यसरी डुब्याे एस बैंककाे ११ हजार कराेड

A+ A A-

कुनै पनि बैंकको कमाइको तरिका भनेको कर्जा र ब्याज नै हो । बचतकर्ताले आफ्नो पैसा बैंकमा जम्मा गर्छन्, बैंकले त्यसको ब्याज दिन्छ । त्यही पैसा बैंकले कर्पोरेट कम्पनीलाई ऋण दिन्छ र त्यसबाट अलि बढी ब्याज लिन्छ । यही ब्याज बैंकको कमाइको मुख्य स्राेत हो ।

ठूलाठूला सपनाका साथ भारतीय वित्तीय क्षेत्रमा १६ वर्षअघि उदाएको एस बैंकले सुरुबाटै यही सूत्रअनुसार निकै तीव्र गतिमा व्यापार बढायो । ग्राहकको संख्या बढाउन बैंकले देशभर १ हजार १ सय २० शाखा खोल्यो, १ हजार ४ सय ५० भन्दा बढी एटीएम राख्यो ।

बचतकर्तालाई अरु बैंकभन्दा बढी ब्याज दिन थाल्यो । ६ प्रतिशत ब्याजको अफरबाट एस बैंकका ग्राहकको संख्या तीव्र रूपमा बढ्यो । अरू बैंकले ‘नपत्याएका’ व्यक्ति एस बैंकमा आउँथे र कर्जा लिएर जान्थे । छोटो समयमा नै एस बैंकले भारतको वित्तीय बजारमा आफूलाई एक ‘सशक्त’ बैंकका रूपमा उभ्यायो ।

मार्च २०१९ मा एस बैंकमा जम्मा रकम २ लाख २७ हजार करोडसम्म पुग्यो । एस बैंकको कुल सम्पत्ति ३ लाख ८० हजार करोड भयो ।

सँगै बैंकको खराब कर्जा (डुबेको रकम) पनि बढ्यो ।

२०१७ मा एस बैंकको खराब कर्जा ६ हजार ३ सय ५५ करोड थियो, जुन २०१९ मा बढेर ११ हजार १ सय ५९ करोड पुग्यो । अर्थात् लगभग दुई गुणाले बढ्यो । भारतीय वित्तीय क्षेत्रको नियामक रिजर्भ बैंक अफ इन्डिया (आरबीआई)ले हस्तक्षेप गर्नुको मुख्य कारण नै यही थियो ।

सन् २०१६ मा एस बैंकले सार्वजनिक गरेको आँकाडाप्रति शंका लागेर आरबीआईले बैंकसँग पूर्ण विवरण माग्यो । एस बैंकले बुझाएको विवरण अध्ययन गरेपछि आरबीआईलाई बैंकले खराब कर्जाको आँकडा लुकाइरहेको रहस्य प्रष्ट भयो ।

२०१६ मा बैंकले आफ्नो खराब कर्जा ७ सय ४९ करोड देखाएको थियो । जबकि, वास्तवमा यस्तो कर्जा ४ हजार ९ सय करोड रुपैयाँ थियो ।

सन् २०१८ मा आरबीआईले बैंकका मालिक राणा कपूरको कार्यकाल घटाइदियो । जसका कारण उनी कुर्सी छाड्न बाध्य भए ।

यसरी ‘खरायो गति’मा दौडिएको बैंक एकाएक कसरी ‘पटरी’बाट खस्यो त ? यो कुरा जान्नुअघि यसको स्थापनाबारे चर्चा गरौँ ।

सन् २००४ मा राणा कपूरले आफ्ना नातेदार अशोक कपूरसँग मिलेर एस बैंकको सुरुवात गरेका थिए ।

बैंक स्थापना गरेको ४ वर्षपछि अर्थात् सन् २००८ मा मुम्बईमा भएको आतंकवादी आक्रमणमा अशोक कपूरको मृत्यु भयो । त्यसपछि अशोक कपूरकी पत्नी मधु कपूर र राणा कपूरबीच हिस्सेदारीलाई लिएर विवाद सुरु भयो ।

मधु आफ्नी छोरी सगुन गोगियालाई बैंकको बोर्डमा निर्देशकका रूपमा राख्न चाहन्थिन् । तर, बोर्डका अन्य सदस्य यसमा सहमत थिएनन् । त्यसपछि न्याय माग्दै मधु अदालत पुगिन् ।

अदालतमा राणा कपूरकै जित भयो । ३० अगस्ट २०१८ मा रिजर्भ बैंकले राणा कपूरलाई अर्को आदेश नभएसम्म एमडी र सीईओका रूपमा रहिरहन अनुमति दियो ।

एस बैंकबाट नेपाली बैंकले सिक्नुपर्ने पाठ

केही वर्षअघिसम्म वित्तीय क्षेत्रमा चर्चा थियो– ‘यदि कसैले तपाईंलाई ऋण दिँदै छ भने त्यो मान्छे पक्का राणा कपूर हो, अरू बैंकले ऋण नदिए एस बैंकले दिन्छ ।

एक दशकसम्म त मानिसहरूमा यस्ता कुराप्रति कुनै शंका थिएन । कसैले एस बैंकका संस्थापक राणा कपूरको क्षमता वा कुशलताप्रति पनि शंका गरेनन् ।

राणा कपूरलाई चिन्ने मानिसहरूका अनुसार कारोबारलाई लिएर उनी निकै गम्भीर र आक्रामक थिए । बैंकिङ क्षेत्रमा उनलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरिन्थ्यो । ऋण कसरी उठाउने भन्ने कुरा राणा कपूरसँगै सिक्नुपर्छ भनिन्थ्याे ।

हुन पनि किङफिसरजस्तो एयरलाइन्समा सरकारी बैंकको हजारौँ करोड रुपैयाँ डुब्दा राणा कपूर एस बैंकको पैसा असुल्ने रणनीति बनाइरहेका थिए । धेरै हदसम्म उनी यसमा सफल पनि बने ।

सन् २००८ मा आर्थिक मन्दीका कारण अमेरिकासहित संसारभरका बैंक धर्मराएका थिए । राणा कपूरको नेतृत्वमा रहेको एस बैंकले भने आफूलाई उक्त भूमरीबाट बचायो ।

मे २०१४ मा नरेन्द्र मोदी सत्तामा आए । राणा कपूरलाई मोदी सरकारको नीतिहरूका ठूला समर्थक मानिन्छ ।

अनि ओरालो यात्रा..

बैंकको खराब समय कहाँबाट सुरु भयो, यो बताउन कठिन छ तर सेप्टेम्बर २०१८ मा रिजर्भ बैंकले राणा कपूरलाई अर्को कार्यकाल बैंकमा रहन अस्वीकार गरेपछि शंका उब्जियो । राणा कपूरलाई जनवरी २०१९ मा एमडी र सीईओ पदबाट हटाइएपछि बैंकका बारेमा एकपछि अर्को नराम्रो खबर आउन सुरु भयो ।

बैंकिङ विज्ञहरूका अनुसार बैंक नाजुक अवस्थामा रहेको र यसको नकारात्मक परिणाम हुने कुरामा पहिलादेखि नै शंका नभएको होइन । तर, बैंकका व्यवस्थापकले ग्राहकको भरोसा टुट्न नदिने विश्वास दिलाउँदै आएका थिए ।

भारतका बैंकिङविज्ञ देवीदास तुल्जापुरकर भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ, भारतका अधिकांश कर्पोरेट सेक्टरलाई यो थाहा थियो कि जुन ढंगले एस बैंकले कर्जा प्रवाह गरिरहेको छ, यसले बैंकलाई दुर्दिनतिर उन्मुख गराइरहेको छ । १ वर्षअघिदेखि नै एस बैंकको भविष्यका बारेमा चिन्ता प्रकट हुँदै आएको थियो ।’

२०१८/१९ को चौथो क्वार्टर (जनवरी–मार्च)मा बैंकलाई १५ हजार करोड रुपैयाँभन्दा बढी घाटा भयो । कारोबार सुरु गरेयता उसका लागि यो सबैभन्दा ठूलो घाटा थियो । त्यसअघि थाहा पाएर पनि बैंकले घाटासम्बन्धी विवरणहरू लुकाउने गरेको थियो ।

राणा कपूर र उनका नातेदारले बैंकबाट आफ्नो हिस्सेदारी घटाइरहेका थिए । अक्टोबर २०१९ मा राणा कपूर र उनको समूहको हिस्सेदारी घटेर पौने पाँच प्रतिशतको नजिक आइसकेको थियो ।

तमाम विदेशी फन्ड हाउसेज र क्रेडिड ऐजेन्सीले एस बैंकको आउटलुक घटाइदिए र नकारात्मक सूचीमा राखे । यसपछि एस बैंकलाई ओपन मार्केट र विदेशबाट पैसा जुटाउन मुश्किल पर्न थाल्यो ।

दलदलमा फस्दै गएको एस बैंकले बच्नका लागि फेरि जुवा खेल्यो र डायचे बैंक इन्डियाका प्रमुख रणवीर गिललाई नयाँ सीईओ नियुक्त गर्‍यो ।

यसपछि बैंकले सेयर र डेट सेक्युरिटिज अर्थात् बन्ड्स बेचेर पुँजी जुटाउने प्रयास पनि गर्‍यो तर सफलता हात परेन । पछि आएको क्वार्टर रिजल्टबाट पनि प्रष्ट झल्किन थाल्यो, कुनै बेला तीव्र गतिमा अघि बढेको बैंक पटरीबाट उत्रिसकेको छ ।

गत वर्ष १४ मेमा रिजर्भ बैंकले डेपुटी गभर्नर आर गान्धीलाई एस बैंकको बोर्डमा अतिरिक्त डाइरेक्टर नियुक्त गर्‍यो । केन्द्रीय बैंकले कुनै बैंकमा अतिरिक्त निगरानीको आवश्यकता पर्दा मात्र यस्तो कदम उठाउने गर्छ ।

अगस्ट २०१९ मा जहाँ एस बैंकको एक सेयरको मूल्य ४०४ भारु थियो तर, यस्तो मूल्य ५ रुपैयाँभन्दा तल पुगिसकेको छ । अर्थात् ७ महिनामा कुल मिलाएर सेयरको मूल्य ८५ प्रतिशत घटेको छ र मार्केट भ्यालू ७ हजार ९ सय ४३ करोड रुपैयाँले घटेको छ ।

वित्तीय क्षेत्रमा रिपोर्टिङ गर्ने भारतका पत्रकार रक्षित सिंह भन्छन्, ‘बैंकको वित्तीय अवस्था खराब हुन थाल्यो । यही कारण लगानीकर्ताहरू बैंकबाट टाढिन थाले । उता ग्राहकहरूमा पनि बैंकप्रतिको विश्वास घट्न थाल्यो । ग्राहकहरू धमाधम बैंकबाट पैसा फिर्ता लैजान थाले । जसले गर्दा बैंकसँग भएको धनराशि पनि घट्यो ।’

बोर्ड भङ्ग

गत शुक्रबार साँझ रिजर्भ बैंक अफ इन्डिया (आरबीआई)ले सर्कुलर जारी गरेर एस बैंकको बोर्ड भङ्ग गरिदिएको छ । त्यसमा नयाँ प्रशासक नियुक्त गरिएको छ । योसँगै बैंकका बचतकर्ताले निकाल्न पाउने रकमको सीमासहित यस बैंकको कारोबारमा कैयौँ तरिकाका प्रतिबन्ध लगाइएको छ ।

केन्द्रीय बैंकले अर्को निर्देशन नआएसम्म बैंकका ग्राहकले झिक्न पाउने रकमको सीमा ५० हजार रुपैयाँ तय गरिदिएको छ । मेडिकल इमरजेन्सी, उच्च शिक्षा वा बिहेको स्थितिमा यो सीमा ५ लाख रुपैयाँ बनाइएको छ । बैंकको नियन्त्रण भारतीय स्टेट बैंकको नेतृत्वमा वित्तीय संस्थानहरूको एक समूह अर्थात् कन्सोर्सियमको हातमा दिइएको छ ।

राणा कपूर पक्राउ

बैंकका संस्थापक राना कपूरलाई आइतबार सम्पत्ति शुद्धिकरणको आरोपमा पक्राउ गरिएको छ।

मौका दिइएको थियो

यसअघि आरबीआईले एस बैंकलाई कुनै मौका नदिएको भने होइन । ब्यालेन्ससिट सुधार्न तथा लगानीकर्ता र ग्राहकको विश्वास जित्नका लागि निकै समय दिइएको थियो । तर, यसो गर्न एस बैंक असफल रह्यो । बरु उल्टै आरबीआईलाई गलत जानकारी दिँदै बस्यो । यही कारण अन्ततः आरबीआईले बैंकको कमाण्ड आफ्नो हातमा लियो ।

व्यवस्थापन पक्षको ‘असावधानी’ बाहेकका कुरा गर्ने हो भने आइएल एण्ड एफएस, डीएचएफएल, जेट एयरवेज, कक्स एण्ड किङ्स, क्याफे कफी डे, अनिल अम्बानीको रिलायन्स ग्रुप, एस्सेल समूह, सीजी पावर र अल्टिकोजस्ता ठूला कम्पनी नै एस बैंक डुब्नुका कारण बने । यी कम्पनीले ‘एस’ बैंकबाट लिएको ऋणको ब्याज त कुरै छाडौँ, सावाँसमेत फिर्ता गरेनन् । १६ वर्षअघि ठूला–ठूला सपनाका साथ भारतीय बैंकिङ क्षेत्रमा उदाएको एस बैंक अन्ततः डुब्यो । अहिले एस बैंकका २८ लाख खातावालको सातो उडेको छ ।

देशभरका ११ सयभन्दा बढी शाखामा कार्यरत २१ हजारभन्दा बढी कर्मचारी अन्योलमा परेका छन् । २००४ बाट कारोबार थालेको बैंक ‘एस’ बैंकबाट ‘नो’ बैंक बन्न पुगेको छ ।

हरेक कर्जाका लागि यो बैंकले ‘एस’ नभनेको हुन्थ्यो भने ११ हजार करोड रुपैयाँ डुब्दैन थियो । देशको चौथो ठूलो प्राइभेट बैंक यो हालतमा जानुको मुख्य कारण छिट्टो कमाउने उसको चाहना नै हो ।

भविष्य

एस बैंकको भविष्य के होला यसै भन्न सकिने अवस्था छैन । यो कुरा आरबीआईको अबको रणनीतिमै निर्भर रहनेछ । तर, बचतकर्ताहरूलाई भने सरकारले राहत महसुस गराएको छ । भारतकी वित्तमन्त्री निर्मला सीतारमणले भनेकी छन्, ‘सरकार बचतकर्ताहरूको हितको सुरक्षाका लागि प्रतिवद्ध छ । म आरबीआईसँग अपेक्षा गर्छु कि उसले यो मामिलामा तत्कालै कानुनी प्रक्रिया अपनाउनेछ, र पत्ता लगाउनेछ, एस बैंकको यो हालतका लागि को जिम्मेवार छ । मलाई आशा छ कि ३० दिनभित्र धेरै समस्या समाधान हुन्छ र बचतकर्ताले धेरै चिन्ता लिनु पर्दैन ।’

नाेट ः यहाँ उल्लेख गरिएकाे रू भारतीय रूपैयाँ हाे ।

एस बैंकबाट के सिक्ने ?

विज्ञहरू एस बैंकको हालतबाट पाठ सिकेर नेपाली बैंक र नियामकले पनि बेलैमा सतर्कता अपनाउनुपर्नेमा जोड दिन्छन् । उनीहरूका अनुसार छिटो अघि बढ्ने ध्याउन्नमा अन्धाधुन्ध कर्जा प्रवाह, खराब कर्जाको विवरणमा छलछाम र ब्याजमा अनावश्यक प्रतिस्पर्धाजस्ता कुरा बैंकका लागि राम्रा संकेत होइनन् ।

राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्वसदस्य एवं अर्थशास्त्री डा. चन्द्रमणि अधिकारी कतिपय बैंकले वास्तविक विवरण लुकाउन सक्ने भएकाले केन्द्रीय बैंक यसप्रति चनाखो हुनुपर्ने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘एस बैंकले जस्तै नेपाली बैंकले पनि कतिपय खराब विवरण लुकाउन सक्छन् वा कागजमा मात्र प्रक्रिया मिलाएका हुन सक्छन्, यस्तो कुराप्रति राष्ट्र बैंकले विशेष सतर्कता अपनाउनुपर्छ । यसबाहेक बैंक स्वयमले पनि ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ ।’

उनका अनुसार बाहिरबाट हेर्दा नियामकको निर्देशन पालना गरेजस्तो देखिए पनि बैंकमा कागज मिलाएर धेरै काम भइरहेकाे छ । ‘बैंकहरूलाई पैसा धेरै कमाउनु छ तर एउटै ऋणिलाई दिने ऋणको सीमा तोकिएको हुन्छ, क्षेत्रगत सीमा पनि तोकिएको छ, यस्तो अवस्थामा कागज मिलाएर बैंकहरूले काम गरिरहेका हुन सक्छन् जुन जोखिमपूर्ण काम हो । त्यसैले राष्ट्र बैंकले अनुगमन र निरीक्षणलाई अलिक चुस्त पार्नुपर्छ । अन्यथा उता (भारतमा) एस बैंकजस्तै यता (नेपाल)मा पनि कुनै बैंक समस्यामा नपर्ला भन्न सकिँदैन ।’

नामै नतोके पनि उनी गत वर्षयता केही वाणिज्य बैंकको तीव्र गतिले राम्रो संकेत नगरेको बताउँछन् ।

ज्योति विकास बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिृकत मनोज ज्ञवाली वित्तीय संस्थाहरूले नाफा मात्र हेर्न थाले भने एस बैंकको जस्तो हालतमा पुग्ने बताउँछन् । ज्ञवाली भन्छन्, ‘राम्रो अवस्थामा चल्दै गर्दा वित्तीय संस्थाहरूले जब नाफा मात्र हेर्न थाल्छन्, केन्द्रीय बैंकको निर्देशन लत्याउँछन् र तँछाडमछाड गरी अघि बढ्न खोज्छन्, तब बुझ्दा हुन्छ त्यो अधोगतिको संकेत हो ।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन २७, २०७६ १६:१६