नैतिकताको गह्रौँ भारी र बीपी

वीपी कोइराला । तस्वीर : विकिपिडिया ।

A+ A A-

‘... आखिर सुशीला र म अरू दश वर्षभन्दा बढी बाँच्ने आशा गर्न सक्दैनौँ । मुनु (शशाङ्क) र चेतनको पढाइ पूरा हुन पाँच वर्ष लाग्नेछ । जहाँसम्म हाम्रो कुरा छ मनीषा र प्रकाशको जिम्मेदारी पनि अरू तीन वर्षभन्दा बढी लम्बिनु हुँदैन । श्रीहर्षलाई केही पैसा दिनुपर्छ ताकि कुनै काम थाल्न उसलाई मानसिक रूपले सजिलो होस् । हामीलाई जम्माजम्मी दुई लाख रुपैयाँ चाहिएला । विराटनगरमा मेरो अंशमा पर्ने सम्पत्तिबाट योभन्दा बढी नै पैसा आउला । सुशीला, प्रकाश वा श्रीहर्ष व्यावहारिक भइदिए भने उनीहरूलाई पैसाको दुःख हुने थिएन ।’ (फेरि सुन्दरीजल–पृष्ठ १४, बीपी कोइराला)

आफ्नो कथा, जेल जर्नल, आत्मवृत्तान्त र फेरि सुन्दरीजल चार कृति बीपीका आफ्नै जीवनका घटनाहरूमा आधारित लेखन हुन् । आफ्नो कथादेखि फेरि सुन्दरीजलसम्म आइपुग्दा उनले आफ्नाबारेमा धेरै नै प्रकाश पारिसकेको देखिन्छ । यी पुस्तक पढिसक्दा म बीपीलाई नजिकबाट चिन्छुजस्तो लाग्न थाल्छ । साहित्यमा सबैभन्दा लोकप्रिय विधा त्यसैले पनि आत्मकथालाई मानिएको होला । आफूसँग मिल्न सक्ने दुःख-सुखका परिबन्द र घटनाहरूले गर्दा आत्मकथाको पात्र आफ्नै निकटको व्यक्ति हो झैँ लाग्छ ।

मैले सबैभन्दा पहिले पढेको आत्मजीवनी थियो रुसोको ‘कन्फेसन्स’ । वास्तवमा भन्ने हो भने मैले आधाबाटो लेख्ने प्रेरणा पनि त्यसै पुस्तकबाट पाएको हुँ । २०३५ सालमा पढेको त्यो पुस्तकले पारेको छाप आजसम्म आलोको आलो नै छ । बीपीका यी कृतिहरू तिनको प्रकाशन क्रमअनुसार नै पढेको थिएँ । पहिलो किताब ‘आफ्नो कथा’मा बाल्यकालीन संस्मरणहरू छन् । केही घटनाहरू आमबालकहरूकै जीवनशैलीसँग मिलेजस्तो लागे पनि ती एकदम नै फरक देखिन्छन् । बालक भएर पनि बालकजस्तो हुन नपाएको बाध्यता साह्रै पीडादायी लाग्दछ । हुन त बालककालको संस्मरणलाई बुद्धि पसेको दिमागले लेखेकाले होला कतिपय ठाउँमा पात्रको उमेरअनुसारका अस्वाभाविक विश्लेषणहरू पनि छन् ।

बीपी कोइरालाले नेहरूलाई लेखेको त्यो चिट्ठी

तर जे भए पनि त्यो पुस्तकले दिन चाहेको सन्देश भने स्पष्ट छ । त्यसपछि जेल जर्नल पढेँ । अनि आत्मवृत्तान्त र फेरि सुन्दरीजल । यी चारैवटा कृतिमा उनका राजनीतिक संघर्षका कथाहरू आँटी नआँटी छन् । बीपीले आफ्नो जीवनको उतारचढावलाई यति सानासाना किताबमा सप्पै ओकल्न सक्ने कुरा पनि थिएन । पुस्तक पढ्दै थाहा हुन्छ– उनी एकदम हतारले कुराहरू लेखिरहेका छन् । स्मृति र डायरीका टिपोटहरूको भरमा तयार भएका यी सामग्रीहरू नेपाली पाठकका लागि बहुमूल्य गहना भएका हुन् । यी कृतिहरूले इतिहासका कैयौँ भ्रमहरूलाई तोडेका छन् । उनीमाथि विभिन्नकालमा लगाइएका आरोपहरू स्वत्तः खण्डित भएका छन् । यी यस्ता पुस्तकहरू हुन् जसका आधारमा हरेक नयाँ पुस्ताले उनलाई सधैँ चिनिरहनेछ ।

जेल जर्नलका बीपी र फेरि सुन्दरीजलका बीपीमा ठूलो अन्तर देखिन्छ । यो पछिल्लो पुस्तकमा आइपुग्दा उनले राजनीतिक निकासको बाटो अझ टाढिँदै गएको देख्न थालेका छन् ।

राजनीतिक रूपमा उनी जति स्पष्ट र जुझारु थिए, व्यावहारिक र बौद्धिक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै सशक्त थिए । साना-साना कुराहरूलाई पनि ख्याल गर्न सक्ने उनले आफ्ना विचारहरू राख्ने ठाउँमा कहीँ पनि कञ्जुस्याइँ गरेको भेटिँदैन । आफ्ना जस्तासुकै दोष र कमजोरीहरूलाई पनि सगौरव प्रस्तुत गर्न सक्नु नै उनमा पाइने सामान्यता र महानता हो ।

बीपीलाई फेरि सुन्दरीजल कृतिमा आइपुग्दा सबैभन्दा दयनीय र कारुणिक अवस्थामा भेटिन्छ । अघिल्ला कृतिहरूमा उनी अत्यन्त जुझारु, संघर्षशील र क्रान्तिकारी छन् । जतिपल्ट ढले पनि फेरि तुरुन्त उभिन सक्ने साहसले भरिएको उनको विगत यो पछिल्लो कृतिमा आइपुग्दा अत्यन्त निराशाको स्थितिमा उभिएको छ । जेल जर्नलका बीपी र फेरि सुन्दरीजलका बीपीमा ठूलो अन्तर देखिन्छ । यो पछिल्लो पुस्तकमा आइपुग्दा उनले राजनीतिक निकासको बाटो अझ टाढिँदै गएको देख्न थालेका छन् । उनलाई अब चाँडै देशमा कुनै खास परिवर्तन होला भन्ने लाग्न छोडेको छ । बरु अब उनमा आफ्ना पुराना साथीभाइ, आफन्त र परिवारप्रति ज्यादा चिन्ता बढ्न थालेको देखिन्छ ।

आत्मकथा लेख्नेले आत्मरति नगरून्, बीपीबाट सिकून्

२०३३ साल पुस १६ गते त्रिभुवन विमानस्थलमा पाइला राखेदेखि नै यो डायरी लेखन प्रारम्भ भएको छ । यसरी प्रारम्भ भएको लेखनले कुनै खास आख्यानात्मक सिलसिलालाई नसमाते पनि यसबाट त्यसबेलाका सामाजिक, राजनीतिक, मनोवैज्ञानिक र अन्य विभिन्न विषयको ज्ञान पाउन सकिन्छ । यस कृतिका पानामा पढ्न पाइने अनेकौँ कारुणिक सन्दर्भहरूमध्ये मलाई सबैभन्दा बढी भावुक बनाएको अभिव्यक्तिलाई लेखको प्रारम्भमै उल्लेख गरेको छु ।

मानिस न भगवान् हुन सक्छ, न राक्षस नै, मानिस केवल मानिस मात्र हुन सक्छ, त्यसैले उसले धेरै ठूलो हुन खोज्नु हुँदैन, असल मात्र भइदिए पुग्छ भन्ने आदर्श बोकेर जीवनभरि निष्ठा र नैतिकताको कठोर यात्रामा हिँडेका उनी त्यति हतास त थिएनन् तर निराश भने देखिन्छन् ।

जब मानिसमा निराशा बढ्नथाल्छ, उसले सुदूर भविष्यको कल्पना गर्न छोड्छ । उसलाई वर्तमान पनि शंकास्पद हुन थाल्छ । बीपीले त्यस किताबमा राजासँग सम्झौता गर्न सकिने केही बुँदाहरू लेखेका छन् जसमा ती सर्तहरू राजाले स्वीकार गरे पञ्चायत नामकै व्यवस्थालाई पनि स्वीकार्न सकिने उल्लेख छ । उनले सोच्न थालेका यी निराश विचारहरू त्यत्तिकै आएका थिएनन् । शरीरमा दिनदिनै हुर्किंदै गएको क्यान्सरको परिणति थाहा पाएका उनमा आफ्नो जीवनको यति लामो यात्रा केवल असफलतामै विसर्जन हुन लागेको चिन्ताको कारण पनि थियो । मानिस न भगवान् हुन सक्छ, न राक्षस नै, मानिस केवल मानिस मात्र हुन सक्छ । त्यसैले उसले धेरै ठूलो हुन खोज्नु हुँदैन, असल मात्र भइदिए पुग्छ भन्ने आदर्श बोकेर जीवनभरि निष्ठा र नैतिकताको कठोर यात्रामा हिँडेका उनी त्यति हतास त थिएनन् तर निराश भने देखिन्छन् ।

जसले उनको समग्र जीवन बुझेको छ, त्यसले माथिको अभिव्यक्तिसमेत पढ्नुपर्दा निश्चय पनि त्यो पाठक भावुक नभइरहन कसरी सक्ला ! हामीले चिनेको र बुझेको बीपी कोइराला यथार्थमा को रहेछन् त भन्ने थाहा पाउँदा आफ्नै जीवनप्रति समेत एक किसिमको वितृष्णा उत्पन्न हुन्छ ।

त्यत्रो ठूलो संघर्ष गरी सारा जीवन नै देश र समाजका लागि समर्पण गरेका व्यक्ति, जो केही समय यो देशको शक्तिशाली प्रधानमन्त्री पनि भए, तर जीवनको यो पछिल्लो कालमा आइपुग्दा पारिवारिक आर्थिक तनावमा एकदम नै विचलित देखिनु दुःखपूर्ण लाग्छ । युवा अवस्थादेखि घाँटीमा बोकेको क्यान्सरले अब विस्तारै सताउन थालिसकेको थियो । जसले आफ्नो जीवनको आयुलाई आफैँ तोक्न थाल्छ, त्यसले अब यस संसारमा के नै गर्ला र ? २०३४ सालतिर उनले आफ्नो आयुलाई दश वर्ष तोकेका थिए तर, त्यसको आधा अवधि मात्र उनी बाँच्न सके ।

छोराहरू शशाङ्क, प्रकाश र श्रीहर्षका बारेमा उनले गरेको चिन्ता एउटा बाबुको चिन्ता थियो । सामाजिक र राष्ट्रिय रूपमा जो जत्रो व्यक्ति भए तापनि पारिवारिक रूपमा ऊ केवल एउटा पिता, पति, पत्नी वा पुत्रपुत्री मात्र हुन्छ । अनि परिवारभित्र हुने अभावका तनावहरू पनि त्यस्तै नै हुने हुन् । आफ्नो सम्पूर्ण जीवन देश र जनताको भलाइका लागि समर्पण गरेका बीपी आफ्नो परिवारको भरणपोषणका लागि विराटनगरको पैतृक सम्पत्तिमा आड लाग्ने बाटो खोजिरहेका देखिन्छन् । निष्ठा र नैतिकताको कठोर यात्राको सायद यही परिणाम थियो ।

म जतिबेला बीपीको यो पुस्तक दोहोर्‍याएर पढिरहेको थिएँ, त्यसैबेला नेपाली कांग्रेस पार्टीका केही नेताहरू खुरुखुरु भ्रष्टाचारको आरोप सावित भई जेल चलान भइरहेका थिए । ती जो जेल जाँदै थिए, उनीहरू भन्थे, 'हामी बीपीको अनुयायी मात्र होइन मानस पुत्र नै हुँ ।' जेलको ढोकामा पुग्दा पनि उनीहरू भनिरहेका थिए, 'हामी निर्दोष छौँ, हामीलाई फसाइयो ।' जो पार्टीको नेता हो, जो आफैँ मन्त्री हो, जो लामो समयसम्म संघर्ष गरेर आएको हो, ऊ अरूले फसाउँदा कसरी फस्छ ? ऊभित्र लोभ र पाप नपसेको भए कसरी फस्थ्यो ?

वर्तमानको यस घिनलाग्दो अनुहारमा बीपीको यो आदर्शको टिको लगाइदिन मन त लाग्छ । तर, ती अनुहारमा त्यस्तो सफा र पवित्र निधार नै खै, जहाँ दलौँ गौरवमय अबिर !

यो त धेरै अघिको कुरा थियो । २०३९ सालमै उनको निधन भयो । उनले देखेको राजनीतिक सपना त पूरा भयो तर, उनले देखाएको नैतिकता र इमानदारिताको बाटोमा भने यति ठूलो पहिरो गयो कि फेरि कुनै पनि तरिकाले यो पहिरो नाघ्न सकिएलाजस्तो लाग्दैन । बीपी र मनमोहनको आदर्श फलाक्ने, कृष्णप्रसाद भट्टराई र मदन भण्डारीको गीत गाएर नथाक्ने यो देशका ठूला पार्टी र तिनका नेता तथा कार्यकर्ताहरूको अनुहारमा पोतिएको घिनलाग्दो भ्रष्टाचारको पोतो कसले कहिले कसरी पुछिदेला ?

इमानदारिता र नैतिकताको लडाइँ लडेर जीवनको उत्तरार्द्धतिर आइपुग्दा उनीभित्र पसेको आर्थिक अभावको मुसलले तमाम विगतका गौरवशाली अनुभूतिहरूलाई पनि बिर्साउन खोजेको छ । यो देख्दा यस्तो लाग्छ– के बीपीले बिताएको त्यो क्षण र तनाव अनुकरणीय हो ? कि भेटेजति दुवै हातले सोहोर्दै आफ्नो ढिकुटी भर्नुचाहिँ यथार्थ हो ?

अरू पार्टीभित्रका बेइमानहरूको हिसाब र इतिहास तिनै पार्टीका इमानदारहरूले लेख्लान्, बीपीको पार्टीका बेइमानहरूको हिसाबचाहिँ कसले लेखिदेला ? मर्नुभन्दा पाँच वर्षअघि आफ्ना सन्तान र पत्नीको भविष्यबारे चिन्तित बीपीका पुत्रहरूमध्ये शशाङ्क कोइराला अहिले त्यही पार्टीका महामन्त्री छन् । उनले बाबुका यी किताबहरू पढेका होलान् कि नहोलान्, मलाई जिज्ञासा लाग्छ । यदि उनले पढेको भए उनी महामन्त्री भइरहेको यो पार्टी उनकै पिताजीले २००३ सालमा कसरी गठन गरेका थिए भन्ने पनि थाहा पाएकै हुनुपर्छ । बाबुले गठन गरेको पार्टीमा छोराहरूकै हालीमुहाली हुनुपर्छ भन्ने त होइन, तर यदि त्यो पार्टीको पदाधिकारी नै भइएको छ भने भत्किरहेको त्यसलाई सही बाटोमा ल्याउन कुनै विशिष्ट योगदानको दायित्व रहँदैन ?

अहिले नेपाली कांग्रेस सत्तामा पुगेको छ तर, के यो सधैँ त्यहीँ रहिरहला ? यसले २०४८ सालपछि कति वर्ष सत्त्ता चलायो ? कांग्रेसले प्रजातन्त्रको स्थायित्वका लागि कस्तो राजनीतिक संस्कृतिको स्थापना गर्‍यो ? अहिले जुन विकृतिमा देश चुर्लुम्म डुबेको छ, के यसमा कांग्रेसको कुनै योगदान छैन ? भ्रष्टहरूलाई चुली र इमानदारहरूलाई सुलीको संस्कृति नेपाली कांग्रेस पार्टीको सत्ताले सिकाएको थिएन ? अनि कांग्रेसभन्दा एक कदम अघि पुग्न निवर्तमान कम्युनिष्टस्ट पार्टीको सरकार दत्तचित्त रहेन ? कांग्रेसले त आफ्नै पार्टीका केही नेताहरूलाई टोकनमा कारबाही गरेको थियो । कम्युनिस्ट पार्टीको सरकारले त झन् खोजीखोजी भ्रष्टलाई पदासीन गरिरह्यो र प्रधानमन्त्री स्वयम्‌ले पनि आरोपीको पक्षमा पैरवी गरिरहे ।

यस्ता कुरा लेखिरहन मलाई पनि कहाँ मन हुन्छ र ? तर के गर्नु म यही युगमा छु । यही पोखरीको पानीमा छु जहाँ सर्प, गँगटा र भ्यागुता मात्र छन् । न भाग्न सकिन्छ, न भोग्न सकिन्छ । नैतिक विन्दुको यही प्रश्नमा आज पनि उभिएको छ नेपाली जीवन र चिन्तन । वर्तमानको यस घिनलाग्दो अनुहारमा बीपीको यो आदर्शको टिको लगाइदिन मन त लाग्छ । तर, ती अनुहारमा त्यस्तो सफा र पवित्र निधार नै खै, जहाँ दलौँ गौरवमय अबिर !