बाहुनले हलो जोत्ने अभियानदेखि मार्क्सवादी चिन्तकसम्म

A+ A A-

मोहन वैद्य ‘किरण’ नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी माओवादी (क्रान्तिकारी)का महासचिव हुन् । यद्यपि, उनी अहिले राजनीतिमा त्यति सक्रिय देखिएका छैनन् । कहिलेकाहीँ सार्वजनिक कार्यक्रममा देखिनुबाहेक उनी घरमै अध्ययन र लेखनमा व्यस्त हुने गरेका छन् ।

राणाकाल, पञ्चायत, शाहवंश हुँदै संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्मको अनुभव गरेका उनमा नेपालमा जनवादी क्रान्ति गर्ने आँट अझै मरिसकेको छैन । अर्थात्, वैद्यमा क्रान्तिको सपना अझै ज्युँदै छ ।

कतिपयले वैद्यलाई शास्त्रीयवादी नेता (जडसूत्रवादी) भन्ने आरोप पनि लगाउने गरेका छन् । यद्यपि, वैज्ञानिक समाजवादसम्म पुग्ने उत्कट अभिलाषा उनमा बाँकी नै छ । नेपाली राजनीतिका तिनै बेदागी र कतिपय कम्युनिस्ट नेताका गुरू वैद्यसँग नेपाली राजनीति, उनले देखेको क्रान्तिको सपना र कम्युनिस्ट आन्दोलनका विषयमा नवराज कुँवरले गरेको कुराकानीमा उनले जे भनेका छन्ः

प्युठान जिल्लाको खैरा म जन्मिएको गाउँ हो । १५ साउन २००३ मा म जन्मिएको हुँ । संयुक्त ब्राह्मण परिवारको पहिलो नातिका रूपमा मेरो जन्म भएको थियो । मेरो बाल्यकाल सामान्तवादी सामाजिक वातावरणमा गुज्रियो । एउटा निम्न मध्यम वर्गीय किसानको संयुक्त परिवारमा जेठो नातिको रूपमा म हुर्किएँ । बुबा संस्कृत शिक्षक भएकाले सानैदेखि संस्कृत नै अध्ययन गरें । मेरो औपचारिक शिक्षा नेपाली साहित्यमा एमए, संस्कृतमा शास्त्री हो । तर, मार्क्सवादी सौन्दर्य चिन्तन मेरो रूचिको विषय हो ।

राजनीतिक यात्रा

मेरो बुवाले गोर्खा परिषदलाई मन पराउनुहुन्थ्यो । किनकि, २००७ सालको आन्दोलनपछि उदाएका कांग्रेस, कम्युनिस्टभन्दा यो अलि धार्मिक स्वभावको थियो । परिवारका कारण मलाई पनि गोर्खा परिषद् राम्रो लाग्थ्यो । तर, अध्ययनका लागि दाङ पुगेपछि भने फरक परिस्थिति र विस्तार हुँदै गएको चेतनाले राजनीतिको अर्को पाटो बुझ्दै गएँ ।

दाङको सामान्तवादी अवस्था विद्यार्थीकालमा राम्रैसँग देखें । अनि त्यहीँबाट सामान्तवादप्रति घृणा बढ्दै गयो । दाङको विद्यार्थी आन्दोलनमा विस्तारै सक्रिय हुँदै पनि गएँ । विद्यार्थी आन्दोलनमा सहभागितासँगै कम्युनिस्ट दर्शन र सिद्धान्तसँग साक्षात्कार हुँदै गएँ ।

त्यतिबेलासम्म मुलुकमा द्वन्द्व रहन्छ

समाजको सामान्तवादी चरित्रमा परिवर्तन ल्याउन कम्युनिस्ट क्रान्तिले मात्र सक्छ भन्ने भाव विस्तार हुँदै थियो । गरिब किसानको दुःख र पीडालाई आफ्नो परिवारबाटै अनुभव पनि गर्दै आएको थिएँ । त्यसैले कालान्तरमा त्यही गरिबप्रतिको सम्मानले मलाई कम्युनिस्ट बनायो । अनि भूमिगत अवस्थामा रहेका बेला तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता २०२१ सालमा लिएँ ।

दाङका नारायण आचार्य र लोकमणि आचार्यले सुरुवातका दिनहरूमा मलाई कम्युनिस्ट सिद्धान्त सिकाएका थिए । २०२९ सालदेखि भने म पूर्णकालीन कार्यकर्ता भएँ ।

त्यसपछि म दाङबाट प्युठान पुगें । प्युठानमा पार्टी जिल्ला सेक्रेटरीसम्म बनेको थिएँ । त्यसबखत हामीले थुप्रै सांस्कृतिक रूपान्तरणका अभियान चलाएका थियौं । बाहुनले हलो जोत्ने अभियान नै चलाएका थियौं ।

२०३१ सालमा तेस्रो महाधिवेशनपछि मोहनविक्रम सिंह नेतृत्वको पार्टीमा म केन्द्रीय सदस्य बनें । मलाई पार्टीले पश्चिम ब्यूरोको सदस्य बनाएको थियो । तर, लगत्तै निर्माण भएको कोके र नेकपा मालेका कार्यक्रमहरूबाट हामी प्रभावित हुँदै गएका थियौं । २०३४ बाट त म भूमिगत नै भएँ । त्यसबेलासम्म पनि मोहनविक्रम सिंहलाई हामीले आदर्श नै ठान्थ्यौं । तर, विस्तारै उहाँमा सांस्कृतिक विचलन आउँदै गयो । अन्ततः पार्टीले उहाँलाई कारबाही पनि गर्यो । २०४१ सालमा पाँचौं महाधिवेशनले मलाई नेकपा मसालको महामन्त्री बनायो ।

क्रान्तिको विकल्प छैन

त्यसपछि अर्को साल मोहनविक्रम सिंह अलग भएर पातलो मसाल निर्माणमा लाग्नुभयो । पार्टी महामन्त्रीको रूपमा मैले ५ वर्ष नेतृत्व गरेपछि कामरेड प्रचण्डलाई त्यो पद हस्तान्तरण गरें । त्यसबीच घटेका सेक्टर काण्ड अनि प्रतिभाशाली युवालाई नेतृत्व सुम्पनुपर्छ भन्ने मान्यताले मैले पद छाडेको हुँ । फेरि, मेरो स्वभाव अलिक अध्ययनशील थियो । तर, मूल नेतृत्व बस्दा अध्ययन गर्ने अवसर निकै कम हुने भएकाले पनि मलाई महामन्त्रीमा बसिरहन मन लागेन ।

माओले भन्नुभएको थियो, ‘विचारधारात्मक तथा राजनीतिक कार्यदिशा सही वा गलत हुनाले सबैथोकको निर्धारण गर्छ । सहयोगी नभए सहयोगी आउँछन् । पैसा छैन भने पैसा आउँछ । बन्दुक छैन भने त्यो पनि आउँछ । अनि संयुक्त मोर्चा बन्छ र अन्ततः सत्ता छैन भने सत्ता पनि आउँछ । तर, कार्यदिशा गलत छ भने आफूसँग भएको पनि सबै गुम्छ ।’

चौथो महाधिवेशनबाट अलग भएर गएका मोहनविक्रम सिंहलाई विद्रोह गरेर आएका डा. बाबुरामजीहरूसँग एकता प्रक्रिया अघि बढाइयो । त्यही एकता महाधिवेशनले पार्टी सशस्त्र जनयुद्धमा जाने निर्णय लिएको थियो । यद्यपि, २०४८ सालको आम चुनावलाई जनयुद्धकै एउटा मोर्चाको तयारीस्वरूप लिने भन्ने भयो । हामीले त्यो चुनावमा नौ सिट जित्यौं । २०५२ सालबाट औपचारिक रूपले नै जनयुद्ध सुरू भयो । जनयुद्धमा गएपछि हाम्रो सबै कुरा बाहिर आएकै छन् ।

माओले भन्नुभएको थियो, ‘विचारधारात्मक तथा राजनीतिक कार्यदिशा सही वा गलत हुनाले सबैथोकको निर्धारण गर्छ । सहयोगी नभए सहयोगी आउँछन् । पैसा छैन भने पैसा आउँछ । बन्दुक छैन भने त्यो पनि आउँछ । अनि संयुक्त मोर्चा बन्छ र अन्ततः सत्ता छैन भने सत्ता पनि आउँछ । तर, कार्यदिशा गलत छ भने आफूसँग भएको पनि सबै गुम्छ ।’

मैले आफ्नै विगतलाई र हाम्रो पार्टीको इतिहासलाई फर्केर हेर्दा त्यो माओको विचार सही रहेछ भन्ने अनुभूति हुन्छ । राजनीति भनेको वर्ग संघर्षको घनिभूत अभिव्यक्ति हो । हाम्रो समाजमा वर्गीय असमानता, विभेद छ । त्यही असमानताले गर्दा नै हाम्रो समाजमा वर्गीय द्वन्द्व छ । समाजवाद हुँदै साम्यवादसम्म नपुग्दासम्म यो द्वन्द्व कायमै रहनेछ । क्रान्ति भनेकै यही हो ।

दक्षिणपन्थी अवसरवादले निल्यो महान् क्रान्तिको सपना

यो कुनै एउटा पुस्ता वा युगमा मात्र सम्पन्न हुन सक्ने कुरा होइन । युगौं चल्ने एउटा प्रक्रिया हो क्रान्ति । त्यसैले हरेक नयाँ पुस्ताका साथीहरू क्रान्तिलाई निरन्तरता दिन तम्तयार हुनुपर्छ । साम्यवाद र क्रान्ति सपनामात्र नभएर अकाट्य ऐतिहासिक यथार्थ पनि हो । सबै युवा राजनीतिक रूपले सचेत भएर क्रान्तिको झण्डालाई अघि बढाउन क्रियाशील हुनुपर्छ । व्यक्तिगत रूपमा म आफू पनि क्रान्तिमा क्रियाशील हुँदै सबै साथीलाई झकझकाउँदै आएको छु ।

विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनकै एउटा साझा रोग छ, दक्षिणपन्थी अवसरवाद । हाम्रो पार्टीलाई त्यस्तो समस्याबाट जोगाउन निरन्तर खबरदारी गरिरहेको छु । चिज अहिले सही बाटो हिँडिरहेको छैन । मेरो एक्लो भूमिकाले मात्रै केही हुनेवाला छैन । तर, यो खबरदारी आवश्यक कठोर हदसम्म पनि जान सक्छ । तर, क्रान्तिलाई विसर्जन हुनबाट रोक्नैपर्छ ।

यसो भनिरहँदा प्रतिक्रियावादीहरूले मलाई शान्ति र संविधानविरोधी भन्ने दुस्प्रचार पनि नगरेका होइनन् । तर, मेरो चासो शान्ति र संविधान जनताको पक्षमा हुनुपर्छ भन्नेमात्र हो । जनता र क्रान्तिलाई विश्वासघात गरेर सही अर्थको शान्ति आउनै सक्दैन ।

क्रान्तिको मोर्चालाई हाँक्नुपर्ने युवा साथीमध्ये धेरै विदेश पलायन भएको स्थिति छ । उनीहरू राजनीतिबाट विरक्तिएर मात्र विदेश गएका छन् भन्ने मलाई लाग्दैन । आफ्नो आर्थिक कमजोरीको बाध्यताले गर्दा विदेश गएका छन् । आज हामीले चाहेर पनि उनीहरूलाई रोक्न सक्ने स्थिति छैन ।

नेपालमा मात्रै होइन, विश्वमै कम्युनिस्ट आन्दोलनको एउटा साझा रोग छ, ‘दक्षिणपन्थी अवसरवाद’ । महान् क्रान्तिको सपना देखेर र देखाएर आएका हामी यो रोगबाट ग्रसित छौं ।

यतै भएका कति साथीहरू राजनीति मेरो काम होइन भन्दै देश बनाउने दायित्वबाट पन्छिदै गएको पनि देखिन्छ । तर, राष्ट्रले त्यस्ता प्रतिभाशाली साथीहरूबाट धेरै अपेक्षा गरेको हुन्छ । युवा साथीहरूसँग मेरो एउटा आग्रह छ– देश र जनताको मुक्तिका लागि युवाहरूले क्रान्तिको सपना देख्न छाड्न हुँदैहुँदैन । क्रान्तिको ज्योति जगमगाएर साम्यवादको सपनालाई नजिक्याउनुपर्छ । क्रान्ति सहज त छैन तर त्यसको विकल्प पनि छैन ।

विद्यार्थीकालमा गरिब मजदुरमाथि भएको अन्याय, शोषण, अत्याचारबाट दिक्क भएर राजनीतिमा लागेको थिएँ । सबै नेपालीमा सन्तुष्टिको मुस्कान नदेख्दासम्म मेरो क्रान्तियात्रा कुनै हालतमा रोकिँदैन । आवश्यकताअनुसार जस्तो नयाँ भूमिका निभाउन पनि तयार रहन्छु । तर, कहिल्यै जनताको विपक्षमा जान्नँ ।

नेपालमा मात्रै होइन, विश्वमै कम्युनिस्ट आन्दोलनको एउटा साझा रोग छ, ‘दक्षिणपन्थी अवसरवाद’ । महान् क्रान्तिको सपना देखेर र देखाएर आएका हामी यो रोगबाट ग्रसित छौं ।

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन तथा मेरो नेतृत्वको पार्टीलाई यो रोगबाट थप ग्रसित हुन नदिन निरन्तर खबरदारी गरिरहेको छु र गरिरहनेछु ।

अहिले जेजस्तो राजनीति भइरहेको छ, त्यो जनताको चाहना, भावना र मुलुकको हितमा छैन । अहिले आफूलाई ‘कम्युनिस्ट’ दाबी गर्नेले सरकारको नेतृत्व गरेका छन् । वास्तवमा उनीहरू कम्युनिस्ट होइनन् । कम्युनिस्ट भनेपछि जनताले पत्याइदिए । त्यत्ति हो । उहाँहरूले कम्युनिस्ट नाम राखेकोमात्रै हो, कम्युनिस्ट हुँदै होइन ।

सत्ता त कांग्रेसीहरूकै हो

हामीले जसरी विद्रोहको बिगुल फुक्यौं, त्यो संसदीय व्यवस्थाका लागि थिएन । कम्युनिस्ट आन्दोलनको गन्तव्य यस्तो हुँदैन पनि । संसदीय व्यवस्था विश्वमै असफल हुँदै गएको छ । तर, नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन कमजोर भइदियो । संसदीय व्यवस्था बलियो भएर टिकेको होइन, कम्युनिस्ट कमजोर भएका कारण टिकेको हो । हुन त कम्युनिस्ट भन्नु र कांग्रेस भन्नुमा खास फरक देखिन्न ।

संसदीय व्यवस्थामा संसदबाहिरका आवाज सुनिँदैन । संसदभित्र जो–जो छन्, तिनैका कुरा सुनिन्छन् । विकल्प भनेको के हो भने फेरि चुनाव । सके कांग्रेस आउँछ, नसके यही नेकपा दोहोरिन्छ । जनता वाक्कदिक्क हुन्छन् । एउटा भएन भन्छन्, अर्को रोज्छन्, फेरि त्यो भएन भन्छन् । सत्ताको टोपी एउटाले लाउँछ । अर्को पाएनौं भनेर उफ्रन्छ । त्यसैले यो व्यवस्था ठीक छैन ।

र, यो विश्वभर असफल बन्दै गएको छ । नेपालमा पनि यो संसदीय व्यवस्था असफल हुने निश्चित छ । हामीले यही व्यवस्था फालेर अर्को व्यवस्था ल्याउने भनेर क्रान्ति गरेका हौं, तर सकेनौं । हामी असफल भयौं । यो एउटा क्षणिक असफलता हो । यसबाट पाठ सिकेर अगाडि बढ्नुपर्छ ।

हामी अहिले सानो आकारमा छौं । तर, हाम्रो कार्यदिशा गलत छैन । त्यसैले माओले भनेजस्तै सहयोगी नभए सहयोगी आउँछन् । पैसा नभए पैसा आउँछ । बन्दुक छैन भने त्यो पनि आउँछ । अनि संयुक्त मोर्चा बन्छ र अन्ततः सत्ता छैन भने सत्ता पनि आउँछ । त्यो सत्ता कुनै निश्चित व्यक्तिका लागि हुँदैन, नितान्त जनताको हुनेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक १६, २०७६ ०८:११