लिम्बो ‘सेरिड’

A+ A A-

परीक्षा नियन्त्रण कार्यालय बल्खुको आडैमा छ शिक्षा विकास तथा अनुसन्धान केन्द्र (सेरिड) । परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयवरिपरि दैनिक भीड लाग्छ ।

तर, त्यसैको आडमा रहेको सेरिडमा खासै चहल पहल छैन । परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयकै कतिपय कर्मचारीलाई सेरिड कार्यालय कहाँ छ भन्ने थाहै रहेनछ ।

सेरिडको आँगनसँगै प्रहरी कार्यालय छ । प्रहरी कार्यालयसँगै रहेको अर्को कार्यालय सेरिडको हो भन्ने प्रहरीलाई पनि थाहा रहेनछ । यहीँबाट प्रस्ट हुन्छ सेरिड कति निष्प्रभावी छ भन्ने ।

के हो सेरिड ?

शिक्षा विकास तथा अनुसन्धान केन्द्र (सेरिड) राष्ट्रिय स्तरमा शिक्षा क्षेत्रको अध्ययन, अनुसन्धान गरेर नीति परिवर्तनका लागि सुझाव दिन बनाइएको केन्द्र हो । २०२८ सालमा नयाँ शिक्षा प्रणाली लागू भयो । त्यसलाई प्रभावकारी बनाउन सेरिडको स्थापना गरिएको हो ।

सन् १९७५ मा शिक्षा मन्त्रालयको राष्ट्रिय शिक्षा समितिअन्तर्गत केन्द्रको स्थापना गरिएको थियो । केही समयलगत्तै केन्द्र र शिक्षा मन्त्रालयका प्रशासनिक समूहबीच मनमुटाव भयो । केन्द्र प्राज्ञहरूको समूह थियो । प्रशासनिक समूहबीच कामका विषय विवाद बढ्दै गयो ।

विवाद बढ्दै गएपछि अनुसन्धान केन्द्रलाई सन् १९७९ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत ल्याइएको हो ।

सेरिडको काम के हो ?

पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्यांकन
शैक्षिक नीति तय तथा विश्लेषण
शिक्षण विधि तथा प्रक्रिया
शिक्षामा समावेशिता
अनौपचारिक शिक्षा
प्रारम्भिक बाल विकास
बहुभाषिक शिक्षा

विद्यालय तथा विश्वविद्यालयको शिक्षामा आमूल परिर्तनका लागि माथि उल्लेखित विषयवस्तुमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने काम सेरिडको हो ।

सेरिडको उद्देश्य

नयाँ ज्ञानको खोजी गर्दा अनुसन्धाना तथा खोज कार्यद्वारा शिक्षा विकासको निम्ति जोड्ने
शिक्षानीतिको तय योजना तथा कार्यान्वयनमा सहजता प्रदान गर्ने
शैक्षिक क्षेत्रका संस्थागत विकासका लागि जोड दिने
अनुसन्धानका अनुभव तथा तथ्यहरूलाई संञ्चारमाध्यमद्वारा आदान प्रदान गर्ने

यी हुन् अहिलेसम्मसेरिडको नेतृत्व गर्ने कार्यकारी निर्देशक

१) डा. प्रेम कुमार कसजू
२) डा. गजेन्द्रमान श्रेष्ठ
३) डा. माधवप्रसाद मैनाली
४) डा. हर्षनारायण धौभडेल
५) डा. वेदनाथ रेग्मी
६) डा. रत्नमान प्रधान
७) डा. बज्रराज शाक्य
८) डा. हृदयरत्न वज्राचार्य
९) डा. श्रीरामप्रसाद लामिछाने
१०) डा. अरबिन्दलाल भोमी
११) डा. किशोर श्रेष्ठ
१२) डा. कृष्णचन्द्र शर्मा
१३) डा. जीवनाथ धिताल
१४)डा. सुरेन्द्र गिरी– (वर्तमान निर्देशक)

सेरिडले अहिलेसम्म १४ जना कार्यकारी निर्देशक पायो । जति निर्देशकको संख्या थपिँदो छ, त्यति नै सेरिडको साख भने घट्दो छ ।

सेरिडको साख

डा. प्रेमकुमार कसजू,डा.गजेन्द्रमान श्रेष्ठ र डा.माधवप्रसाद मैनालीले नेतृत्व गर्दासम्म सेरिड डगमगाएको थिएन । अध्ययन अनुसन्धानको काम द्रुत गतिमा भएको थियो । नेपालको परिवेशअनुसार कस्तो शिक्षा आवश्यक छ ? विद्यालय र विश्वविद्यालयमा कस्ता पाठ्यक्रम आवश्यक छन्?

अनौपचारिक शिक्षा, प्रारम्भिक बालविकास, बहुभाषिक शिक्षा, शिक्षण विधिलगायतका विषयमा अनुसन्धानका काम भए ।

तत्कालीन सरकारहरूले पनि शिक्षाका विषयमा सेरिडसँग छलफल गरेर नीति बनाउँथे ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयसमेत राजनीति गर्ने थलो बन्यो । राजनीति आफैंमा नराम्रो होइन । विकासका लागि राजनीति हुनुपर्ने हो । तर, विश्वविद्यालयमा विनाशका लागि राजनीति हावी भयो ।

किन विद्यार्थी विद्यालय पढ्न जाँदैनन् ? शिक्षालाई विकाससँग कसरी जोड्ने ? बालबालिकाको विकासका लागि अभिभावकले के सोचेका हुन्छन् ? विद्यार्थीले किन विद्यालय छोड्छन् ? विद्यालय खाजा कार्यक्रमलगायतका विषयमा सेरिडले अनुसन्धान गरेको थियो ।

शिक्षाका थिंकट्यांकहरू सेरिडमा भेला भएर शिक्षाका विषयमा बहस र छलफल गर्थे । विश्वसँग प्रतिस्पर्धा गर्ने शिक्षाका पाठ्यक्रमको विकासमा रिसर्चरहरू देश/विदेशका विभिन्न ठाउँमा पुग्थे । तत्कालीन राजाहरूले शिक्षाका विषयमा सेरिडका थिंकट्यांकहरूसँग परामर्श गर्थे । तर, २०४७ सालपछि बनेका सरकारले सेरिडसँग समन्वय गरेन । जसका कारण सेरिड ओरालो लाग्यो ।

किन कमजोर भयो सेरिड ?

राजनीति हावी

पञ्चायतकालमा स्थापना भएको सेरिड प्रजातन्त्रको उदयसँगै खिइन थाल्यो । राजनीतिक दलहरू सत्तामा पुगे तब सेरिड ओरालो लाग्दै गयो ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयसमेत राजनीति गर्ने थलो बन्यो । राजनीति आफैंमा नराम्रो होइन । विकासका लागि राजनीति हुनुपर्ने हो । तर, विश्वविद्यालयमा विनाशका लागि राजनीति हावी भयो ।

दलीय भागभण्डामा विश्वविद्यालय चुर्लुम्म डुब्यो । क्षमता भएका भन्दा शक्तिवरिपरि रहेका व्यक्ति विश्वविद्यालयको नेतृत्व तहमा आए ।

त्यसैको परिणाम विश्वविद्यालयअन्तर्गत रहेका अनुसन्धान केन्द्र मक्किँदै गयो । अनुसन्धान केन्द्रमा पनि राजनीतिक आस्थाका आधारमा नेतृत्व आउन थाले । तर,पञ्चायतकालमा हाम्राले भन्दा राम्राले नेतृत्व गरेको प्राध्यापकहरू नै स्वीकार गर्छन् ।

जागिर खाने केन्द्र

सेरिड अनुसन्धानका कामभन्दा पनि कमजोर प्राध्यापकहरूको जागिर खाने केन्द्र बन्न पुग्यो । सेरिड पढाउन नसक्ने प्राध्यापकहरूको डम्पिङ साइडमा परिणत भयो ।

सेरिडले अनुसन्धानका लागि पाएको प्रोजेक्ट पनि समयमा पूरा गर्न सकेन । जसका कारण शिक्षा मन्त्रालयबाट आउने अनुसन्धानको काम रोकियो । तलब खाने तर काम नगर्ने प्रवृत्तिका कारण सेरिडले अनुसन्धानको काम पाउन छोड्यो ।

एनजीओकरण

२०४७ सालपछि प्राइभेट रिसर्च सेन्टर खुले । कतिपय प्राज्ञहरू नै गैरसरकारी संस्था खोलेर शक्ति केन्द्र धाउन थाले । मन्त्रालयको ढोकामा नै गैरसरकारी संस्थाका झोला पुग्न थालेपछि सरकारी अनुसन्धान केन्द्र सेरिडले प्रोजेक्ट पाएन । साना अनुसन्धानको काम पाएपनि ठूला अनुसन्धानका काम प्राइभेट रिसर्च सेन्टरले गर्न थाले ।

शक्ति केन्द्रका व्यक्तिले एनजीओको माध्यमबाट फाइदा लिन सक्ने भएकाले पनि अनुसन्धान केन्द्र ओझेलमा परेको त्रिविका प्राध्यापक बताउँछन् । अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूबाट हुने अनुसन्धानको काम पनि एनजीओको हातमा आउन थाल्यो । शिक्षाको विकासमा लाग्नुपर्ने सेरिड आफैं विनाश हुँदै गयो ।

जनशक्ति अभाव

२०३३ सालदेखि २०४३ सालसम्म सेरिडमा झण्डै ८० जनाको हाराहारीमा रिसर्चर र कर्मचारी हुन्थे । तर, अहिले प्राध्यापक २, सह–प्राध्यापक ५, उप–प्राध्यापक ३ जना रहेका छन् । अहिले प्रशासनिक कर्मचारी १७ जना छन् ।

थोरै संख्यामा रिसर्चर भएका कारण प्रभाकारी अनुसन्धान हुन सकेको छैन । सेरिडलाई जीवित राख्ने काम मात्र भएको छ । शिक्षाक्षेत्रको विकासमा पछिल्लो वर्ष सेरिडको योगदान देखिँदैन ।

बजेटको अभाव

कम जनशक्ति र बजेट अभावले अनुसन्धानको काम हुन नसकेको सेरिडको भनाइ छ । कर्मचारीको तलब त्रिविले नै खुआएको छ । आर्थिक वर्ष २०७५/२०७६ का लगि सेरिडलाई ३ करोड ७९ लाख ४८ हजार बजेट स्वीकृत भएको छ । तर, सेरिडले २ कराेडमात्र बजेट हात पारेको छ । त्यही बजेटबाट सेरिडले कर्मचारीलाई तलब खुवाउने गरेको छ ।

हामीले प्रोजेक्ट नै पाएनौं
कार्यकारी निर्देशक डा. सुरेन्द्र गिरी– सेरिडसन् १९९० पछि शिक्षा मन्त्रालयले भ्याट र प्यान खोज्न थाल्यो । सेरिड सरकारी अनुसन्धान केन्द्र हो । जसको भ्याट र प्यान हुँदैन । भ्याट र प्यान नभएपछिसम्बन्धित निकायले एनजीओको माध्यमबाट रिसर्चको काम गर्न थाले ।

२०२८ सालअघिको पाठ्यक्रम भारतीय प्रभावमा बनेका छन् । त्यसपछि अमेरिका गएर पढेका नेपालीले पाठ्यक्रम बनाए । ती पाठ्यक्रम अमेरिकी मोडेलका छन् । अहिलेसम्म पनि विदेशी पाठ्यक्रम निरन्तरता छ । बीचबीचमा केही परिवर्तन भए । तर, मूल मुटु परिवर्तन भएको छैन ।

नेपालको नयाँ संविधानअनुसार नयाँ पाठ्यक्रम बनाउनुपर्नेछ । संविधानमा शिक्षा मौलिक हकमा राखिएको छ । त्यस्तै, शिक्षामा निजीकरण र व्यापारीकरणको अन्त्य, १२ सम्म निःशुल्क शिक्षा उल्लेख गरिएको छ ।

यसैका आधारमा समाजवाद उन्मुख पाठ्यक्रम बनाउनुपर्नेछ । राष्ट्रिय शिक्षा नीतिअनुसार नयाँ पाठ्यक्रम बनाउने हो । नेपाली माटो परिवेश अनुसारको पाठ्यक्रम अनुसन्धान गर्ने काम सेरिडलाई दिनुपर्छ । यदी सेरिडलाई सरकारले अनुसन्धानको नयाँ पाठ्यक्रमको अनुसन्धान गर्ने काम दिने हो भने अहोरात्र काम गर्न तयार छौं । वर्षौंदेखि गुमेको सेरिडको साखलाई फिर्ता ल्याउन कुनै कसर बाँकी राख्दैनौं ।

अर्कोतर्फ, सेरिडका रिसर्चरहरूको प्रमोसन हुँदैन । केन्द्रमा कार्यरत शिक्षक तथा कर्मचारीको वृत्ति विकासमा चासो दिइँदैन । बाह्य संस्थाहरूसँग सहकार्य गर्न नीतिगत समस्या छ । केन्द्रका लागि भौतिक संरचनाको आवश्यकता छ । यसतर्फ पनि राज्यले ध्यान दिन जरुरी छ ।

डा. गिरी निर्देशक भएपछि भएका काम

१) उच्च शिक्षा योजना तथा प्रशासनसम्बन्धि तालिम कार्यक्रम

२) शिक्षा तथा मानव स्रोत केन्द्र साथै राष्ट्रिय शिक्षा बोर्ड

(डिएलआई भेरिफिकेशन एन्ड सिस्टम अध्ययन)

३) पुस्तकालयको नयाँ भवन निर्माण सम्पन्न

४) सेरिड सल्लाहकार समिति गठन

५) पुस्तकालयका डकुमेन्ट डिजिटलाइजेशन

६) भाषिक अध्ययन

७) एक्सन नेपाल र सेरिडको सहकार्यमा अन्तरक्रिया

८) विद्यालय शिक्षा– विद्यालय सुधार योजना अन्तर्गत डिएलआई भेरिफिकेशन परियोजना ३३ मध्ये २०/२२ वटा

अहिले के गर्दै छ सेरिड ?

ठूला विषयमा अनुसन्धान नपाएको सेरिडले तालिमकोआयोजना गरिरहेको छ । उच्च शिक्षा योजना तथा प्रशासनसम्बन्धी तालिमको पहिलो चरणको कार्यक्रम गत ४ कात्तिकदेखि ८ सम्म काठमाडौंमा आयोजना गरेको थियो । दोस्रो चरणको तालिम कार्यक्रम आगामी पुसमा बुटवलमा आयोजना गर्दै छ ।

सेरिडले सन् २०१३ देखि २०१९ सम्म सेरिडले गरेको अध्ययन अनुसन्धानको कामः

१) व्यवस्थापन शिक्षा कार्यक्रमको प्रभावकारिता अध्ययन (बीबीए बीएचएम) (२०१३)

२) उच्च शिक्षा : इन्जिनियरिङ शिक्षा कार्यक्रमको प्रभावकारिता अध्ययन (२०१४)

३) विद्यालय शिक्षा सुधार योजना

४) उच्च शिक्षा योजना तथा प्रशाशनसम्बन्धी तालिम

५) विद्यार्थीको परीक्षा सम्बन्धी प्राज्ञिककार्य

६) भाषिक अध्ययन

७)सानोठिमी क्याम्पसको छानबिन

जर्नल प्रकाशन

सेरिडले २०३३ सालदेखि ‘विकासको निम्ति शिक्षा’ जर्नल प्रकाशित गर्दै आएको छ । जर्नलमा शिक्षासम्बन्धी विचार, सिद्धान्त, नीति, व्यवहार, अनुसन्धान र रचनालाई समावेश गरिन्छ । तर, जर्नल पनि नियमित प्रकाशन गर्न सकेको छैन । अहिलेसम्म २२ अंक मात्र निकालेको छ । २०७५ मा भने सेरिडले नयाँ संविधानपछिको शिक्षाको विषय समावेश गरेर जर्नल निकालेको छ ।

कुनैसमय सेरिडको गरिमा उच्च थियो । त्यहीँबाट अध्ययन अनुसन्धान गरेर शिक्षाविद् उत्पादन हुन्थे । सात जना प्राध्यापकले सेरिडबाट नै पीएचडी गरेका थिए । डा. श्रीराम लामिछाने, डा. हृदयरत्न वज्राचार्य, डा. विद्यानाथ कोइराला, डा. विजयकुमार थापा, डा. समिरा लुुइँटेल, डा. रोशन त्रिचकार र डा. हेमन्तराज जोशी सेरिडकै प्रोडक्ट हुन् । उनीहरूले नेपालको शिक्षामा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका थिए ।

तर, पछिल्लो वर्षमा सेरिडबाट ज्ञान उत्पादन हुन सकेको छैन । शिक्षाविद् डा. विद्यानाथ कोइरालाले पनि लामो समय सेरिडमा अध्ययन अनुसन्धानको काम गरे । २०३८ देखि २०५० सम्म डा. कोइरालाले सेरिडमै रहेर अध्ययन अनुसन्धानको काम गरे ।

लिम्बो सेरिड
शिक्षाविद्, डा. विद्यानाथ कोइरालातत्कालीन निर्देशक डा. प्रेमकुमार कसजूले माया पनि गर्नुहुन्थ्यो गाली पनि गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले कसरी राम्रो काम गर्न भनेर प्रेरित गर्नुहुन्थो। त्यसैले रिजल्ट पनि राम्रो आउँथ्यो ।

७० वर्षदेखि चल्दै आएको अहिलेको शिक्षाले बेरोजगार मात्र उत्पादन गर्ने गरेको छ । यसको मतलब प्राक्टिकल भएन भनिएको हो । यसको समाधान गर्न थिंकट्यांकहरू भेला भएर एउटा निचोड निकाल्न सकिन्छ । यसका लागि सेरिडले पहल गर्नु आवश्यक छ ।

डा.गजेन्द्रमान श्रेष्ठको समयमा कुनैपनि रिपोर्ट उहाँको आँखाले हेर्नैपर्थ्यो । डा.माधवप्रसाद मैनालीले जसलाई जुन विषयको ज्ञान थियो, त्यसलाई त्यही विषयको रिसर्चको काम दिनुहुन्थ्यो । त्यो समयमा राजनीतिभन्दा अध्ययन अनुसन्धानमा फोकस हुन्थ्यो । त्यसपछि आएका निर्देशकहरूले ‘क्वालिटी मेन्टेन’ गर्न सकेनन् । क्षमताको आधारमा भन्दा राजनीतिक आस्थाका आधारमा नियुक्त हुन थाले ।

२१औं शताब्दीको शिक्षा कस्तो हुनुपर्छ ? हिमाल, पहाड र तराईमा कस्तो शिक्षा आवश्यक छ ? शिक्षालाई जनामुखी कसरी बनाउने ? उत्पादनसँग कसरी जोड्ने ? अबको नीति कस्तो हुनुपर्छ ? यी विषयमा स्थानीय तहसँग मिलेर अध्ययन अनुसन्धान गर्न सकिन्छ ।

७० वर्षदेखि चल्दै आएको अहिलेको शिक्षाले बेरोजगार मात्र उत्पादन गर्ने गरेको छ । यसको मतलब प्राक्टिकल भएन भनिएको हो ।यसको समाधान गर्न थिंकट्यांकहरू भेला भएर एउटा निचोड निकाल्न सकिन्छ । यसका लागि सेरिडले पहल गर्नु आवश्यक छ ।

अहिले स्थानीय तहले शिक्षामा कहाँ के गरेको छ । त्यसको अध्ययन अनुसन्धान किन नगर्ने ? स्थानीय तहमा गएर, रिसर्च गरेर, शिक्षाका भिडियो बनाएर यूट्युबमा हाल्ने हो भने पनि धेरै प्रभावकारी हुन्छ ।

तर, सेरिडसमयसँग दौडन सकेन । बेसिक प्राइमरी रिपोर्टसेरिडलाई आएको थियो । त्यो काम पूरा गर्न सकेन । जसका कारण सेरिड कमजोर बन्दै गयो ।

पछिल्लो सयम आएका डाइरेक्टहरूले काम लिन सकेनन् । सेरिडका निर्देशकहरूमा मैले काम माग्ने होइन, सरकारले काम दिनुपर्छ भन्ने चेतको विकास भयो ।अर्कोतर्फएनजीओ पनि एउटा कारण हो । तर, एनजीओका कारण हामीले काम पाएनौं भन्न मिल्दैन ।

त्यसलाई कसरी ट्याकल गर्ने भन्ने सेरिडको काम हो । रिसर्चरहरू भत्ता नभई काम नगर्ने भए । सेरिडमा मानिस थन्क्याएर राख्ने काम मात्र भयो । सेरिड ‘लिम्बो’ अवस्थामा छ । न मर्छ, न बाँच्छ । सेरिडलाई जोगाउने कि भत्काउने भन्ने सेरिड नेतृत्वकै हातमा छ ।