डोल्पाको डढेलोले सुकाउँदै छ काठमाडौंवासीको आँसु, वायु प्रदूषण घातक चरणमा

A+ A A-

केही दिनयता आँखा पोलिरहेको छ । चिलाउँछ अनि दुख्छ पनि । घाँटी खसखसाइरहन्छ । छाती घ्यारघ्यार हुन्छ । घरीघरी त सास फेर्नै गाह्रो हुन्छ । मुख धुने क्रममा कहिलेकाहीँ नाकबाट कालो मयल वा रगत आउँछ । त्यसमाथि रुघाखोकीले पनि गाँजेको छ ।

काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न अस्पतालका अनुसार, माथिका समस्या लिएर आउने बिरामी केही महिनादेखि निरन्तर बढिरहेका छन् । उपत्यकाको हावा अहिले असाध्यै प्रदूषित छ, जसको मुख्य कारण वनमा लागेको डढेलो हो । हावालाई प्रदूषणले गाँज्दा आकाश मजाले खुलेको छैन, घाम लाग्दासमेत दिन मधुरो छ ।

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका उपसचिव एवं डढेलोविज्ञ सुन्दरप्रसाद शर्मा अहिले काठमाडौंमा प्रदूषणको ५० प्रतिशतभन्दा बढी हिस्सा डढेलोकै भएको अनुमान लगाउँछन् ।

eye problem- ktm-pullution1713784064.jpg

सवारीसाधनबाट निस्कने धुवाँ, फोहोर डढाएर उत्पन्न हुने धुवाँ र सडकको धुलो काठमाडौंको हावामा पहिल्यैदेखि छ । त्यसमाथि देशका १ सय ४६ वनमा लागिरहेको डढेलोबाट निस्केको धुवाँले काठमाडौं, पोखरालगायत शहरको हावालाई हानिकारक बनाएको विज्ञहरू बताउँछन् ।

हावाको दैनिक गुणस्तर मापन गर्ने एयर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्युआई) अनुसार, सोमबार काठमाडौंको वायु गुणस्तर १ सय ७९ छ, जुन स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हो । यो स्तरलाई ‘अस्वस्थ’ भनेर वर्गीकरण गरिएको छ । संयुक्त राष्ट्र संघको विश्व मौसम विज्ञान संगठन (डब्लूएमओ) को प्रतिवेदनले डढेलोबाट पार्टिकुलेट म्याटर (पीएम) २.५ निस्कने औँल्याएको छ । यो भनेको स-साना कणहरू हुन्, जसका कारण प्रदूषण हुन्छ । यी कणको आकार २ दशमलव ५ माइक्रोमिटर हुन्छ । यो हाम्रो फोक्सोहुँदै रगतको नलीसम्म पुग्न सक्छ । अहिले यो कण काठमाडौंको हावामा फैलिएको छ ।

आँखा रोग विशेषज्ञ डा. बेन लिम्बू काठमाडौंमा अहिले आँखा पोल्ने, चिलाउने, दुख्ने समस्या लिएर आउनेको संख्या बढिरहेको बताउँछन् । ‘यसो हुनुको मुख्य कारण वायु प्रदूषण नै हो,’ उनले शिलापत्रसित भने, ‘वातावरणको तापक्रम बढेको अवस्थामा पनि आँखा सुक्खा हुन जान्छ ।’

प्रदूषित वायुमार्फत रासायनिक कणहरू आँखामा पुग्ने र यसले आँखालाई सुक्खा बनाउने भएकाले पोल्ने, चिलाउने समस्या देखिने उनले बताए । यस्तोमा आई ड्रप (कृत्रिम आँसु) र सुरक्षित चस्मा अल्पकालीन समाधान हुने डा. लिम्बूको भनाइ छ । ‘सेफ्टी चस्मा किनेर लगाउन सकिन्छ । अथवा मेडिकलमा पाइने आई ड्रप किनेर दिनमा तीन/चारपल्ट लगाउँदा राम्रो हुन्छ ।’ बाहिरबाट घर पुगेपछि सफा पानीले आँखालाई सफा गर्दा समस्या कम हुने सुझाव उनले दिए ।

जनस्वास्थ्यमा असर

डढेलोका कारण प्रदूषित वायुले मानव शरीरमा विभिन्न खालको असर पुर्‍याउँछ । जस्तो कि हाम्रो फोक्सो, मुटुलगायतका संवेदनशील अंगलाई प्रभावित पार्न सक्छ ।

वीर अस्पतालका छाती रोग विशेषज्ञ डा. अशेष ढुंगानाका अनुसार, वायु प्रदूषणका अल्पकालीन र दीर्घकालीन असर हुन्छन् । नाकमुख सुक्खा हुनु, छाती घ्यारघ्यार हुनु, दुख्नु, फोक्सोमा संक्रमण हुनुलगायत असर छोटो समयका लागि र निरन्तरको प्रदूषणबाट दम, फोक्सोको क्यान्सर हुनेजस्ता जोखिम दीर्घकालीन समस्या हुन् ।

नाकबाट रगत आउनुका विभिन्न कारणहरूमध्ये एक वायु प्रदूषण पनि हुन सक्ने डा. ढुंगाना बताउँछन् । ‘प्रदूषित हावाले नाकलाई सुक्खा बनाउने हुँदा कहिलेकाहीँ रगत आउन सक्छ,’ उनले भने ।

पछिल्लो केही सातायता काठमाडौं उपत्यकाको वायु प्रदूषणको मुख्य कारक वन डढेलो बनेको र यसको असर जनस्वास्थ्यमा परिरहेकोमा उनले चिन्ता व्यक्त गरे । ‘धुवाँधुलोका कारण काठमाडौं प्रदूषित नै थियो । त्यसमाथि वन डढेलोले हावालाई थप हानिकारक बनाएको छ,’ डा. ढुंगानाले शिलापत्रसँग भने, ‘यस्तोमा बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक र गर्भवतीलाई जोगाउनुपर्छ । गर्भवतीको केसमा आमा र बच्चा दुवैमा यसको गम्भीर नकारात्मक असर पर्न जान्छ । खास सावधान रहन म सम्बन्धित सबैलाई आग्रह गर्छु ।’

अमेरिकाको नेसनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनको रिपोर्टअनुसार डढेलोबाट कार्बन मोनोअक्साइड, कार्बनडाइअक्साइड, नाइट्रोजन, मिथेन, ब्ल्याक कार्बन र पार्टिकुलेट म्याटरजस्ता ग्यास उत्पन्न हुन्छन् । हामीले फेर्ने हावामा मिसिएर यस्ता ग्यास र कणले आँखा, फोक्सो, नाक र घाँटीमा पोल्ने, चिलाउने, खसखसाउनेजस्ता समस्या ल्याउँछन् । दम र मुटु रोगीका लागि यो झन् घातक हुन्छ । रुघाखोकी, ब्रोन्काइटिस र निमोनियालगायत श्वाससँग सम्बन्धित संक्रमणको कारण बन्न सक्छ ।

खासगरी साना पीएम कणले श्वासप्रश्वास र सञ्चार प्रणालीको गहिराइसम्म पुगेर फोक्सो, मुटु र मस्तिष्कलाई क्षति पुर्‍याउन सक्छ । वन डढेलोबाट निस्कने कण वायुमण्डलमा पाइने अन्य कणभन्दा चार गुणा बढी घातक मानिन्छ । यसबाहेक वन डढेलोबाट एल्डिहाइड र पोलिसाइक्लिक एरोम्याटिक हाइड्रोकार्बनजस्ता कार्सिनोजेन उत्पन्न हुन्छन् ।

विज्ञका अनुसार, प्रदूषित वायुमा पाइने धुलोको कण हाम्रो कपालभन्दा झण्डै ३० गुणा सानो हुन्छ । सर्जिकल मास्कले यस्तो कणलाई रोक्न नसक्ने भएकाले केही महँगो परे पनि विशेष खालका मास्क लगाउन सकिन्छ । फागुन अन्तिम सातादेखि नै काठमाडौंको वायुमा डढेलोको प्रदूषण व्याप्त छ ।

डरलाग्दो तथ्याङ्क

वायु प्रदूषणका धेरै कारण हुन्छन्, जुन अपवादबाहेक सबैजसो मानवसिर्जित नै हुन् । वायु प्रदूषणमा वन डढेलो अहम् कारकमध्ये एक हो ।

संसारभर जनसंख्याको ९९ प्रतिशतले अस्वस्थ हावामा सास लिइरहेको विश्व स्वास्थ्य संगठनको आँकडा छ । २६ नोभेम्बर २०२३ मा ब्रिटिस मेडिकल जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार, विश्वमा सूक्ष्म कण र वायु प्रदूषणका कारण बर्सेनि ८३ लाख मानिसको असामयिक मृत्यु हुने गरेको छ । यो भनेको कुल मृत्युको करिब १० प्रतिशत हिस्सा हो ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय र यूएसआईडीले सार्वजनिक गरेको अध्ययनले नेपालमा वायु प्रदूषणका कारण वार्षिक ४२ हजार मानिसले ज्यान गुमाउने गरेको देखाएको छ ।

‘यतिबेला हामी झन् ठूलो जोखिममा छौँ, काठमाडौंवासीलाई झन् धेरै खतरा छ । पहिल्यैदेखि वायु प्रदूषण थियो नै, फेरि देशभर धेरै वनजंगलमा डढेलो लागिरहेको छ । हामीले सास लिने हावा घातक बनिरहेको छ । जेठसम्म यो झनै बढेर जाने आशंका छ,’ राष्ट्रिय विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणको वन डढेलो, आगलागी तथा वातावरण उपसचिव सुन्दरप्रसाद शर्माले शिलापत्रसित भने ।

डढेलोको सिधा मार

chitwan wildfire1713783459.jpg

वन डढेलोबाट निस्कने प्रदूषणबाट मात्र होइन, सिधै डढेलोले नै पनि मान्छे मारिरहेको छ । विश्वको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने, वन डढेलोका कारण हुने असामयिक मृत्युको वैश्विक अनुमान प्रतिवर्ष ३ लाख ३९ हजारभन्दा बढी रहेको अमेरिकी नेसनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनको रिपोर्टमा उल्लेख छ ।

नेपालमा गत वर्ष वन डढेलोबाट ७ जनाको मृत्यु भएको थियो भने १७ जना घाइते भएका थिए । गाउँसम्म डढेलो फैलिएर ७९ वटा घर जलेका थिए । यसै वर्ष जनवरीदेखि चार महिनाको अवधिमा ७ जनाले ज्यान गुमाइसकेका छन् ।

डढेलोमा परी ८ जना घाइते भएको शर्माले बताए । अहिले ३७ जिल्ला डढेलोबाट प्रभावित छन् । डढेलो बस्तीसम्म फैलिएर सयौँ घरलाई लपेटिसकेको छ । हिजो आइतबार मात्र गुल्मीको बस्तीमा डढेलो फैलिएर ६७ घर जले भने करोडौँको क्षति भएको छ । डोल्पाको ठूलो भेरी नगरपालिका– ६ स्थित लोलाघाट सामुदायिक वनमा पनि हिजोदेखि नै ठूलो डढेलो फैलिएको नगरप्रमुख श्ववर्णकुमार बुढाले जानकारी दिए । डढेलोविज्ञ शर्माले डोल्पाको डढेलो यो वर्षकै ठूलो हुन सक्ने बताए । यसको अर्थ, वायु प्रदूषण अझै बढ्न सक्छ ।

शर्माका अनुसार, डढेलोले तत्काल ज्यान लिनु र वायु प्रदूषित बनाउनुबाहेक अन्य दीर्घकालीन असर पनि गर्छ । जस्तो कि, जंगलको माटो बिगार्छ, जसका कारण बाढीको जोखिम बढेर जान्छ । नेपालमा बाढीका कारण हुने मृत्यु पनि बर्सेनि बढिरहेको छ ।

वातावरणविद् भुषण तुलाधरका अनुसार, डढेलोका कारण जैविक विविधतामा समेत नकारात्मक असर परिरहेको छ । वर्षौं लगाएर जोगाएका बोटबिरुवा, जनावर तथा कीराफट्याङ्ग्राहरू डढेलोमा परी मर्ने गरेका छन् ।

अझै जोखिम

फागुनदेखि जेठसम्म नेपालमा डढेलोको जोखिम उच्च हुने गरेको छ । मौसमविद् डा. अर्चना श्रेष्ठका अनुसार, यसपल्ट हिउँदमा सरदरभन्दा कम पानी परेकाले सुक्खा भएको र यस्तोमा डढेलोको जोखिम उच्च हुन्छ । पानी नपर्ने, घाम र हावा मात्र लाग्ने भएकाले फागुनदेखि वैशाख, जेठसम्म धेरै डढेलो फैलिने गरेको छ ।

डढेलोविज्ञ शर्माले दुई वर्षयता डढेलोका घटनामा केही कमी आए पनि यस वर्ष बढ्ने बताए । ‘अघिल्लो वर्षको भन्दा बढी क्षति यसपालि ४ महिनामै भइसक्यो,’ उनले भने, ‘जेठ दोस्रो सातासम्म अझै कति क्षति हुन्छ, अनुमान गर्न कठिन छ ।’

डढेलोका कारण

दक्षिण एसियाली देशका जंगलमा प्राकृतिक कारण डढेलो लाग्ने सम्भावना न्यून रहेको शर्माले बताए । उनका अनुसार, जंगलमा नयाँ पालुवा पलाउँछ भनेर नेपालीहरूले जंगलमा आगो लगाउने गरेका छन् । डढेलोको ३० प्रतिशत कारण यही हुने गरेको शर्माले बताए । ‘यसबाहेक चोरी सिकारी गर्ने उद्देश्यले पनि आगो लगाउँछन् । कसैले खरानीलाई मलको रूपमा प्रयोग गर्न डढेलो लगाएको पाइन्छ । गोठालो वा घाँसदाउरा जानेले चुरोट, बिँडीको ठुटा पत्करमा फालिदिँदा पनि डढेलो लाग्छ ।’

dadheldhura jungle wildfire1713783471.jpg

डढेलोका बहुआयामिक असर छन् । यसले जनस्वास्थ्य, जैविक विविधता, राष्ट्रको सम्पत्ति, जलवायु परिवर्तनसम्ममा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेकोमा विज्ञहरू एकमत छन् । त्यसैले सरकारले डढेलोलाई वर्षमा दुई/चार महिना आउने सामान्य समस्याका रूपमा मात्रै हेर्न नहुने डढेलोविज्ञ शर्माले बताए । ‘पहिले त सरकारले डढेलोलाई विपद् मानेर पर्याप्त स्रोत साधनको व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । डढेलो व्यवस्थापन गर्न विशेष तालुकदार निकाय स्थापना गर्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘हामीसँग तालिमप्राप्त जनशक्तिको कमी छ । डढेलो नियन्त्रण गर्ने उपकरणहरू पर्याप्त मात्रामा स्थानीय तहमा पुर्‍याउन सकिएको छैन, जसका कारण अहिले पनि आगो निभाउन स्याउलाको भर पर्नुपरेको छ ।’

छातीरोग विशेषज्ञ डा. अशेष ढुंगाना पनि नीतिगत पहल गरेर प्रदूषणको दीर्घकालीन समाधान पहिल्याउन नीतिनिर्मातालाई सुझाउँछन् । भन्छन्, ‘अल्पकालीन उपायमा वनको डढेलो कम गर्न प्रभावकारी काम गर्नुपर्छ । सर्वसाधरणले पनि घरबाहिर निस्कँदा मास्कको प्रयोग गर्नुपर्छ । यसले केही हदसम्म प्रदूषणको असर कम गराउँछ ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख १०, २०८१ १७:३१