गणतन्त्र नेपालमा परिवारवादको छाया- गंगा बहाव

A+ A A-

वंशवादको मियो त राजतन्त्र हो । त्यसो भए पनि वशंवादकै अर्को रूप परिवारवाद अहिले लोकतन्त्रका लागि हानिकारक बनिरहेकाे छ । परिवारवादले निषेधको राजनीतिलाई टेवा दिन्छ । लोकतन्त्रको मूल आत्मा मानिने निर्णयको विधि प्रक्रियालाई हस्तक्षेप गर्छ र पारदर्शितालाई सखाप पार्छ । कामको मूल्यांकन नहुने परिपाटीसँगै निष्पक्षताको तहसनहसबाट नै परिवारवाद हुर्किन्छ । लोकतन्त्रमा निर्णय लिइने विधि र प्रक्रियालाई नागरिकले नियालिरहेका हुन्छन् । सरकार प्रमुख वा राजनीतिक दलकाे नेतृत्वले निर्णय लिन अपनाउने विधि र प्रक्रियामा लोकतन्त्रको आत्मा हुन्छ । जो सुशासन कायम गर्दै जनहितमा सेवा प्रवाह गर्न तत्पर रहनुपर्छ । यी विषयमा परिवारवादले निहित स्वार्थका लागि अंकुश लगाउँछ ।

दक्षिण एसियामा लोकतन्त्रकै माध्यमबाट परिवारवाद र वंश परम्परा पछ्याउँदै धेरै छोरा-छोरीहरूले राजनीति र सत्तामा जबर्जस्त प्रभाव जमाएका उदाहरणहरू प्रशस्तै छन् । छोरा वा छोरी जो कसैले पनि परिवारवादको मियोका रूपमा स्थापित हुन खोज्ने र सत्ताका वरिपरि बसेर चलखेल गर्ने प्रवृत्ति लोकतन्त्रमा स्वाभाविक रूपमा लिन सकिँदैन । त्यसले निर्णय प्रक्रियाको लोकतन्त्रलाई चुनौती दिन्छ ।

आज तीमध्ये केही चर्चित छोरीहरूका विषयमा मात्रै लेख्न खोजिएको हो । महिलाहरू देशका कुनै पनि क्षेत्रमा त्यो सत्ता होस् वा राजनीतिमा स्वतःस्फुर्त अघि बढ्न सके उपलब्धिका रूपमा लिन सकिने विषय हो ।

प्रसङ्ग अघि बढ्नुपहिले केही रोचक र चर्चित विषय यहाँ राख्न चाहन्छु । जवाहरलाल नेहरूकै अनुरोधमा 'इलाहवाद ल जर्नल प्रेस'ले प्रकाशित गरेको पुस्तक 'लेटर फ्रम अ फादर टु हिज डाटर' लाई सम्झन चाहन्छु । इलाहवादमा बसिरहेका नेहरूले मन्सुरीमा रहेकी आफ्नी छोरी इन्दिरा प्रियदर्शनीलाई करिब ३० वटा पत्र लेखेका थिए । त्यो पुस्तक नेहरूले छोरीलाई लेखेका तिनै पत्रहरूको सँगालो थियो । पछि किताबका अन्य संस्करणहरूमा पत्रहरूसमेत थपिएका थिए । कुरा सन् १९२९ ताकाको हो ।

भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूकी छोरी थिइन्, इन्दिरा । बायोग्राफी लेख्नेमध्येका एक जना पुपुल जयकरले लेखेका छन् कि आमाको मृत्युपछि छोरी इन्दिरा गान्धी भित्रैदेखि नै टुटेकी थिइन् । त्यही बेला प्रेमी फिरोज जहांगीर खानसँग इन्दिराले विवाह गरेकी हुन् । नेहरू-गान्धीको राजनीतिलाई इन्दिराले अघि बढाइन् । जो भारतीय राजनीतिमा शक्तिशाली राजनीतिज्ञ र आइरन लेडीका नामले चर्चित रहिन् । सन् १९४७ मा स्वतन्त्र हुनुअघि ब्रिटिस उपनिवेशसँगै भारत थुप्रै राजारजौटाहरूको अधीनमा थियो । त्यसको उन्मूलन भयो । तर, भारतमा परिवारवाद र वंश परम्पराका रूपमै गान्धी परिवारको विरासत आजसम्म चलिरहेकै छ ।

उता सन् १९७१ मा जन्मिएको बंगलादेश त्यहाँका प्रथम राष्ट्रपति शेख मुजीबुर रहमानकी छोरी शेख हसिना वाजेदले बंगलादेशमा सत्ता र राजनीतिको बागडोर सम्हालिन् । सार्क राष्ट्रको सदस्य देश पाकिस्तानका भूतपूर्व प्रधानमन्त्री जुल्फिकार अली भुट्टोकी छोरी हुन्, बेनजिर भुट्टो । जो पछि पाकिस्तानको प्रधानमन्त्रीसमेत भइन् ।

आधुनिक विश्वकै पहिलो महिला प्रधानमन्त्री श्रीलंकाकी सिरिमाओ भंडारनायकेकी छोरी चन्द्रिका कुमारातुंगा पनि चर्चित रहिन् । भारतमा एक्सिडेन्टल पीएम डा. मनमोहन सिंह थिए । तर, भारतीय कांग्रेस र सत्ता गठबन्धन (यूपीए) अध्यक्ष सोनिया गान्धी थिइन् । जो कुनै बेलाका चर्चित प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीकी श्रीमती हुन् । उनै गान्धीकी छोरी प्रियङ्का वाड्रा गान्धी पार्टीमा आबद्ध भइन् । यी सबै परिस्थिति र तत्कालीन अवस्थाले अघि बढेका परिवारवाद र वंश परम्पराका प्रजातान्त्रिक स्वरूप थिए ।

यति लेखिसकेपछि अब कुरा नेपालको गरौँ । नेपालमा पनि बाबु वा आमा प्रधानमन्त्री वा राष्ट्रपति हुँदा छोरीहरूको उपस्थिति बलियो रहेका उदाहरण छन् । जस्तो कि राष्ट्र प्रमुखको अधिकारसहित प्रधानमन्त्री भएका गिरिजाप्रसाद कोइरालाकी छोरी सुजाता कोइरालाको भूमिकालाई देखिएको थियो कुनै बेला । कोइराला बिनाविभागीय र परराष्ट्रमन्त्रीसमेत भएकी थिइन् । कांग्रेस पार्टी राजनीतिमा अहिले पनि उनी सक्रिय नै छिन् ।

केही दिनअघि संसदको एउटा समितिमा जवाफ दिइरहँदा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले आफ्नो परिवारमाथि लगाएको आरोपलाई लोकतन्त्रमाथिको प्रहार भएको समेत भन्न भ्याएका छन् । अर्कोतर्फ मार्क्सवाद प्रयोगसहित माओवादको सिद्धान्तमा नेपालमा सशस्त्र युद्ध लडेको सर्वहारा वर्गको कम्युनिस्ट पार्टी थियो माओवादी । त्यसका अध्यक्ष अहिले प्रधानमन्त्री छन् । प्रधानमन्त्री दाहालका छोरीहरू पनि राजनीति र सत्ताको वरिपरि छन् । यतिबेला चर्चामा रहेकी कान्छी छोरी गंगा (आचार्य) दाहाल हुन् । के गंगा दाहाल आफूलाई भारतकी इन्दिरा गान्धी वा माथि उल्लेख गरेका अन्य विभिन्न देशलाई नेतृत्व गरेका छोरीहरूजस्तै ठान्छिन् होला त ? अथवा, त्यस्तै स्वरूपको विकास पो हो ? वा आफूलाई प्रियंका वाड्रा गान्धीझैँ दाहालपुत्रीहरू सोच्दा हुन् त ? हाइपोथेसिस नै किन नमानौँ । जे सोचून्, तर अहिलेलाई गंगा दाहाल उनी सत्ताको सेरोफेरोमा मुख्य भूमिकामा देखिन्छिन् । प्रचण्डकी अर्की छोरी रेनु दाहाल पनि सक्रिय राजनीतिमै छिन् । दुईपटक भरतपुर महानगरकी मेयर भइसकिन् । रेनुलाई एकछिन अलि पर राखेर हेरौँ ।

सत्तामा रहेको नेतृत्व र सत्ताको वरिपरि रहेका परिवारका सदस्यहरूको गतिविधिले गणतन्त्रलाई हिलो छ्यापिरहेको नागरिक अनुभूति छ । त्यसको पछिल्लो संस्करण गणतन्त्र नेपालमा परिवारवादको छायाका रूपमा गंगा दाहाल बहाव पनि एउटा भँगालो हो ।

गंगा आफ्नो थर दाहाल नै लेख्छिन् । जीवन आचार्य उनका श्रीमान् पनि पार्टी र सत्ता राजनीतिमै सक्रिय छन् । कहिलेकाहीँ लाग्छ, भारतीय कांग्रेसमा इन्दिरा गान्धीका पति फिरोज खानजस्तै भूमिकामा छन् कि उनी । खैर, त्यता नलागौँ । भारतमा फिरोज खानलाई गान्धी परिवारले नजिक राख्न चाहेनन् । इन्दिरा र फिरोज खानको विवाहलाई महात्मा गान्धीले अपनाएर दुवैलाई गान्धी लेखाइदिए । त्यति हुँदा बल्ल नेहरूले शान्तिको श्वास लिएका थिए ।

नेहरूले जसरी आफ्नी छोरीलाई विभिन्न विषयमा पत्र लेखेका थिए, त्यसरी नै प्रचण्डले भूमिगत रहँदा गंगालाई पनि पत्र लेखेका थिए कि थिएनन् होला ? वा कति पत्र लेखेका थिए वा सँगै भूमिगत बस्थे, कौतुहलता रहन्छ । नेहरूले इन्दिरालाई लेखेझैँ कतै पत्र पो छन् कि ? मेरो अर्को हाइपोथेसिस ।

यहाँ नेहरू-गान्धी परिवारसँग दाहाल-आचार्य-पाठक परिवारलाई दाँज्न खोजिएको भने पक्कै होइन । तर, परिवारवाद र वंश परम्परालाई कसरी अघि बढाइएको छ, त्यो भने स्पष्ट होस् भन्ने हेतु हो । पण्डित जवाहरलाल नेहरूकी धर्मपत्नी कमला नेहरू बिरामी भएदेखि मृत्यु भएसम्म छोरी इन्दिराको भूमिका र सीता दाहाल बिरामी भएदेखि मृत्यु भएसम्म गंगाको उपस्थितिलाई केलाउन सकिन्छ । अनि, कसरी बाबुको राजनीतिक गतिविधिमा छोरीले हस्तक्षेपकारी भूमिका खेल्न सक्छन् भनेर पनि बुझ्न सकिन्छ ।

जब पुष्पकमल दाहल प्रचण्डका छोरा प्रकाश दाहालको मृत्यु भयो, त्यसयता दुवै छोरीहरू बाबुलाई राजनीतिक रूपमा प्रत्यक्ष सघाउन अघि बढेको देखिन्छ । त्यसअघि पनि हेडक्वार्टरका नाममा उनीहरूको भूमिका त थियो तर उति सतहमा देखिएको थिएन, जुन कुनै न कुनै रूपमा परिवारवाद र वंश परम्पराको मियोका रूपमा अघि बढ्दै छ । रेनु दाहाल त्यसको गतिलो प्रमाण नै हो । तर के गंगा दाहाल पनि अब राजनीतिक रूपमा नै बाबुको पदचापमा अघि बढ्दै छिन् त ? उनी पार्टी संगठनमा पनि छिन् र पार्टी अध्यक्षसहित प्रधानमन्त्री रहेका बाबुको दायाँ हातका रूपमा समेत छिन् ।

पछिल्लाे केही समय प्रोटोकलको नजरअन्दाज गर्दै गंगा दाहाल प्रधानमन्त्रीको हाई-प्रोफाइल भिजिट र मिटिङको हिस्सा बनेको देखिन्छ । त्यसैगरी, कतिपय अवस्थामा गंगाको भूमिका विवादको घेरामा समेत आउँछ । यी परिदृश्य र घटनाक्रमले प्रचण्डको जस्तो परिवारवाद र वंश परम्परा नेपालको राजनीतिमा दिन दुई गुणा रात चार गुणा अघि बढिरहेको देखिन्छ । नतिजा जस्तोसुकै किन नआओस् ।

नेतृत्व तहमा महिला पुग्नुलाई रेनु दाहालको सफलताका रूपमा पनि लिन सकिन्छ त ? त्यहीँ गंगा दाहालको भूमिकालाई लिन सकिन्छ कि सकिँदैन भनेर प्रश्न उठिरहेका छन् । गंगा दाहाल पनि माओवादी पार्टीको केन्द्रीय तहमा पुगिसकेकी छन् । तर, पीएमओमा उनको भूमिकालाई लिएर उनकै पार्टीभित्र र बाहिर थुप्रै आलोचना भइरहेका पनि छन् । उसो त, भूमिगतकालदेखि नै हेडक्वार्टरका नाममा दाहाल परिवारका सबै सदस्यको भूमिका पार्टीमा महत्त्वपूर्ण रहँदै आइरहेको विषय हो ।

नेपालका प्रथम राष्ट्रपति डा. रामवरण यादवकी छोरी अनिता यादव र पहिलो महिला राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीकी छोरी उषाकिरण र निशाकुसुम पनि सत्तानजिक रहेका नेपाली छोरीहरू हुन् । उता पूर्वप्रधानमन्त्री डा.बाबुराम भट्टराईकी छोरी मानुषी यमी भट्टराईले पनि परिवारवादको राजनीति गर्ने प्रयास गरेकै हुन् ।

नेपालमा महिलाहरू विभिन्न क्षेत्रमा नेतृत्वमा पुग्नु देशका लागि उपलब्धि नै हो । तर, वंश परम्परा वा परिवारवादको फेरो समातेर राजनीति र सत्तामा पुग्नुलाई समाज विकास र देशको हितमा खासै ठूलो उपलब्धिका रूपमा लिन सकिँदैन । यो अभ्यासको परिणामस्वरुप गणतन्त्रात्मक देशमा परिवारवादको गलत अभ्यास भएको देखिन्छ । परिवारवाद र वंश परम्पराको मूल स्रोत त नेपालबाट बिदा भइसकेको राजतन्त्र पो थियो । यतिबेला बंगलादेश पनि त्यो परस्थितिमा पुग्न थालेको देखिन्छ । बंगलादेशकी साइमा वाजेद विश्व स्वास्थ्य संगठनको दक्षिण-पूर्व एसिया क्षेत्रको नेतृत्व गर्न केही महिनाअघि चुनिएकी छिन् । उनलाई ८ भोटसहित जित मिल्यो, जबकि नेपालका डा.शम्भुप्रसाद आचार्यले केवल २ मत पाए । चारवर्षे यो कार्यकालका लागि सत्तासीन प्रधानमन्त्री आमा शेख हसिना सत्ताको भूमिका नहुँदो हो त वाजेदको ठाउँमा सायद नेपाली प्रतिनिधि आचार्य चुनिने कुरामा बल पुग्थ्यो ।

परिवारवादका कारण कति छोरा पात्रहरू भ्रष्टाचार तथा अन्य आपराधिक गतिविधिमा संलग्न रहेको विषय बेग्लै छ । यो अंकमा सत्तानजिक रहेका परिवारवादका हिमायतीहरूबाट लोकतन्त्रमा जुनसुकै बखत खतरा रहन्छ भन्ने विषयलाई उठाउन खोजिएको हो । त्यसको ठूलो उदाहरण सन् १९७५ की इन्दिरा गान्धी नै हुन्, जसले सिक्किम विलय र देशमा संकटकालसमेत लगाएकी थिइन् ।

सत्तामा रहेको नेतृत्व र सत्ताको वरिपरि रहेका परिवारका सदस्यहरूको गतिविधिले गणतन्त्रलाई हिलो छ्यापिरहेको नागरिक अनुभूति छ । त्यसको पछिल्लो संस्करण गणतन्त्र नेपालमा परिवारवादको छायाका रूपमा गंगा दाहाल बहाव पनि एउटा भँगालो हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस ५, २०८० ०८:११