विश्वेश्वरप्रसाद काेइरालाका लेखन प्रवृत्ति नियाल्दा

A+ A A-

आजको नेपाली साहित्यको भूमिमा टेकेर परपरसम्म दृष्टि फैलाएर हेरियो भने, नेपाली साहित्यको विविधता गौरवशाली भइसकेको छ । साहित्यका प्रायः सबै विधाहरू सम्पन्न र सक्रिय भएका छन् । बोध, चेत र दृष्टिकोणहरूको आँखाले पढे पनि प्रशस्त रमाउने चौतारीहरू तयार भइसकेका छन् ।

लेखनलाई नै व्यवसाय बनाउने अवस्था पनि सिर्जना हुन थालिसकेको छ । सबैखाले अन्तर्राष्ट्रियस्तरका साहित्यिक बहसले यहाँ ठाउँ लिइसकेका छन् । विश्व साहित्यमा देखापरेको कुनै पनि नयाँ खाले विषयवस्तु नेपाली साहित्य बजारमा पाउन अब पटक्कै ढिलो हुँदैन । खासगरी सञ्चार सञ्जालले हामी सबैलाई एकैचोटि एकै ठाउँ पार्न थालेको छ आजको वैज्ञानिक विश्वमा । कुनै कुरा जान्न, बुझ्न वा थाहा पाउन अब वर्षाैं पर्खिनु पर्दैन ।

धेरै सुगम संसारमा प्रवेश गरिसकेका छौँ हामी । आज हामीले खोज्ने र पढ्ने विषय धेरै फरक भइसकेका छन् । हाम्रो सामाजिक र राष्ट्रिय परिवेशभन्दा धेरै अर्कै खाले बौद्धिक स्तर उक्लिरहेको बेला छ । मान्यताहरू भत्किरहेका, नयाँ खाले विश्वासहरू उभिइरहेका बेलामा हामीले हाम्रो साहित्यको धरातललाई फेरि आजको नयाँ आँखाले हेर्नुपर्दा देखिने रूप अर्कै हुन थालेको छ । युग, समय र परिस्थितिअनुसार एउटै वस्तुले अर्थहरूमा भिन्नता बोक्न सके मात्र त्यो मानव सभ्यतासँग समानान्तर रहन सक्छ । साहित्य, दर्शन, कला, विज्ञान सबैको अवस्था उस्तै नै हो ।

इतिहासको ज्ञान नभए वर्तमानको पनि ज्ञान हुँदैन । म आज कहाँ छु भन्ने कुरा हिजो कहाँ थिएँ भन्ने स्मृति सधैँ सुरक्षित रहनुपर्छ । हिजो र भोलिको चेत नरहे आज पनि छैन । समयको अक्षुण निरन्तरता नै वैयक्तिक वा समाज र राष्ट्रको अस्तित्व पनि हो ।

नैतिकताको गह्रौँ भारी र बीपी

नेपाली साहित्यको आज- सोच्दा हिजोको सम्झना आइहाल्छ । हिजोमै टेकेका छाैँ, आजका हामीले पनि, जान खोज्दै भोलितिर ।

१९९० सालकाे दशक नेपाली राष्ट्रिय जीवनकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण परिवर्तनकारी दशक थियो । सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, साहित्यिक सबै क्षेत्रमा एकाएक परिवर्तनका संकेतहरू देखा पर्न थाले । त्यही दशकमा नेपाली राजनीतिमा विद्रोहको सुरुवात भयो । धार्मिक मान्यताहरूमा सुधारात्मक सन्देशहरू प्रवाहित हुन थाले । सामाजिक संस्कारहरूमा विद्रोह देखिन थाल्यो । त्यही काल हो नेपाली साहित्यमा पनि आधुनिकताले प्रवेश गरेको । १९९१ सालमा प्रकाशन प्रारम्भ गरेको ‘शारदा’ साहित्यिक पत्रिकालाई यो श्रेय दिन्छ इतिहासले । गुरुप्रसाद मैनाली, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र बालकृष्ण समहरूले कथा विधाबाट हाम फालेको आधुनिकताको पोखरीमा यति शक्तिशाली तरङ्गहरू उठे कि वास्तवमा नेपाली साहित्यको स्वरूप नै एकाएक बदलियो ।

'चन्द्रवदन' कथाबाट मनोवैज्ञानिक धार प्रवाह गरी हेलिएका बीपी कोइराला नेपाली आख्यानको सागरका प्रथम नाविक देखिए । साहित्यमा देखिएका कैयौँ नयाँ खाले मान्यताहरू जो नेपाली ज्ञानबाट टाढा थिए, तिनलाई जानकारीमा ल्याउन बीपीको योगदान अवर्णनीय छ । वास्तवमा बीपीपछि नै अरू समकालीन लेखकहरूले पनि साहित्यलाई मनोविज्ञानको बाटोतिर मोडेको पाइन्छ । त्यसपछिका अरू लेखकहरूले यसलाई बढाउन थप मिहिनेत गरेकै छन् । २००६ सालसम्म आइपुग्दा ‘दोषी चस्मा’ कथासंग्रह नै दिइसकेका बीपीको कथा यात्राको सूक्ष्म गतिको बेग्लै अध्ययन गर्नुपर्छ । नेपाली साहित्यमा विश्वेश्वरप्रसाद काेइरालाकाे स्थान निर्धारण भई नै सकेको छ ।

आत्मकथा लेख्नेले आत्मरति नगरून्, बीपीबाट सिकून्

बीपीको साहित्यिक योगदान उनका कृतिको उपस्थिति नै जवाफ हो । प्रवृत्तिगत रूपमा उनलाई अनेकतिरबाट हेर्नुपर्छ । सबभन्दा रमाइलो त के लाग्छ भने कहिल्यै पुराना नहुने र सदा गोलो चेतनाले भरिएका उनका सामग्रीहरू नेपाली पाठक र समीक्षकहरूलाई गलाउने देखिन्छन् । एकातिरबाट हेर्दै गयो, अर्कोतिर फुत्किहाल्ने शक्ति उनका कृतिमा विद्यमान छ । पहिलो कथा 'चन्द्रवदन' छापेर देखिएका उनी आजका अधुनातन कथाकारहरूका लस्करमा पनि उत्तिकै सशक्त भएर अघिल्लै पङ्क्तिमा देखिन्छन् । जति नयाँ लेखन प्रविधिमा उभियौँ भन्यो, बीपी त ठिङ्ग अगाडि नै छन् । समीक्षक समालोचकहरूभन्दा सधैँ अग्लै भएर उनका कृतिहरू स्तुप ठडिएका छन् ।

उनको लेखनका आधारमा बीपीलाई विभिन्न प्रवृत्तिसँग जोडेर यसरी हेर्न सकिन्छ । जस्तैः

प्रयोगवाद

प्रयोगवादी कथाकारका रूपमा उदाएका बीपीका कथा तथा उपन्यासहरूले मानव मनको उत्खनन गर्ने काममा सबैभन्दा धेरै समय बिताएका छन् । झिनो कथावस्तुभित्र विषद् दृष्टिकोणले व्याख्या मागिरहेको हुन्छ उनको लेखनमा । पश्चिमी कतिपय प्रयोग र दृष्टिकोणहरूमा पूर्वीय दर्शन र ज्ञानको समायोजन गरी बौद्धिकताको अथाह कसरत गरिएका छन् उनका कृतिहरू । कथा वा उपन्यास पढ्दापढ्दै अरू नै के-के बुझ्न पुगिन्छ । जीवनलाई अर्कै थुम्कोमा टोलाएर उभिएको पो भेटिन्छ । मानव मनको उत्खनन गर्ने जुन शक्ति बीपीको कलममा पाइन्छ, त्यो शक्ति आजसम्म अर्को नेपाली उत्तराधिकारीले ग्रहण गर्न सकेको पाइँदैन । बीपीका सबै उपन्यास र कथाहरूलाई ध्यानस्थ भएर अध्ययन गरेमा प्रत्येक पाठकव्यक्ति स्वयम् मार्गद्रष्टा बन्न सक्छ ।

यौनवाद

सिधै र सोझो हेर्दा बीपीको लेखनमा ‘यौन’ पक्ष सबैभन्दा बाक्लो गरी आएको पाइन्छ । जीवनमा अविच्छिन्न मनोचेतना यौनजन्य रहेको कुरा यी कृतिहरूबाट बुझ्न सकिन्छ । यौन भन्ने विषय प्रत्येक व्यक्तिको शरीरसँग उमेरसँगै विकसित हुँदै आउने प्राकृतिक संवेग हो, त्यसलाई कस्तै आदर्श वा नैतिकताले पनि निर्अहम् गर्न सक्दैन । तर यो विषय अत्यन्तै गौण राखिएको र करिब करिब औपचारिक चर्चामै नल्याइने गरेकोमा बीपीले यसलाई कलमीकृत गरेका थिए । विश्व साहित्यमा यौन विश्लेषणले पाएको उच्च मूल्यलाई नेपाली साहित्यमा भित्र्याउनु सानो कुरा थिएन । यो उनको साहसी बौद्धिकताको नमुना थियो । सबैभन्दा चर्चित कथा ‘कर्णेलको घोडा’ विवादास्पद समेत थियो कुनै समय । तर, यौनलाई मानसिक शक्तिको ठूलो स्रोत हो भन्ने सावित गर्न यो कथा सबैभन्दा अगाडि देखिन्छ ।

उनलाई पक्रेर मोहनशमशेरका अघि पुर्‍याइन्छ । आफ्ना साथीहरूको नाम भन्न लगाइन्छ तर उनले भन्न मान्दैनन् । कोर्रा हान्ने धम्कीले तर्साइन्छ । उनी भन्छन् - देवताको अघि नभन्ने कसम खाएको मैले मान्छेको अघि त्यो कसम कसरी तोड्छु ?

अस्तित्ववाद

बीपीका अधिकांश कथा उपन्यासहरूले मानव जीवनभित्र वैयक्तिक स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयको चिन्तनलाई सशक्त बनाएका छन् । प्रत्येक पात्रले आफ्नो उपस्थितिलाई कतै पनि निरर्थक ठान्दैन । अस्तित्वको विशिष्ट उपस्थिति उसको शक्ति बन्दछ । मानिस स्वयं एक सत्ता हो, जससँग जीवनका सबैखाले निर्णयहरू आफ्नो पक्षमा गर्न पाउने हक सुरक्षित रहन्छ । बीपीका प्रत्येक पात्र अर्को कुनै पात्रबाट दमित र कमजोर छैन, ऊ कहीँ पनि नाजवाफ र हारेको अवस्थामा छैन । रिक्सा तान्ने कथाको पात्र - मालिकका छोराहरूलाई पड्काउँदै भन्छ 'मान्छेलाई पशु बनाउन खोज्ने ! लौ खा ।' तान्न सक्दैनस् कि भन्दा ऊ - 'कत्ति तानेको कत्ति, अब बुढो भइयो, भरखरै बिरामीबाट उठेकोले पो त' जस्ता कुरा भन्दै आफ्नो क्षमतामा गर्व गर्छ, कमजोर हुन चाहँदैन ।

प्रत्येक व्यक्तिको वैयक्तिक उपस्थिति विशिष्ट रहने र गुण कर्मका आधारमा सबै एकअर्कासँग तुलनीय रहने कुरा उनका पात्रहरूको प्रस्तुतिमा देखिन्छन् । कथाको विषयवस्तुको उठान जताबाट भए पनि गौण पात्रलाई समेत उचित न्याय गर्न सक्नु उनको लेखनको विशिष्टता हो ।

नैतिकता

यौन चेतनालाई उदाङ्गो पारेर व्याख्या गरेको भए पनि उनका पात्रहरू अश्लील र अनैतिक छैनन् । मनको उडानलाई जति उड्न दिए पनि फर्केर आउने ठाउँ सुरक्षित नै राखेका छन् उनले । नाङ्गा र घृणित यौन वेश्यापन उनका कथामा कतै भेटिँदैन । नैतिकता नै मानिसको सबैभन्दा ठूलो हतियार हो भन्ने मान्यता छ उनमा । त्यसो त बीपीको राजनीतिक जीवनमा पनि यो नैतिकताको हतियार अत्यन्त तिख्खर देखिन्छ । हिटलर र यहुदी उपन्यासमा - फ्रान्सको एउटा कफी हाउसमा भइरहेको एउटा संवाद छ; त्यसमा भनिएको छ - एउटाले सोध्छ -

- 'देशको हितका लागि आमाको अहित गर्ने छोरो ठीक कि आमाको हितका लागि देशको अहित गर्ने छोरो ठीक ?'

उत्तर छ- 'दुवै ठीक । देशको हितका लागि आमाको अहित गर्ने छोरो पनि ठीक आमाको हितका लागि देशको अहित गर्ने छोरो पनि ठीक, तर एउटा कुरा यहाँ उपस्थित हुनुपर्छ इमानदारी । इमानदारसँग देशको हित गर्ने भए आमाको अहित गर्नु वा इमानदारसँग आमाको हित गर्ने भए देशको अहित गर्नु । कुरा इमानदारीको छ ।' (अक्षरश: यस्तै छैन । यहाँ व्याख्या गरिएको हो)

यस संवादले बीपीको लेखनको ध्येयलाई प्रस्ट पार्छ । बीपीको लेखनमा जतिसुकै खाले सैद्धान्तिक विश्लेषण गरे पनि चुरो कुरा भनेको ‘नैतिकता’ देखिन्छ । जीवनमा सबैभन्दा ठूलो कुरा नैतिकता हो भन्ने उनको मान्यता छ । आफ्नो त्यत्रो कष्टप्रद राजनीतिक जीवनमा पनि उनले कहिल्यै नैतिकताको बाटो त्यागेको देखिँदैन ।

आत्मवृत्तान्तमा कतै उल्लेख छ- उनलाई पक्रेर मोहनशमशेरका अघि पुर्‍याइन्छ । आफ्ना साथीहरूको नाम भन्न लगाइन्छ तर उनले भन्न मान्दैनन् । कोर्रा हान्ने धम्कीले तर्साइन्छ । उनी भन्छन्, 'देवताको अघि नभन्ने कसम खाएको मैले, मान्छेको अघि त्यो कसम कसरी तोड्छु ?' सय कोर्रा हान्ने भनी तर्साउँदा भन्छन्, 'सकेसम्म खप्छु, खप्न नसके बेहोस हुन्छु, बेहोस भएपछि दुख्दैन, हान्नोस् कोर्रा ।'

अर्थात् वचनबद्धताको इमानदारी उनको व्यक्तिगत जीवनमै सबैभन्दा सशक्त थियो ।

नियतिवाद

जीवन एउटा भवितव्यता र नियतिको बसमा छ भन्ने मान्यता छ बीपीमा । आफूले कुनै गल्ती नगरी अरुका कारणबाट आफूले पाइने दुःख र कष्टलाई नियति भनिएको छ । हामी सबै नियतिको बसमा छाैँ । आफ्नैले, आफ्नै खुसीले, आफ्नै निर्णयले यहाँ केही पनि हुँदैन भन्ने कुरा बीपीले बुझेका छन् । उनका पात्रहरूमा यस प्रकारको चेत सबैमा देखिन्छ । गौरी भाउजूले आफ्नो जीवनलाई नियतिकै फल सम्झेर सबैले परित्याग गरेको घर पनि रुँघेरै बसेकी छिन् । बाबु, आमा र छोरा उपन्यासकी उमाले प्रेमीलाई छोरो सम्झनु नियतिको नाङ्गो उदाहरण देखिन्छ ।

बीपीको सबैभन्दा शक्तिशाली पक्ष भनेको नारी चेतनाको पक्ष छ । उनका हरेक कथामा नारी पात्रहरू सबैभन्दा शक्तिशाली भएर आएका छन् । उनका नारीहरू कहीँ पनि कमजोर र हारेका छैनन् । जहाँ पनि नैतिक तथा तार्किक छन् ।

उनका हरेक कथा र उपन्यासभित्र पात्रहरूका नियतिवादी जीवन स्थितिहरू देखेर पाठकीय मन कति ठाउँमा विरक्त हुन्छ । विधवाको त आफ्नै के दोष थियो र तर गोरेले गहनाको पोको लिएर भागेपछि उनको भविष्य नै अन्धकार भयो । पवित्राले रत्यौलीमा रोएको पीडा उनको आफ्नै नियतिभन्दा अरू के छ र ? नियतिवाद आफैँमा कस्तो चिन्तन हो ? जीवनको लागि त्यसको के अर्थ भन्ने अनेक बहसहरू छन् तर जीवनलाई नजिकबाट बुझ्ने हो भने यो सधैँ सबैको बँचाइको शैली नै हो ।

मिथकको प्रयोग

नेपाली आख्यानमा मिथकलाई प्रवेश गराउने श्रेय पनि बीपीलाई नै छ । अत्यन्त शक्तिशाली पाराले पूर्वीय मिथकको प्रयोग गरी नेपाली आख्यानलाई सम्पन्न गराएका छन् उनले । खास गरी सुम्निमा उपन्यासबाट पसेका उनी मोदिआइनमा आएर अवतरित भएका छन् । जीवनलाई मिथकीय आँखाबाट प्रमाणित गर्न र सांस्कृतिक जीवनको समाजवादी मूल्यांकन गर्न यो प्रवृत्ति धेरै सजिलो र शक्तिशाली छ ।

सुम्निमा उपन्यासले नेपाली पहाडे समाजको जातीय अन्तर समागमको अध्ययन गरेर तथा ब्राम्हणवादी चिन्तनको आलोचनात्मक पक्षलाई केलाएर हेरिएको छ । किराँत र आर्यहरूको जातीय समागमबाट बनेको नेपाली समाजको नवसंस्कृतिको अत्यन्त सुन्दर व्याख्या छ यहाँ । आज देशमा सुनिन थालेका जातीय तथा क्षेत्रीय आवाजलाई हिजै जवाफ गरिएको लाग्छ यो उपन्यास । सोमदत्त र सुम्निमाबीचको प्रेम तथा सांस्कृतिक भिन्नताको संकटलाई मनोवैज्ञानिक तथा प्राकृतिक माध्यमबाट समाधानको उपाय देखाइएको छ ।

सुम्निमा उपन्यास विश्वमै नेपाली जाति, सांस्कृतिक, धार्मिक तथा वंशाणुगत रूपमा अलग्गै छ भन्न उभिन्छ । यथार्थमा नेपाली जातिलाई अरू देशकाहरूसँग छुट्याएर वा मिसाएर हेर्न सजिलो छैन । बीपीमा समाज अध्ययनको यो गहिरो आँखा देख्दा उनको व्यक्तित्वको असाधारण पक्ष छर्लङ्ग हुन्छ ।

त्यसो त पहाडे र मधेशी समाजलाई मिलाएर हेर्न उनले अर्को मोदिआइन उपन्यास उभ्याएका छन् । बीपीका लेखनमा पात्रहरूको जातीय समायोजन तथा विषयवस्तुको सन्तुलन अचम्मको छ । मधेशमा हुर्केबढेका उनका मधेशी पात्रहरू तथा पहाडे पात्रहरूको समान प्रयोग छ । ती क्षेत्रीय पात्रहरूका माध्यमबाट क्षेत्रीय समस्याहरूलाई पनि उसैगरी उभ्याइएको छ ।

नारी चेतना

बीपीको सबैभन्दा शक्तिशाली पक्ष भनेको नारी चेतनाको पक्ष छ । उनका हरेक कथामा नारी पात्रहरू सबैभन्दा शक्तिशाली भएर आएका छन् । उनका नारीहरू कहीँ पनि कमजोर र हारेका छैनन् । जहाँ पनि नैतिक तथा तार्किक छन् । आफूलाई सावित गर्न ती कहीँ पनि झुक्दैनन् । परम्पराले बोकी ल्याएका कैयौँ असजिला भारीहरूलाई बिसाएर हलुका हुन ती कुनै नारीहरू पनि डराउँदैनन् ।

आज महिलाहरू विधवा भए पनि गरगहना र रङ्गिन कपडा लगाउने आन्दोलनमा छन्, जुन कुरा बीपीले २०२५ सालमै लेखेको भेटिन्छ ।

नारी स्वतन्त्रताको सबैभन्दा शक्तिशाली पात्र इन्द्रमाया छे । तीन घुम्तीमा प्रत्येक पल्ट निर्णय गर्न किंचित पनि नहच्किने इन्द्रमायाले नारीमुक्तिको चेतनाको सबैभन्दा ठूलो शंखघोष गरेकी छ । सम्भवत: नेपाली नारी पात्रहरूमा आजसम्म पनि इन्द्रमायाको बराबरी उभिन अझै आइसकेका देखिँदैनन् । इन्द्रमायाको एउटै संवाद सारा नारीमाथिका प्रश्नहरूको जवाफ बोल्छ ।

जस्तै –ऊ पिताम्बरलाई सम्झाउँदै भन्छे-

- 'एउटा कुरा नबुझेर हाम्रो सम्बन्धमा यो कठिनताः प्राय: एकदम नै असम्भवता उपस्थित हुन गएको हो; त्यो के भने मेरो सतीत्व तिम्रो खाँचोको विषय नै होइन, पटक्कै होइन; त्यो त मेरो विषय पो हो । मेरो आस्थासँग सम्बन्ध राख्ने सती या असती जे हुन्छु, त्यो म पो हुन्छु, त्यसकारण म सती भएँ वा असती भएँ भन्ने कुरा त मैले निर्णय गर्ने कुरा पो हो । तिम्रो वास्ता त मेरो प्रेमसँग मात्र हुने होइन त पिताम्बर ?' (पृ.६८)

सम्पूर्ण नारीहरूभित्रको मुस्लिएर निस्कने प्रश्न हो यो । यथार्थमा पतिले पत्नीबाट चाहेको के हुन्छ ? वा पत्नी पतिलाई के दिन चाहन्छिन् ? यो त बीपीले पात्र मार्फत भनेको आफ्नै पुरुष मनको संवाद हो । उनले आफ्नो कथामा आफ्नै परिवारभित्रकी एउटी साहिँली दिदीको भनाई उद्धृत गरेका छन् । साहिँली दिदी भन्छिन् –पत्नी र वेश्यामा फरक यत्तिको मात्र छ- पत्नी करबल कि वेश्या हो, र वेश्या स्वेच्छाकी पत्नी हो । मजदुरी त दुवैले पाउँछन् । जुन वैवाहिक न्यायले हामीलाई जकड्या छ, त्यसमा हाम्रो स्वतन्त्रताको एउटा मात्र बाटो- पलायन पथ बाँकी छ हाम्रो लागि- वेश्यावृत्ति । वेश्यावृत्ति स्वाभिमानी स्वास्नी मानिसका लागि सबभन्दा इज्जतदार पेशा हो ।' (पृ.११५)

योभन्दा कडा र डरलाग्दो नारी विद्रोहको अभिव्यक्ति के हुन सक्छ ? आजका नारीवादी महिला आन्दोलकहरू कतिले बीपीलाई पढेको हुँदो हो ? त्यसो त गौरी भाउज्यूले नरेन्द्र दाइ मरेपछि सिन्दुरपोते, गरगहना र लुगाफाटा केही फेरिनन् ।

आज महिलाहरू विधवा भए पनि गरगहना र रङ्गिन कपडा लगाउने आन्दोलनमा छन् जुन कुरा बीपीले २०२५ सालमै लेखेको भेटिन्छ ।

लीला तथा उत्तरआधुनिकता

बीपीको लेखनमा आज विकसित भएका साहित्यिक दृष्टिकोणहरू- लीलाबोध तथा उत्तरआधुनिकता जतासुकै भेटिन्छ । भोलि विकसित हुन सक्ने विचारसँग समेत सँगसँगै हिँड्न सक्ने लेखन विशेषता बीपीमा पाइन्छ । आज लीलालेखनले व्याख्या गरिरहेका धारणाहरू बीपीका अधिकांश आख्यानहरूमा छन् । उनको ‘शत्रु’ कथा सबैभन्दा शक्तिशाली लीला कथा हो ।

पश्चिमी उत्तरआधुनिक दृष्टिकोणहरूमा हालेर बीपीलाई फेरि त्यसरी नै पढेमा पूर्ण सन्तुष्टि प्राप्त गर्न सकिन्छ । उनका कृतिमा पूर्वमान्यताहरू तोड्ने शक्ति सबैभन्दा धेरै छ । विनिर्माणको चर्चा गरी नअघाउने नेपाली वर्तमान समालोचनाले बीपीलाई हेर्न थाले यसैमा कति वर्ष भासिएर हराउने देखिन्छ ।

गीतावाद

बीपीको लेखकीय सैद्धान्तिक आधार भने पूर्वीय दर्शन र दृष्टिकोण नै हो । उनी सबैभन्दा प्रभावित भएको कृति श्रीमद्भागवत गीता हो । गीता दर्शन बीपीको जीवन दर्शन हो जसलाई उनले हिटलर र यहुदीमा सबैभन्दा धेरै व्याख्या गरेका छन् । मोदिआइन र हिटलर र यहुदीका माध्यमबाट बीपीले गीताको जुन व्याख्या गरेका छन् त्यो पूर्वीय ज्ञानको असिमित स्रोतको सार्वजनीकरण हो । पश्चिमी दर्शनहरूका विशिष्ट अध्येता भएर पनि पूर्वीय ज्ञान नै अथाह रहेको बीपीले स्वीकार गरेका छन् । गीतावादी चिन्तनले नै उनलाई राजनीतिक जीवनमा पनि सदा नैतिकता र संघर्षशीलताको मार्ग प्रशस्त गरेको देखिन्छ । बीपीको राजनीतिक जीवनको अध्ययन गर्दा यो झन् धेरै प्रस्ट हुन्छ ।

सम्झौतावाद

सम्झौतावाद बीपीको अर्को विशिष्ट पक्ष हो । उनका प्रत्येक पात्र र घटनाहरू जीवनको कुनै विन्दुमा पुगेर सम्झौता गर्दछन् । समान हैसियतमा सम्झौतामा उभिन प्रेरित हुन्छन् बीपीका घटना र विषयहरू । जस्तै- कृतिको अन्त्यमा सुम्निमा उपन्यासले किराँत र आर्यहरूको समिश्रण गरी सम्झौताको सन्देश दिन्छ । त्यागेर हिँडेको नरेन्द्र दाइ अन्तिमकालमा गौरी भाउज्यूसँग आएर सम्झौता गर्छ । बाबु आमा र छोरामा उमाले प्रेमीलाई छोरोको रूपमा स्वीकार गर्छे । जति नै द्वन्द्वमा फसे पनि अन्तत सबै समस्याको हल सम्झौता हो भन्ने बीपीको मान्यता छ । यो कुरा उनको राजनीतिक जीवनमा झन् टड्कारो छ । पछिल्लो कालको २०३३ सालको 'राष्ट्रिय मेलमिलाप' को नीति जिउँदो नमुना हो ।

उनका आख्यानबाहेकका आत्मवृत्तान्त, जेल जर्नल, आफ्नो कथा र फेरि सुन्दरीजल जस्ता संस्मरणहरू भित्र पनि साहित्यिकता प्रचुर छ । बीपीका यी कृतिहरूले नेपाली राजनीति, समाजशास्त्र, आध्यात्मिक जीवन तथा अरू सबै पक्षहरूलाई बुझ्न सजिलो हुन्छ । बीपीको महानता उनका साहित्यिक, दार्शनिक र राजनीतिक व्यक्तित्वका स्वतन्त्र पाटाहरू हुन् । एकले अर्काेलाई कतै नछोइ हिँड्नसक्ने विशेषता सम्भवत: नेपाली अरू मानिसमा पाउन कठिन छ । आजको राजनीतिक संकटका बेला बीपीको साहित्यिक तथा राजनीतिक चिन्तन र दर्शनको व्याख्या तथा विश्लेषण अत्यन्त आवश्यक भएको छ । नेपाली जीवनका यी महानायकको उपादेयता झन्‌झन् बढिरहेको छ ।

(३ भदाै २०७८ मा शिलापत्रमा प्रकाशित कृष्ण धरावासीकाे लेख विश्वेश्वरप्रसाद काेइरालाकाे जन्मजयन्तीकाे छेकाेमा पुनः प्रकाशित गरिएकाे)

शिलापत्रमा प्रकाशित कृष्ण धरावासीका अन्य लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २३, २०८० ०९:५९