बेलायतका 'पुतली बाजे'ले बनाइदिएको संग्रहालय पुग्दा

A+ A A-

झट्ट सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ, पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पस परिसरभित्रको संग्रहालयमा विभिन्न ९ सय ३७ प्रजातिका पुतली एकै ठाउँमा अवलोकन गर्न सकिन्छ ।

‘अन्नपूर्ण बटरफ्लाई म्युजियम’का रूपमा रहेको यो संग्रहालय अन्नपूर्ण प्राकृतिक इतिहास संग्रहालयका रूपमा पनि परिचित छ । अन्नपूर्ण क्षेत्र संरक्षण आयोजना (एक्याप) को सञ्चालनमा रहेको यस संग्रहालय २०२३ सालमा अमेरिकी पिसकोरका स्वयंसेवक स्व. डोरोथी मिरोले स्थापना गरेका हुन् । तत्कालीन समयमा हाल रहेको संग्रहालयको कलात्मक भवन मिरोले नै आफ्नै खर्चमा निर्माण गरिदिएका हुन् ।

संग्रहालय परिसरमा पुुग्नासाथ संग्रहालय भवनबाहिर ठिङ्ग ठडिएका नेपालका विभिन्न जाताजातिका मानिसको स्वरूपमा कुँदिएका खाँमाहरूले छाना अड्याइएको देखिन्छ । उक्त दृश्यले बाहिर पुग्ने जोकोहीलाई भित्र पस्न लोभ्याउने गरेको छ । मिरोको सन् २००० मा निधन भएको थियो । उक्त संग्रहालय २०४३ सालमा एक्याप स्थापना भएसँगै सोही संस्थाले नै यसको संरक्षण तथा सञ्चालन गर्दै आएको छ ।

मिरोले स्थापना गरेको संग्रहालयमा पुतलीहरूको संकलन भने बेलायतको लन्डन जन्मस्थान भई नेपालको सम्मानार्थ नागरिकता प्राप्त गरेका स्व.कोलिन फिलिप स्मिथले गरेका हुन् । स्मिथले देश तथा विदेशका ठाउँठाउँबाट पुतलीहरू संकलन गरी ल्याएका संग्रहालयका कर्मचारी सुरेन्द्र परियारले जानकारी दिए । उनका अनुसार, संग्रहालयमा नेपालभित्र पाइने ५ सय ८७ प्रजातिका पुतली र नेपाल बाहिरका ३ सय ५० प्रजातिका पुतली छन् ।

मूल प्रवेशद्वारबाट छिर्नासाथ नेपालका विभिन्न भागमा पाइने जीवजन्तुका आकृतिहरूले जोकोहीलाई आकर्षित गर्छ । वाइल्ड लाइफ कक्षका रूपमा रहेको उक्त कक्षभित्र पूर्वी भागमा तराई भूभागमा पाइने जीवजन्तुबारे हेर्ने र जानकारी लिने व्यवस्था मिलाइएको छ । कक्षको उत्तरी कुनामा नेपालमा पाइने हिमाली जीवजन्तुबारे जानकारी लिन सकिन्छ । उक्त कक्षको पश्चिममा लोपोन्मुख जनावर र दक्षिणतर्फ रातको समयमा सक्रिय हुने जीवजन्तुहरू राखिएको छ ।

कर्णाली र नारायणी नदीमा पाइने डल्फिल आदिबारे हेर्न र जान्न पाउँदा आउने दर्शकहरू खुसी हुने गरेका छन् । संग्रहालयको प्रवेशसँगै दर्शकहरूले छुट्टै रोमाञ्चक अनुभूति गर्छन् ।

त्यस्तै, यहाँको अर्को कक्ष चरा र चट्टान कक्ष हो । यस कक्षमा विभिन्न प्रजातिका चराका साथै विभिन्न पत्थरहरू देख्न सकिन्छ । विभिन्न चट्टान, नेपालका काली गण्डकी नदीमा पाइने शालिग्राम तथा खनिजहरू सो कक्षमा राखिएको छ । त्यस कक्षमा राखिएको विभिन्न ७० प्रजातिका चरा, किङ क्रोब्रा, सिँगारे सर्प, धामन सर्प, हिमाली गिद्ध, डाँफे आदिले त्यसबारे जान्न र बुझ्न चाहनेलाई फाइदा पुगेको परियारले जानकारी दिए ।

यहाँको मुख्य आकर्षण पुतली कक्ष हो । नेपालमा सबैभन्दा ठूलो संख्यामा पुतलीहरू संग्रह गरिएको संग्रहालय भएका कारण पुतलीको अध्ययन अनुसन्धान गर्न आउनेका लागि यो विशेष महत्वपूर्ण रहेको परियारले बताए । पुतलीकै कारण यसलाई पुतली संग्रहालयका रूपमा चिनिन्छ । नेपालमा पाइने ५ सय ८७ प्रजातिका र अन्य विभिन्न देशबाट ल्याइएका ३ सय ५० प्रजातिका पुतली संग्रहालयमा अवलोकन गर्न सकिन्छ ।

विश्वकै सबैभन्दा ठूूलो र विश्वकै सबैभन्दा सानो पुतलीका साथै हिमालदेखि तराईसम्मका विभिन्न भूूभागमा पाइने पुतली संग्रहालयमा रहेको बताउँदै परियारले अध्ययनले लद्दाख, सिक्किमदेखि मनाङसम्म पुतलीहरू आएको पाइएको जानकारी दिए । अध्ययनले पुतलीहरू थोराङ पास गरेको पाइएको उनको भनाइ छ । ठाउँ र परिवेशअनुसार पुतलीहरूमा फरक पन पाउन सकिने उनले बताए ।

पुतलीबारे जान्न र बुुझ्न चाहनेका लागि संग्रहालय पुग्नैपर्ने गन्तव्यजस्तै बनेको बताउँदै परियारले यसको श्रेय बेलायती नागरिक कलिन फिलिप स्मिथलाई दिए । आफ्नो जीवन नै पुतलीको अध्ययन अनुसन्धानमा बिताएका स्मिथ पुतली बाजेका रूपमा चिनिन्थे । बेलायतमा जन्मिएर नेपाललाई आफ्नो कर्मस्थल बनाएका उनी ८७ वर्षको उमेरमा पोखरामा बिते ।

उनी नेपालमा पाइने पुतलीहरूको खोज, अध्ययन गरी अभिलेखीकरण र संरक्षणमा विशिष्ट योगदान दिएकै कारण पुतली बाजेका रूपमा नामले प्रसिद्ध बनेका संग्रहालयका प्रमुख रमेश श्रेष्ठले बताए ।

स्मिथलाई नेपाल सरकारले समानार्थ नागरिकतासमेत प्रदान गरेको थियो । उनी पहिलोपटक २०२२ सालमा बेलायतबाट नेपाल आएका थिए । युनिभर्सिटी अफ लन्डनबाट एमएस्सी सकेर त्यहीँको विश्वविद्यालयमा अध्यापन गराउने क्रममा उनी ‘युनाइटेड मिसन टु नेपाल’मार्फत पढाउन नेपाल आएका थिए । तत्कालीन समयमा उनले गोरखाको विद्यालयमा पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई, वरिष्ठ चिकित्सक स्व. उपेन्द्र देवकोटालगायत विभिन्न उच्चपदस्थ व्यक्तिहरूलाई पढाएका थिए ।

तीसवर्षे उमेरमा नेपालमा आएका स्मिथले ५८ वर्षको नेपाल बसाइका क्रममा पाँच दशक पुतलीकै अध्ययन अनुसन्धान एवं अभिलेखीकरणमा बिताए । २०२३ सालमा हालको पृथ्वीनारायण क्याम्पस परिसरमा अन्नपूर्ण नेचुरल हिस्ट्री म्युजियममा त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग ६ वर्षे सम्झौता गरेर उनले करिब २५ हजार पुतली संकलन गरेका थिए । तत्कालीन सयमा उनले नेपालका लगभग ४० जिल्लामा पुगेर पुतली संकलन गरे । पेसाले शिक्षक भए पनि पुतलीको अध्ययन अनुसन्धानमा उनको ठूलो मोह थियो । उनले नेपालका हिमाल, पहाड र तराईका अधिकांश जिल्लाबाट संकलन गरिएका पुतली संग्रहालयमा छन् ।

सन् १९६६ सालमा नेपाल आएका स्मिथले लामो समयको प्रयासपछि सम्मानार्थ नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र पाए । उनको गत कात्तिक १८ गते निधन भएको हो । उनको सम्मानमा संग्रहालयमा ‘सम्झनामा कोलिन फिलिप स्मिथ (पुतली बाजे)’ लेखेर एउटा बोर्डमा उनका नेपाल बसाइका विभिन्न स्मरण सजाइएको छ । उक्त बोर्डमा राखिएका नागरिकताको खोजीमा जिल्ला प्रशासन कार्यालय पुगेको, नेपाली नागरिकतासँगै लिएर पढ्दै गरेका तस्बिरसहित सम्मान ग्रहण गर्दाका क्षण आदिलाई त्यहा पुग्ने जो कोहीले नियालेर हेर्ने गरेका छन् ।

विश्वमा पाइने १७ हजार ५ सय प्रजातिका पुतलीमध्ये नेपालमा मात्रै करिब ६ सय ६० प्रजातिका पुतली छन् । पर्यावरणीय चक्रमा पुतलीको ठूलो महत्त्व छ । कृषिजन्य उत्पादनमा परागसेचनका माध्यमबाट पुतलीले महत्त्वपूर्ण योगदान गर्ने भएकाले किसानको साथीका रूपमा पनि यसलाई लिने गरिन्छ ।

संग्रहालयको अर्को कक्षमा विभिन्न देशमा त्यहाँका मानिसले विशेष समारोहमा लगाउने पोशाकमा सजिएका गुडियाहरू सजाइएको छ । त्यहाँ पुग्नेले कुन देशमा कस्तो पहिरन छ भन्ने राम्रोसँग बुुझ्न पाउँछन् । सोही कक्षमा विभिन्न जातजातिले प्रयोग गर्दै आएका प्राचीन् घरहरू राखिएका कारण हाम्रो पुरानो संस्कार र संस्कृति बुुझ्न मद्दत पुगेको छ ।

संग्रहालयको अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजना(एक्याप) बारे जान्न र बुझ्न अर्को छुुट्टै कक्ष राखिएको छ । त्यस कक्षमा अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजनामा समेटिएका गाउँहरू, त्यहाँको जनजीवन, भूगोल आदिबारे जान्ने बुुझ्ने व्यवस्था मिलाइएको छ । एक्यापको स्थापनापछि त्यहाँको जनजीवन र चेतनाको स्तर परिवर्तन भएका कुरालाई उक्त कक्ष पुगेर जान्न र बुझ्न सकिन्छ ।

संग्रहालयमा छिरिसकेपछि पुतलीका साथै हाम्रो जनजीवन तथा परिवेशका धेरै कुराहरू एकसाथ जानकारी पाउन सकिने पृथ्वीनारायण क्याम्पसका विद्यार्थी दिनेश सुवेदीले बताए । 'पुतली मात्रै नभएर हाम्रो समाज र परिवेशको पनि संग्रहालयमा चित्रण गर्न खोजिएको छ, यस्ता संकलनले अनुसन्धानकर्ताका साथै जोकोही विद्यार्थीलाई पर्यावरणबारे बुुझ्न योगदान गर्दछ,' उनले भने । संग्रह गरिएका पुतली एवं अन्य सामग्रीलाई वर्षौंसम्म जोगाउने किसिमले संरक्षण गर्न पनि जरुरी रहेको उनले बताए ।

संग्रहालयमा विभिन्न प्रजातिका बोटबिरुवा, चराचुरुङ्गी, जनावर, सर्प आदिले वनस्पति एवम् पशुपन्छी अध्ययन गर्न चाहने जो कोहीलाई फाइदा पुग्ने गरेको संग्रहालयका प्रमुख रमेश श्रेष्ठ बताउँछन् । 'हामी संगृहीत सामग्रीलाई कसरी जोगाउने भन्नेमा छौँ, संगृहीत हरेक सामग्री अति नै संवेदनशील छन्, यी सामग्रीलाई वर्षौंसम्म जोगाउनु ठूलै चुनौतीका रूपमा रहेको छ', उनले भने ।

संग्रहालयमा स्वदेशी एवं विदेशी पर्यटकका साथै विभिन्न शैक्षिक संस्थाका विद्यार्थीहरू पुग्ने गरेका छन् । अघिल्लो वर्ष कुल ६ हजार ५ सय ३५ जनाले संग्रहालयको अवलोकन गरेका थिए । यसमध्ये ३ हजार ५ सय १९ जना नेपाली, ५ सय २२ जना विदेशी र २ हजार ४ सय ९४ जना विद्यार्थी रहेको संग्रहालयले जनाएको छ । संग्रहालयमा पुुगेर त्यहाँ राखिएका पुतली तथा अन्य जीवजन्तु आदिको अवलोकन गरिसकेपछि एकपटक पुग्नैपर्ने गन्तव्यका रूपमा चित्रण गर्ने गर्छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस १४, २०८० ०६:००