता पनि सुनाए ।

‘ठ्याक्कै चुनाव अगाडि एनएलडीले रोड बनाइदियो, स्कूललाई बजेट पारदियो अनि फुँजीलाई ठूलो दान दियो । त्यो त निर्वाचन कानून विपरीत हो नि,’ वकिल मान्छे गणेशले हार स्वीकार गरिसकेका रहनेछन् । फुँजी भनेको चाहिँ वौद्ध धर्म गुरु ।

‘अनि भोट कति आयो त,’ मैले पटक पटक सोधेपछि भने, ‘एक हजार जति ।’

सन् २०१५ मा पनि चुनावमा हारेका गणेशलाई सोधें, ‘अब चुनावको रहर पुग्यो कि छाड्ने?’ गणेशले मलाई अब्राहम लिंकनको उदाहरण दिंदै सोधे, ‘अब्राहम लिंकन कति पटक अमेरिकी चुनाव हारे थाहा छ?’ मलाई थाहा थिएन ।

गणेशले नै भने ६ पटक सम्म विभिन्न पदमा हारे पनि निरन्तर राजनीतिमा लागेपछि मात्र उनी राष्ट्रपति भएका हुन् । राजनीति छाड्ने कुरा हुँदैन ।

‘अनि पार्टी नि?’

गणेश पाँच वर्ष अगाडि अर्कै पार्टीबाट चुनावमा उठेका थिए । अहिले अर्कै पार्टीबाट । उनले भने ‘हेर्नु दाइ, आङ सान सू चीको पार्टीले हामीलाई टिकट दिदैंन । उनी बाँचुन्जेल बर्माको मान्छेले अरुलाई भोट पनि हाल्दैन । तर पनि म राजनीतिमा लागिरहन्छु । पाँच वर्षपछि कुन पार्टीले मलाई टिकट दिन्छ, त्यसैबाट उठ्छु । नभए स्वतन्त्र ।’

म फेरि निश्चित भएँ, राजनीतिको नशा लागेकालाई चुनावमाजीत हार भन्दा पर उम्मेदवारीले मात्र पनि सन्तुष्टि दिने साँच्चै हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २९, २०७७ १०:००