ओझेलमा पर्दै तीजको मौलिकता

A+ A A-

हिन्दू नारीहरूको तीज पर्वमा आएको आधुनिकतासँगै मौलिकता ओझेलमा पर्दै गएको छ । तीज आउनु अगावै शहरमा दैनिकजसो आयोजना गरिने तीज मिलन कार्यक्रम औपचारिकतामा सीमित हुने गरेका छन् ।

पछिल्ला वर्षमा तीज पर्वमा भित्रिएको आधुनिकता र खर्चिलो प्रवृत्तिले यसको धार्मिक मूल्य, मान्यता र सांस्कृतिक परम्परा ओझेलमा परेको नेपालगञ्ज उपमहानगरपालिका-२०, मनिकापुरस्थित सिर्जनशील आमा समूहकी अध्यक्ष उषा थापा बताउँछिन् ।

'शहर बजारमा हुने तीज प्रतियोगितामा पनि कुनै मौलिकता छैन, डेक बजाएर नाच गान हुन्छ', उनले भनिन्, 'आधुनिकतासँगै तीज पर्वको परम्परागत मौलिकता हराउँदै गएको छ ।' पछिल्ला वर्ष बजारमा दर्जनौँ सङ्ख्यामा एल्बम सार्वजनिक भएपनि तीजको मर्म बोकेका भाका पाउन भने मुस्किल छ । तीजको मौलिकता झल्किने संस्कृति हराएकोमा उनी चिन्तित छिन् ।

बाँकेमा अहिले दिनहुँजसो तीज पर्वको अवसरमा औपचारिक कार्यक्रम र प्रतियोगिता भइरहेका छन् । यस्ता प्रतियोगितामा आधुनिकताको प्रयोगले मौलिक र परम्परा ओझेलमा पर्दै गएको लोकगायक कमल बिके निर्मोहीले बताए । अहिले विभिन्न संघसंस्था र महिला दिदीबहिनीले होटल होटलमा आयोजना गर्ने दर खाने कार्यक्रमले तीज पर्व आधुनिक तथा औपचारिकतामा सीमित हुन पुगेको उनको भनाइ छ ।

'पर्वलाई संरक्षण गर्नु र पुस्तौँसम्म जोगाई राख्नु हाम्रो कर्तव्य हो । पर्वको अस्तित्व नै समाप्त हुने शैली अवलम्बन गर्दा भविष्यमा तीजको धार्मिक, सांस्कृति मान्यतामा कस्तो प्रभाव पर्ला सोच्ने बेला आएको छ',उनले भने, 'नेपाली हिन्दू महिलाले मनाउने पवित्र चाडमा यसरी नै विकृति बढ्ने हो भने भावी पुस्ताले तीज कसरी मनाउला ?'

महिला नेतृ शान्ति ढकालले अहिलेका तीज गीत सामाजिक मर्यादा र अनुशासनको सीमा नाघेर रचिएको आरोप लगाउँछिन् । 'पहिला तीजको दर एक दिन मात्र खाने चलन थियो, अहिले महिना दिनदेखि होटलमा दर खान भ्याइनभ्याई छ', ढकालले भनिन्, 'तीजको संस्कृतिसँगै मादल हरायो, मादल बज्दैन डेक लगाएर नाच्ने चलन बढ्यो ।'

आधुनिकताका नाममा महङ्गा होटलमा दर खाएर, डेकको तालमा नाचेर तीजको संस्कृति नजोगिने उनी बताउँछिन् ।महिलालाई हक, अधिकारसँगै कर्तव्य र समाजप्रतिको उत्तरदायित्व पनि सिकाउन जरुरी रहेको ढकालको भनाइ छ ।

नेपालगञ्ज उपमहानगरपालिका महिला, बालबालिका तथा जेष्ठ नागरिक शाखाकी संयोजक महिला विकास अधिकृत शोभा शाहले तीज पर्वमा आधुनिकतासँगै परिवर्तन आएको बताइन् । 'तीज पर्वले महिला दिदीवहिनीलाई भेटघाट गर्ने अवसर दिन्छ, परापूर्वकालदेखि यो पर्वलाई महिलाले दुःख बिसाउने पर्वका रुपमा माइत जाने मीठो खाने चलन हो', उनले भनिन्, 'अहिले परिवेश फेरिएको छ, माइतीले मात्रै दर खुवाउनु पर्दैन, महिला सक्षम र स्वतन्त्र पनि भएका छन् ।' उनी स्वतन्त्रताको उपयोगका नाममा नाँच्ने र दर खाने मात्रै नभएर तीज पर्वलाई एउटा सन्दर्भ मात्र बनाई महिला सचेतनाको वकालत पनि गर्न सके राम्रो हुने बताउँछिन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय संस्कृति विभागका उपप्राध्यापक डा. राजकुमार सुवेदीले तीज पर्वमा विकृति भित्रिएको बताउँछन् । 'हरितालिका तीजमा विवाहित महिलाले पतिको दीर्घायु र अविवाहितले राम्रो पति पाइयोस् भनेर व्रत बस्ने हो । व्रतको लागि तीजको अघिल्लो दिन मीठा शुद्ध खानु पर्ने हुन्छ, त्यो मात्रै दर हो, अशुद्ध खाना दर होइन', उनले भने, 'तीजका नाममा महिनाभरि अशुद्ध खाना खानु दर होइन, यो राम्रो होइन सुधार्न जरुरी छ ।'

मीठा शुद्ध शाकाहारी खानालाई मात्रै तीजको दर भनिने भए पनि अहिले दरलाई अशुद्ध खानासँग जोडेर विकृति आएको डा. सुवेदीको भनाइ छ । तीजमा निरहार बसिएको व्रत साँझपख आरतीको समयमा पूजा गरेर मात्रै समापन गर्नुपर्नेमा हिजोआज मध्याह्न १२ बजे नै सक्ने परम्परा पनि गलत भएको उनले बताए । 'तीजको विधिवत पूजा हुनै छोड्यो, औपचारिकता मात्रै गर्ने गरगहना प्रदर्शन गर्ने कुराले तीज पर्वको महत्व पनि घटेको छ', उनले भने ।

डा. सुवेदी तीजमा खाइने दर, लगाइने वस्त्र, गरगहना, तीज गीतहरूको हिन्दू नारीहरूको जीवनमा विशेष महत्व रहेको बताउँछन् । 'शहर बजारमा आजभोलि महिना दिनअघिदेखि नै विभिन्न कार्यक्रममा भड्किला गीतसहितका दर खाने कार्यक्रम आयोजना भैरहेको छ', उपप्राध्यापक डा. सुवेदीले भने, 'टोल छिमेकका दिदीबहिनी जम्मा भई नाचगान गर्नु खानपिन गर्नु, एक अर्काका भावना आदानप्रदान गर्नु नकारात्मक होइन, तर संस्कृतिलाई नै विकृत पार्ने गतिविधिलाई प्रोत्साहन गर्नु भने गलत हो ।'

त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र विभागकी उपप्राध्यापक सावित्री बस्नेतले तीजमा आएको आधुनिकता र देखासिकीले तीज पर्व दशैँ तिहारभन्दा पनि महँगो हुन पुगेको बताउँछिन् । 'समय अनुरुप कतिपय कुरालाई परिमार्जित गर्दै लैजानुपर्छ । तीजमा गाइने गीत र दर खाने चलनमा आएको परिवर्तन तर संस्कृतिलाई अपव्याख्या गर्ने गरी भड्किला गतिविधिलाई परिवर्तनको नाम दिन मिल्दैन,' उनले भनिन्, 'आधुनिकताको नाममा हाम्रो मौलिक पहिचानको तीज पर्वलाई भड्किलो बनाउने गरिएको छ ।'

तीजमा देखिएका विकृतिलाई निरुत्साहित गर्दै धर्म, संस्कृतिको मौलिकता कायम राख्दै मनाउन आवश्यक भएको उनको भनाइ छ । 'तीजका नकारात्मक पक्षलाई मात्र केलाउन भन्दा सकारात्मक पक्षका बारेमा नजानेकालाई बुझाउन आवश्यक देखिन्छ', उनले भनिन्, 'तीजलाई आ–आफ्नो क्षमता अनुसार मनाऔँ ।'

२२ वर्षदेखि तीज महोत्सव

बाँकेको खजुरामा तीजको मौलिकता बचाउन १८ वर्षदेखि नियमित रूपमा तीज महोत्सव हुँदै आएको छ । खजुरा क्षेत्र संरक्षण समितिको आयोजनामा खजुरामा यसवर्ष १८औँ श्रृंखलाको तयारी गरिएको छ । २२ वर्ष पहिले खजुरा क्षेत्र संरक्षण समितिले थालेको तीज महोत्सवको निरन्तरताका रूपमा यसवर्ष पनि महोत्सव आयोजना गरिएको समितिका अध्यक्ष प्रेम बुढाथोकीले बताए ।

'तीज महोत्सव खजुराको एउटा गहना बनिसकेको छ', उनले भने, 'बाँके र बर्दियाका अवलोकनकर्ता तथा ब्रतालु दिदीबहिनीको खजुरामा पूजा गर्न आउने र तीज गीतमा रमाउने परम्परा जस्तै बनेको छ ।' मौलिक शैलीमा आफैँ मादल बजाएर तीजको भाकामा गीत गाउने र नाच्ने महोत्सवमा व्यवस्था मिलाइएको उनले जानकारी दिए । समूहगत र एकल तीज र नृत्यको प्रतियोगिता रहेको महोत्सवमा ५० हजार बढी दर्शक र ब्रतालुको भेला हुने उनको दाबी छ ।

खजुरा क्षेत्र संरक्षण समितिका पूर्व अध्यक्ष शिवराज श्रेष्ठले पाँच दशकदेखि खजुरको लक्ष्मीनारायण मन्दिर परिसरमा स्वतःभेला हुने र तीजको रमझम गर्ने परम्परालाई खजुरा क्षेत्र संरक्षण समितिले व्यवस्थापन मात्र गरेको बताए । तीजको दिन खजुरामा हजारौँको सङ्ख्यामा दिदीबहिनीको जमघट हुने गरेको बताउँदै उनले यस वर्ष खजुराको वारि र पारि दुवै स्थानमा महोत्सव राखिएकाले थप आकर्षण बढ्ने बताउँछन् ।

द्वन्द्वकालदेखि नै खजुराको एकता र सांस्कृतिक पहिचान जोगाउँदै आएको खजुरा क्षेत्र संरक्षण समितिले यस वर्ष पनि आफ्नो परम्परालाई कायम राख्दै बृहद् तीज महोत्सवको श्रृङ्खलालाई निरन्तरता दिने अध्यक्ष बुढाथोकीको भनाइ छ ।उनका अनुसार महोत्सवमा परम्परागत लाखे नाच प्रदर्शन हुने आयोजकले जनाएको छ । मौलिकता हराएको अवस्थामा आफैँ मादल बजाएर मौलिक भाकामा प्रस्तुतीकरण हुने तीज गीत र तीजको एकल नृत्य प्रतियोगिता महोत्सवका आकर्षण हुनेछन् । खजुरा तीज महोत्सवमा सहभागी प्रतियोगीसहित मौलिक नेपाली पहिरन लगाएर आउने दर्शकलाई समेत मूल्याङ्कन गरेर पुरस्कृत गरिने अध्यक्ष बुढाथोकीले बताए ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज १, २०८० १२:५५