प्रचण्डबाट छुट्टिएर क्रान्ति न पार्टी, तैपनि छ समाजवादको सपना

A+ A A-

एक पुराना कम्युनिस्ट नेता, जसलाई माओवादी धारको ठूलो पङ्क्तिले सम्मान गर्छ । उनको विचार भने पछ्याउँदैन । उनले अघि बढाएका दर्जनौँ नेता–कार्यकर्ता सांसद र मन्त्री छन् । उनी भने अर्को क्रान्तिको पर्खाइमा सडकमै छन् ।

लोकतन्त्र, गणतन्त्र र संघीयताप्राप्तिपछि पनि दशक लामो सशस्त्र विद्रोहको नेतृत्वकर्तामध्येका एक मोहन वैद्य ‘किरण’ अर्काे क्रान्तिको सपना बोकेर सडक आन्दोलनमै छन् । तर, उनको यो एजेन्डामा आकर्षण भने देखिँदैन । माओवादी केन्द्रसँग पार्टी विभाजन गरेर क्रान्ति गर्न निस्केका वैद्यको पार्टीको आयतन दिन प्रतिदिन घट्नुले पनि त्यसको पुष्टि गर्छ ।

त्यसाे त, मोहन वैद्य माओवादी आन्दोलनमा पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड'का समेत राजनीतिक गुरु मानिन्छन् । वैद्यका चेला प्रचण्ड तेस्रोपटक प्रधानमन्त्री भइसके । अर्का सहयात्री बाबुराम भट्टराई पनि प्रधानमन्त्री र अर्थमन्त्री बनिसके । अन्य थुप्रै सहयात्रीहरू पनि मन्त्री, मुख्यमन्त्री भए, सांसद छन् । तर, ७७ वर्षीय वैद्य अहिलेको व्यवस्थाप्रति नै असन्तुष्टि राखेर जनताको जनवादी व्यवस्था ल्याउन भन्दै सडकमै छन् ।

वैद्यको जीवनका अनेक पाटाहरू छन् । राजनीतिक, साहित्यिक र दार्शनिक । सानै उमेरमा कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जोडिएका वैद्यलाई 'हार्ड लाइनर' नेताको रूपमा चिनिन्छ । संस्कृतमा शास्त्री पास गरेका वैद्य मार्क्सवादी दर्शनमा राम्रो पकड भएका नेतामा पर्छन् ।

वैद्यलाई फस्ट पर्सनबाट सेकेन्ड पर्सन बनाउने सेक्टर काण्ड

पञ्चायती सरकारले घोषणा गरेको चुनाव तत्कालीन नेकपा मशालले बहिष्कार गरेको थियो । बैद्य त्यतिबेला मशालको महामन्त्री थिए । चुनाव बिथोल्न प्रतिरोध गरिरहेको मशालले ९ चैत २०४५ मा काठमाडौंको त्रिपुरेश्वरमा रहेको सालिकमा कालो मोसो पोत्यो, केही प्रहरी बुथमा आक्रमण गर्‍यो । तर, आक्रमण असफल भयो । नेता कार्यकर्ता पक्राउ परे । पार्टीभित्र यसको विरोध भयो । वैद्यले महामन्त्रीबाट राजीनामा दिनुपर्ने स्थिति अायाे । उनी अहिले सम्झिन्छन्, 'उद्देश्य पञ्चायतलाई कमजोर बनाउने, चुनाव बहिष्कार गर्ने थियो । तर, प्राविधिक रूपमा कमी कमजोरीहरू भए । जसका कारण पञ्चायतलाई धक्का त लाग्यो । तर, हाम्रोमा पनि क्षति भयो ।'

महामन्त्रीको हैसियतले क्षतिकाे जिम्मा लिएर उनले विज्ञप्ति निकाले र कार्यक्षमतामाथि पनि प्रश्न उठेपछि पार्टी महामन्त्रीबाट राजीनामा दिनुपरेकाे थियाे । ‘मेरो कार्यकालमा घटना घट्यो । मैले स्वैच्छिक रूपमा राजीनामा दिएँ । मूलभूत रूपमा त्यो ठीकै थियो । सरसल्लाह गर्ने कुरामा कमजोरी भएका हुन्,’ वैद्य भन्छन् ।

वैद्यले राजीनामा दिएपछि प्रचण्ड पोलिटब्युरो सदस्यबाट महामन्त्री बने । प्रचण्डलाई पार्टीको महामन्त्री बनाउने प्रस्ताव त्यतिबेला आफूले नै गरेको वैद्य बताउँछन् ।

प्युठानमा जन्मेहुर्केका वैद्य २०१६ सालमा पढ्न दाङ झरे । विद्यार्थी साथीहरूको संगतले पनि राजनीतिमा जोडिएको उनी बताउँछन् । त्यो पञ्चायती व्यवस्थाकाे समय थियो । राजनीतिक कुराहरू खुलेर गर्न पाइँदैनथ्यो । विद्यार्थी संगठनहरू त्यो पनि गोप्य रूपमा संगठन बनाउँथे । उनी पनि उच्च शिक्षा अध्ययन गर्ने क्रममा दाङमा कम्युनिस्ट नजिकका विद्यार्थीहरूसँग निकट भएको र बिस्तारै विद्यार्थी संगठनमा संगठित भए । बिस्तारै भूमिगत कम्युनिस्ट पार्टीको सम्पर्कमा पुगे । दाङ जिल्ला कमिटीले उनलाई २०२१ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता दिएकाे थियो ।

कम्युनिस्ट पार्टीमा लागेपछि केन्द्रीय सदस्यहुँदै उनी छिट्टै नेतृत्वमा तहमा पुगे । ‘निम्न वर्गीय किसान परिवारमा जन्मेहुर्केकाले कम्युनिस्टमा लागेँ । अर्को पढ्दा विद्यार्थी आन्दोलनमा सरिक भएँ । बुझ्दै जाँदा कांग्रेस कम्युनिस्ट भन्ने थिए । कुराहरू सुन्दै गएपछि र संगतबाट कम्युनिस्ट राजनीतिमा आकर्षित भएँ,' वैद्य सुनाउँछन्, 'वैज्ञानिक समाजवाद ठीक हो । शोषित पीडितको पक्षमा काम हुन्छ । तल्लो वर्गको उद्धार हुन्छ भनेर कम्युनिस्ट पार्टीमा २०२१ सालमा जोडिएको हुँ ।’

उनले पार्टीको सदस्यता पाउँदा कम्युनिस्ट पार्टीभित्र टुटफुट विभाजन सुरु भइसकेको थियो । कम्युनिस्ट पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनबाट केशरजंग रायमाझीले पार्टी अलग बनाए । उनी दरबार पसे । यता कम्युनिस्ट पार्टीमा पुष्पलाल र तुलसीलालबीच पनि मतभिन्नता जारी थियो । त्यो अन्तरविरोध चर्कंदै जादा वैद्य, निर्मल लामा र मोहनविक्रम सिंह मिलेर केन्द्रीय न्युक्लियस बनाए । त्यसपछि चौथो महाधिवेशन भयो । चौथो महाधिवेशन गर्ने पक्ष पछि चौम भनेर चिनिन थाले । वैद्य पनि यही चौममा थिए ।

२०३१ भदौ ३० देखि असोज ७ गतेसम्म भारतको बनारसमा चौथो महाधिवेशन भयो । महाधिवेशनले नेकपा (चौथो महाधिवेशन) गठन गर्‍यो । मोहनविक्रम सिंहलाई पार्टी सचिव निर्वाचित गर्‍यो । मोहन वैद्य, चित्रबहादुर केसी, निर्मल लामाहरू पार्टीको केन्द्रीय कमिटीमा बसे ।

यहीबीचमा सिंहलाई महासचिवबाट हटाएर निर्मल लामा महासचिव बनाइए । उनलाई पनि कारबाही गरियो । त्यसपछि भक्तबहादुर श्रेष्ठ महासचिव बने । यो पार्टी पनि सिंह र लामा पक्षमा विभाजन भयो । सिंह पक्षले मशाल गठन गरे भने लामाले चौम । वैद्य चौममा लागे ।

पाँचौँ महाधिवेशनमा पोलिटब्युरो सदस्य भए । पार्टी बहुमत पछि फुट्यो । लामाहरू पक्षमा बहुमत भयो । वैद्य अल्पमतको संयोजक बने । यो पार्टीले २०४१ सालमा पाँचौँ महाधिवेशन आयोजना गर्‍यो । उनी महासचिवमा चुनिए ।

चौमले २०४४ सालमा पञ्चायती चुनावलाई बहिष्कार गर्ने नीति लियो । उनी महासचिव थिए । त्यसपछि मशालमा 'जनयुद्ध' को तयारी गर्नुपर्ने बहस सुरु हुँदै थियो । २०४६ सालमा बहुदल आयो । बहुदलपछि मशालले सर्वहारा श्रमिक संगठन, चौथो महाधिवेशन र मसालसँग पार्टी एकता गर्नुपर्छ भनेर पार्टीमा निर्णय भएको थियो । तर, अन्तिममा मशालसँग पार्टी एकता भएन तर सर्वहारा श्रमिक संगठन र चौमसँग एकता भएको वैद्य बताउँछन् ।

एकतापछि पार्टीमा 'जनयुद्ध' गर्ने र नगर्ने विषयमा विवाद भएको उनी बताउँछन् । वैद्यले भने, ‘बहुमतले 'जनयुद्ध' गर्ने निर्णय गर्‍यो । तर, चौमबाट आएका साथीहरूले मान्नु भएन । त्यसपछि सल्लाह गरेर नै अलग भयौँ । हामीले नेकपा माओवादी बनाएर 'जनयुद्ध' सुरु गर्‍यौँ ।’

कांग्रेसको नीति नै कम्युनिस्ट भनेपछि दबाउनुपर्छ भन्ने रहेका कारण रुकुम रोल्पामा सिज अभियानमा दमन गरेको वैद्य बताउँछन् । उनले भने, ‘कांग्रेसको सरकार थियो । रोमियो अप्रेसन सुरु गर्‍यो । हामीले पनि बिस्तारै चार तयारी गर्‍यौँ । सैद्धान्तिक, राजनीतिक, सांगठनिक र संघर्षका लागि फौजी तयारी गर्‍यौँ । 'जनयुद्ध' सही समयमा सुरु गरेका थियौँ ।’

'जनयुद्ध' मा नेतृत्वको केन्द्रीकरणको विषयमा बहस छलफल धेरै भएका र हल गर्दै अगाडि बढेको उनी बताउँछन् । 'जनयुद्ध' सीमित ठाउँबाट बिस्तारैबिस्तारै गाउँगाउँ पुग्ने क्रम बढ्दै गयो । यसका नेताहरू अति सुरक्षित जनमुक्ति सेनाको घेरामा बस्नुपर्ने बाध्यतामा पुगे ।

बिस्तारै माओवादीको आयतन बढ्दै गयो । शीर्ष नेताहरू सार्वजनिक रूपमा देखिन र भेट्न दुर्लभ हुँदै गए । जब तत्कालीन सरकारले माओवादी नेताहरूको टाउकोको मूल्य तोक्यो, त्यसपछि धेरै नेताहरू अझ चर्चामा आए । ५० लाख मूल्य तोकिएका चार जना नेताहरूमध्ये वैद्य पनि एक थिए । त्यसपछि झन् चर्चामा आए वैद्य ।

'जनयुद्ध' चलिरहँदा २०६० सालमा भारतको सिलगुढीमा आँखाको उपचार गराउँदा वैद्य पक्राउ परेका थिए । उनलाई भारतले एके-४८ हतियारसहित पक्राउ गरेको भनेको थियो । तर वैद्य आँखाको अप्रेसन गरेको अवस्थामा अस्पतालबाट पक्राउ परेकाे माओवादी दाबी गर्छ । उनी भारतको जेलमा हुँदा २०६२ साल असोजमा रुकुमको चुनवाङमा केन्द्रीय कमिटीको बैठक बस्यो । उक्त बैठकले संविधानसभाबाट संविधान बनाउने कार्यनीति पास गर्‍यो ।

माओवादीको उक्त निर्णयले नै माओवादी आन्दोलन दक्षिणपन्थी संशोधनवादमा फसेको वैद्यको टिप्पणी छ । उनले भने, ‘चुनवाङ बैठकमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको कार्यनीति पास गरिएछ । मलगायत साथीहरू भारतमा जेलमा थियौँ । पार्टीले नयाँ जनवादी क्रान्ति गर्ने भनेको छ । उहाँहरूले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको नारा पास गर्नुभयो । उहाँहरूले यो न त संसदीय प्रकारको हो, न जनगणतन्त्र हो भन्नुभयो । पछि डकुमेन्ट अध्ययन गर्दा संशोधनवादमा पार्टी गएको थाहा भयो ।’

उनीलगायत माओवादीका नेताहरू भारतका विभिन्न जेलबाट २०६३ सालमा रिहा भएका थिए । माओवादी र साता राजनीतिक दलहरूबीच १२ बुँदे सम्झौता भयो । ''जनयुद्ध' ' र १९ दिने जनआन्दोलनको जगमा राजतन्त्र ढल्यो ।

२०६४ सालमा पहिलोपटक संविधानसभाको निर्वाचन भयो । वैद्य पनि माओवादीबाट समानुपातिक सभासद् बने । तर, उनले सात महिनामै राजीनामा दिएर सडकमै फर्किए ।

२०६५ साल मंसिरमा भएको भक्तपुरको खरिपाटी भेलामा वैद्यले प्रचण्डविरुद्ध फरक दस्तावेज ल्याए । प्रचण्ड, बाबुराम एकातर्फ र वैद्य अर्कोतर्फ भए । वैद्य अल्पमतमा परे, प्रचण्ड बाबुरामको बहुमत भयो । त्यसको दुई वर्षपछि पुन: माओवादीले गोरखाको पालुङटारमा भेला गर्‍यो । उक्त भेलामा माओवादीमा ती दस्तावेज पेस भए, जसमा वैद्यको पनि एक थियो । भेलामा अन्तिममा प्रचण्ड–वैद्य मिलेर दस्तावेज पास गरे ।

त्यसको दुई वर्षपछि २०६९ सालमा वैद्यले प्रचण्डसँग पार्टी फुटाएर नेकपा–माओवादी बनाए । उनी नेतृत्वमा आए । पार्टी नेतृत्वबाट हटेको २४ वर्षपछि पुन: वैद्य पार्टीको प्रमुख बनेका थिए ।

नयाँ पार्टी गठन गरेको दुई वर्षमा पुन: पार्टी विभाजन भयो । आफूले पार्टी विभाजन गर्नु ठीक भए पनि विप्लवले पार्टी विभाजन गर्नु ठीक नभएको वैद्य बताउँछन् । विप्लवले पार्टी विभाजन गरे पनि वैद्यले हार मानेका छैनन् । उनी निरन्तर क्रान्ति गर्ने भनेर अभियानमा हिँडिरहेको बताउँछन् । पार्टी विभाजन भएर अस्तित्वरक्षाको अवस्थामा पुगेको थियो । उनको पार्टीको भूमिका सडकमा पनि खासै प्रभावकारी नभएको वैद्य पनि स्वीकार्छन् । भन्छन्, ‘जति भूमिका खेल्नुपर्थ्यो, त्यति भूमिका खेल्न नसकेको साँचो हो । तर, केही गरेको छैन भन्ने होइन । हामीले जनताका आवाजहरू उठाइरहेका छौँ । यो राज्यव्यवस्थाले जनताका समस्या हल गर्दैन भनेर जनतालाई सचेत गराउँदै आएका छौँ ।’

क्रान्ति सधैँ समान रूपमा नहुने तर विचार र सिद्धान्तमा प्रस्ट हुनुपर्ने वैद्यको धारणा छ । पार्टी विभाजनपछि हतियारबद्ध क्रान्ति नगरे पनि राजनीतिक, सैद्धान्तिक रूपमा आफूले पार्टीलाई क्रान्तिकारी बनाएको वैद्य दाबी गर्छन् । उनी भन्छन्,‘भनेजसरी पार्टीले प्रभावकारी काम गर्न सकेन । कमी कमजोरीहरू भएका छन् । तर, पार्टीलाई क्रान्तिकारी बनाइराख्नु पनि यहाँ उपलब्धि हुन्छ, को कम्युनिस्ट हो, को कांग्रेस हो, छुट्याउन मुस्किल भएको समयमा ।’

'जनयुद्ध' ले चाहेको उद्देश्य पूर्ण रूपमा प्राप्त हुन नसके पनि आंशिक रूपमा प्राप्त भयो । शान्ति प्रक्रियामा आउनु पूर्ण रूपमा गलत नभए पनि नेतृत्वले सबैलाई ढाँटेको उनको आरोप छ । दिर्घकालीन 'जनयुद्ध' योजनाबद्ध ढंगले सुरु गरिए पनि पछि संशोधनवादी बाटोमा नेतृत्वले पुर्‍याउँदा चाहेको उपलब्धि प्राप्त हुन नसकेको उनको बुझाइ छ ।

उनका अनुसार, जनजीविकाको सवालमा राज्यले केही पनि काम नगरेको र त्यसका लागि समाजवादी राज्य व्यवस्था आवश्यक छ । जनताको जनवाद ल्याउने सुदूर क्षितिजको यात्रामा हिँडिरहेका वैद्य एक दिन पक्कै जनताको नयाँ जनवादी व्यवस्था आउने बताउँछन् ।

वैद्य किसान, गरिब, सर्वहारालाई एक दिन राज्यसत्ताको मालिक बनाउने स्वर्णिम सपनामा भुलिरहेका छन् । उनलाई सहयोद्धा छुटेको दु:खभन्दा सहयोद्धाले गरिबलाई, मजदुरलाई, 'जनयुद्ध' मा हिँडेका लाखौँ स्वप्नदर्शीहरूलाई दिएको धोकाले पिरोल्छ । सहयोद्धाले दिएको धोकालाई उल्ट्याउने उनको सपना छ । उनी त्यही सपना बोकेर अहिले पनि सत्ताभन्दा कोसौँ टाढा नयाँ सत्ता जन्माउने सपना बोकेर केही सहयोद्धासहित हिँडिरहेका छन् । ७७ वर्षका वैद्यमा क्रान्तिकारी जोस, जाँगर र सपना भने पार्टीमा लाग्दाको भन्दा बढी नै छ ।

यो पनि..

बाहुनले हलो जोत्ने अभियानदेखि मार्क्सवादी चिन्तकसम्म

दलाल पुँजीवादी सत्तालाई उखेलेर नयाँ जनवादी सत्ता स्थापना गर्ने सपनाको बर्को उनले ओढिरहेका छन् । यो सपनाको बर्को नयाँ सत्ता नल्याउँदासम्म नछोड्ने प्रतिबद्धता जनाउँछन् वैद्य । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा लागेदेखि एकता, विभाजन, अन्तरसंघर्ष, जेलनेल सबै भोगे उनले ।

प्रचण्ड, वैद्य र बाबुरामको नेतृत्वमा १० वर्षसम्म सशस्त्र संघर्ष भयाे । देशमा गणतन्त्र आयो । संविधानसभाबाट संविधान पनि बन्यो । तर, वैद्य भने अझै नयाँ जनवाद ल्याउने भन्दै संघर्षकै रणनीति लिएर हिँडेका छन् । वैद्य पूर्वसहयात्री प्रचण्डको आलोचना गर्दै कम्युनिस्ट क्रान्तिको बेग्लै बाटो पहिल्याउने यात्रामा २०६९ सालबाट हिँडिरहेका छन् । गत वर्ष बहुमतसँग एकता गरेपछि सांगठनिक रूपमा केही ठूलो भए पनि अहिले उनको पार्टीले राजनीतिक रूपमा हस्तक्षेपकारी भूमिका खेल्न भने सकेको देखिँदैन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर २२, २०८० १९:२८