वैश्विकस्तरमा धर्म, राष्ट्रिय चरित्र र राजनीति

समयका विषयमा कुरा गर्दा युरोपमा विकास भएको बौद्धिक जागरणको एकखालको नतिजा थियो । त्यो नै मध्यकालीन जुडियो-क्रिश्चियन सोचको सेरोफेरो रह्यो । त्यसयता प्राकृतिक इतिहासका आधारमा सेक्युलर टाइमको अवधारणाले विश्व तरङ्गित भई नै रह्यो ।

मध्यकालको त्यो युरोप, धर्ममा विश्वास नभएका प्यागन्स (Pagans) र नास्तिकहरू (Infidels) को स्वरूपको संरचनात्मक दुनियाँ देखाइयो । त्यहीँबाट सुरु हुन्छ– क्रिश्चियन धर्मको प्रचार–प्रसारसँगै धर्मान्तरण । त्यसको आधार इलाका रोम शहर र जेरुसेलम भए ।

समय बदलियो वा मानिस बदलिएका हुन् ?

बहस त जारी रहिरहला । सापेक्षिक रूपमा भन्नुपर्दा समय त के बदलिन्थ्यो तर मानिस बदलियो । विज्ञान र प्रविधिको प्रयोग र आविष्कारले मानिस स्वयम् आफ्नै अस्तित्व संकटमा पारेर अघि बढ्दै छ– प्राकृतिक रूपमा वातावरणको विनाश गरेर कृत्रिम रूपमा रोबर्ट र एआई बनाएर । समय आफ्नो चक्रमा उही र उस्तै छ । समय देखाउन डिभाइस डिजिटल मात्रै भएका हुन् ।

समयको कुरा भएपछि सभ्यता कसरी छुट्नु त ? यतिबेला भने पूर्वीय सभ्यताका केही प्रासङ्गिक कुरा अघि सार्नेछु । छिमेकी देश भारतमा कैयौँ वर्षको माग र आन्दोलनबाट अयोध्यामा श्रीराम मन्दिर निर्माण भएको सन्दर्भले तरङ्ग थप्यो । अनि जोहानेस फेबियनको पुस्तक 'टाइम एन्ड द अदर' को सेरोफेरो सम्झन्छु । यहाँबाट अघि बढ्न खोज्दा बेलायतको त्यो आधारशिलाले निर्देश गरेको अविकसित र जङ्गलीको दर्जा सहजै बिर्सन सक्दैन बाँकी विश्वले ।

यसबीचमा इस्लामिक राष्ट्रहरूको संगठनले अयोध्यामा श्रीराम मन्दिर निर्माणको विषयमा विरोध जनायो । यहाँबाट धर्म राजनीति पटाक्षेपको पछिल्लो संस्करणको सुरुवात हुन्छ । इस्लामिक सहयोग संगठन (ओआईसी) ले अयोध्यामा राम मन्दिरको निर्माण र प्राण प्रतिष्ठाप्रति औपचारिक रूपमा गम्भीर चासो व्यक्त गर्दै त्यसको विरोध गरेको छ । यसको जवाफमा भारतको औचारिक प्रतिक्रिया आइसकेको छैन ।

यो दशकको राजनीतिक वृत्तमा इस्लामप्रति पश्चिमा- इसाई अवधारणाहरूमा ठूलो भेद छ । इस्लाम-मुस्लिमलाई पश्चिमा शक्तिहरू आतंकवादको केन्द्रका रूपमा परिभाषित गर्ने प्रयास जबर्जस्त गरिरहेकै छन् । त्यसको साटो पूर्वीय दर्शनको सनातन हिन्दु, बौद्ध, सिखहरूले इस्लामलगायतका अन्य सबै धर्मप्रति धार्मिक सहिष्णुता प्रकट गर्ने गर्छन् ।

इसाईको दाँजोमा सनातन हिन्दुको धारणा इस्लामप्रति मात्रै नभई सबै धर्मका लागि नरम नै छ । भारतमा श्रीराम मन्दिर निर्माणसँगै विश्व समुदायको ध्रुवीकरण चार दिशामा फैलिन सक्ने अवधारणाका विषयमा बहस चलिरहेका छन् ।

पहिलो हो– इसाई-क्रिश्चियन वर्ग, दोस्रो– इस्लाम-मुसलमान समुदाय, तेस्रो– हिन्दु-सनातनको संख्या र चौथो हो– अन्य धर्म । जस्तो कि चीनमा ताओ र कन्फ्युसियस छन् । उता यहुदी, बोन छ र बाँकी केही अस्तित्वका धर्म समुदाय छन् । पछिल्लो एक तथ्यांकअनुसार, भारतमा २.३० प्रतिशत इसाई छन् । ८० प्रतिशत हिन्दु र बाँकी इस्लामसहितका अन्य धर्म मान्नेहरू छन् । यता नेपालमा ८१ प्रतिशत हिन्दु जनसंख्या छ ।

विश्व समुदाय के अब फेरि धर्मका नाममा वैश्विक सम्बन्ध विस्तार वा निस्तेज गर्ने दिशामा लाग्लान् त ? यतिबेलाको पेचिलो वैश्विक प्रश्न हो । अर्थतन्त्र, बजार र कूटनीतिले चलेको विश्व समुदाय विकास, विज्ञान र प्रविधिका हिसाबले स्पेस युगमा प्रवेश गर्ने चेष्टामा छ । ठीक यति नै बेला फेरि धर्मको महत्त्वलाई पनि गम्भीर ढङ्गले उठाउन थालिएको छ ।

भारतमा सन् ९० को दशकसँगै छत्तिसगढ, झारखण्ड, उडिसासहितका आदिवासी बसोबास क्षेत्रमा हिन्दु धर्ममा फर्किने अभियान चलेको थियो । यता नेपालमा भने सन् ९० को दशकआसपासमा हिन्दुहरू धर्मान्तरण गरेर इसाई धर्म अँगाल्नेहरूको लर्को नै लाग्यो ।

वैश्विकस्तरमा यहुदी, इसाई र इस्लामको अन्तरद्वन्द्वमा युरोपको प्राचीन् सभ्यता कमजाेर हुँदै गयो । यता भारतीय उपमहाद्विपमा औरंगजेव, बाबर, अकबर, जहाँगिर र मुगल शासकहरूको शासनकालमा हिन्दुहरू कमजाेर भए । यदि इराणलाई मात्रै केलाउने हो भने इस्लाम धर्मको बाहुल्य रहेको इराणमा गिर्जाघर निर्माणको चरण अत्यन्तै तीव्र गतिमा बढेर गयो । जर्मनीमा यहुदीको नरसंहार र रुवान्डामा दुई समुदायबीचको मानव संहारले विश्वको चेत खुल्न सकेन ।

भू-मण्डलीकरणले फरक बाटो तय गर्ने प्रयास हुँदा राष्ट्रिय चरित्र ओझेलमा पर्न थालेको थियो । तथापि बदलिँदो परिवेशले फेरि नेतृत्वकर्ताहरूलाई धर्मको धारमा हिँडाउन सक्ने प्रशस्तै आधार दिइरहेको महसुस गर्न सकिन्छ ।

यता वैश्विकस्तरमा हिमालय क्षेत्रमा इसाईकरणको सञ्जाल बलियो उपस्थितिमा रहेका तथ्यहरू भेटिन्छन् । धर्म परिवर्तन यतिबेलाको वैश्विक समस्या हो । त्यसमाथि हिमालय क्षेत्र झनै प्रभावित छ । नेपाल र भारत हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो । बीबीसी एसिया हबले गरेको एक अध्ययनलाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि धर्मान्तरणको अवस्था बुझ्न सकिन्छ । बीबीसीका पत्रकार केभिन किमको सामग्री नेपालको इसाईकरणका विषयमा केन्द्रित छ ।

व्यक्ति र संस्कृति एकअर्काका परिपूरकजस्तै हुन्छन् । जहाँसुकैको समाज किन नहोस्, संस्कृतिमा धर्मको प्रभाव रहन्छ नै । मानिसको सामाजिक जीवन भन्नुको तात्पर्य सांस्कृतिक तत्त्वलाई आत्मीकरण गरेर अघि बढ्नु हो । त्यही विषयलाई मानवशास्त्री मार्गरेट मिडले व्यक्तित्वमाथि हुने संस्कृतिको प्रभावका विषयमा व्याख्या गरेकी छन् । उनको अनुसन्धानमा आधारित 'विकास र संस्कृति- १९५१' महत्त्वपूर्ण कृति हो । मिडले अघि सारेको अवधारणा राष्ट्रिय चरित्र-अध्ययन अर्को महत्त्वपूर्ण कडी हो ।

यतिबेलाको विश्वमा विभिन्न राष्ट्रका नेतृत्वकर्ताहरूका चरित्र बुझ्नुपर्ने आवश्यकता र अवस्था दुवै छ । हुन त, यो प्रयोग दोस्रो विश्वयुद्धपछि सुरु भइसकेको थियो । तर, भू-मण्डलीकरणले फरक बाटो तय गर्ने प्रयास हुँदा राष्ट्रिय चरित्र ओझेलमा पर्न थालेको थियो । तथापि बदलिँदो परिवेशले फेरि नेतृत्वकर्ताहरूलाई धर्मको धारमा हिँडाउन सक्ने प्रशस्तै आधार दिइरहेको महसुस गर्न सकिन्छ ।

एक जना सुप्रसिद्ध मानवशास्त्री एडवार्ड टायलर (Edward Tylor) का अनुसार संस्कृति त्यो जटिल समग्रता हो । त्यसभित्र ज्ञान, विश्वास, कला, नैतिकता, कानुन, प्रथा र अन्य क्षमताहरू, बानीको स्वरूप हो । एडवार्डको बुझाइमा मानिस समाजको सदस्य भएकाले उसका अरु अनुभव र समाजबाट आर्जित अन्य सोच र व्यवहार पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छन् ।

यदि त्यसो हो भने मानिसलाई प्रभावित गर्ने महत्त्वपूर्ण विषय धर्म कसरी वैश्विकस्तरबाट टाढा रहन सक्ला त ? यो प्रश्न अबका केही दशकमा कुन स्तरमा अघि बढ्छ, विश्व राजनीति त्यही सेरोफेरोको चक्रमा घुमिरहने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन ।

धर्मको बाटो भएर विश्व राजनीतिको सुईले फन्को मार्ने अवस्थाको विकास हुनुमा मानिसकै भूमिकाले काम गर्नेछ, नकि कुनै प्राकृतिक विपत्तिले वा दैवीय शक्ति अथवा रासायनिक कारणले । यसलाई सामाजिक संरचनाहरूले निर्माण गर्दै लैजानेछ । सामाजिक संरचना भन्नु फेरि कुनै भौतिक अस्तित्वको अवस्था मात्रै पनि होइन । विचारको उत्पादन पनि हो । फ्रान्सेली अध्येयता लेभी स्ट्रसलाई सम्झन्छु, जहाँ विचारमा पनि धर्मको प्रभाव पर्दै जानेछ ।

वैश्विकस्तरमा धर्म एउटा त्यस्तो पहिलो आधारशिलाका रूपमा स्थापित छ, जहाँ राजनीति दोस्रो स्थानमा पर्छ । राजनीतिक रूपमा स्थापित भएका नेतृत्वहरू अन्तत: धर्मका आधारमा पद तथा गोपनीयताको शपथ खाने प्रचलन अझै छ । साउदी अरबमा गैरविदेशीहरूले नागरिकता प्राप्त गर्न इस्लाम धर्म मान्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था नै छ ।

अबको वैश्विक परिवेश सनातन हिन्दु, इसाई-क्रिश्चियन र इस्लाम-मुस्लिम समुदायमध्ये कसले वैश्विक नेतृत्वका लागि निर्णायक भूमिका खेल्न सक्छ भन्ने नै हो । यस विषयमा केन्द्रित हुँदै गइरहेका परिदृश्य हामीमाझ छरपष्ट हुँदै गइरहेका छन् । आशा गरौँ, धर्मले वैश्विक राजनीति नडोर्‍याओस् ।

लेखकका अन्य लेखहरू:

गणतन्त्र नेपालमा परिवारवादको छाया- गंगा बहाव
कृष्णप्रसाद सिटौला कांग्रेसमा सभापति पदका घुलनशील पात्र
हिन्दुत्व, नरेन्द्र मोदी र प्रसारवाद

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ २९, २०८० ०७:४२