गर्भदेखि नै बच्चालाई 'स्मार्ट' बनाउने तरिका

अभिनेत्रीद्वय सञ्चिता लुइँटेल र ऋचा घिमिरे गर्भवती भएका बेला २०६२/६३ तिर फोटोग्राफर कवीन्द्रमान शाक्यले खिचेकाे तस्वीर । उनी यसलाई नेपालमा गर्भवतीले सार्वजनिक रूपमा खिचाएको पहिलो तस्वीर भन्छन् ।

A+ A A-

के तपाईं चाँडै हामीलाई 'गुड न्युज' दिँदै हुनुहुन्छ ? उसो भए पढ्नुस्, यो सामग्री तपाईंकाे सन्तानलाई स्मार्ट बनाउन सहयोगी बन्न सक्छ ।

गर्भवती हुनुको अर्थ एउटा बच्चा जन्माउनु मात्र होइन । यो निकै ठूलो जिम्मेवारी हो । त्यसैले त गर्भवतीलाई भेट्नेजति सबैले सल्लाह दिने गर्छन्, ‘आफू स्वस्थ रहनुस्, गर्भमा हुर्किरहेको बच्चाको सम्पूर्ण विकासमा ध्यान दिनुस् ।’

विशेषज्ञका अनुसार, गर्भावस्थामा आमाले जे गर्छिन्, त्यसको सिधा प्रभाव गर्भमा हुर्किरहेको बच्चामा पर्छ । यसै कारणले गर्भवतीलाई स्वस्थ खाना खान, खुसी र सकारात्मक रहन, सुमधुर संगीत सुन्न सुझाउने गरिन्छ । यसमा पनि आमा ‘फिट’ रहने कुरा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हो । यसबाहेक गर्भमा हुर्किरहेको बच्चाको मानसिक स्तर कस्तो हुन्छ, यो जिनहरूमा निर्भर गर्छ । तर, यस्ता जिन्समा पनि आमाको रहन-सहन र व्यवहारको ठूलै प्रभाव पर्छ । आज तपाईंलाई हामी गर्भावस्थादेखि मसिना बालबालिकासँग अभिभावकले गर्न सक्ने कुराकानी र सञ्चार कस्तो हुनुपर्छ र यसकाे प्रभाव बालबालिकामा कसरी पर्छ भन्नेबारे जानकारी गराउँछौँ । यो सामग्री युनिसेफको सहयोगमा शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको 'अभिभावक शिक्षा' पुस्तकको सहयोगमा तयार गरिएको हो ।

०००

बालबालिकासँग कुराकानी र सञ्चार

भाषा विचारहरूको आदानप्रदान गर्ने वा सञ्चारको महत्त्वपूर्ण माध्यम हो । भाषा शाब्दिक र साङ्केतिक दुवै हुन्छन् । बालबालिकाले आफ्नो भावना, विचार, निर्णय, समस्या आदि मौखिक साङ्केतिक, लिखित तथा कलाद्वारा अभिव्यक्त गर्नु नै सञ्चार हो । मानिसले पनि साङ्केतिक र शाब्दिक दुवै भाषा प्रयोग गरेर कुराकानी वा अन्तर्क्रिया गर्छन् ।

बालबालिका जन्मदेखि शारीरिक भाषा वा हाउभाउबाट आफ्ना इच्छा वा समस्या व्यक्त गर्ने गर्छन् । अभिभावक तथा स्याहारकर्ताले शारीरिक र शाब्दिक दुवै भाषाबाट अन्तर्क्रिया गर्नुपर्छ । यसले गर्दा बालबालिकाले सुन्न, बुझ्न, छिट्टै बोल्न र ठूला विश्वास बढाउन सक्छन् । गर्भावस्थादेखि सुनेको भाषामा अन्तर्क्रिया गर्दा उनीहरूको प्रारम्भिक सिकाइ प्रभावकारी हुने र आफ्नो भाषासमेत दोस्रो पुस्तामा हस्तान्तरण हुन्छ । बालबालिकासँग उनीहरूको विकासात्मक अवस्था र अवसरअनुरुप कुराकानी गर्नुपर्छ ।

गर्भभित्रकाे बच्चासँग बुबाआमाले कुरा गर्नुहाेस्

बालबालिकाले गर्भदेखि नै सुन्न सक्ने तथ्य नेपाली समाजका पौराणिक दस्तावेजहरूमा पाइन्छ । साथै, गर्भवती महिलाको वरिपरि राम्रो कुरा गर्ने, बौद्धिक संवादमा सहभागी गराउने चलन पनि विद्यमान छ । जुन गर्भभित्रको शिशुले सुन्न सक्छ भन्ने प्रमाण हो । हाल पनि केही सचेत गर्भवती महिलाले सुन्ने गरेको गीत सङ्गीत बजाउँदा शिशुले प्रतिक्रिया दिने गर्छन् भन्ने अनुभवहरू सुनाउने गरेको पाइन्छ ।

बालबालिकाको बौद्धिक क्षमता अभिवृद्धि गर्न गर्भावस्थामा महिलाले सकारात्मक कुराकानीमा सहभागी हुने विभिन्न गीत सङ्गीत सुन्ने, आफ्नो पेटमा हात राखेर शिशुलाई बोलाउने, आफूलाई भोक लाग्दा 'तिमीलाई पनि भोक लाग्यो ?' भनेर बच्चाको बुबाले पनि गर्भमा स्पर्श गरेर 'मेरो बुबा / नानु के छ ?', आज दिनभरि के के सुन्यौ ? जस्ता कुराहरू गर्नुपर्छ । आमाले पनि प्राकृतिक आवाजहरू सुन्ने र मनमनले पनि 'उ.. हेरत कस्तो मीठो स्वरमा चरा कराएको, आहा ! कति राम्रो कल... कल. नदी बगेको ।' भन्दै प्राकृतिक आवाजहरू सुन्ने र शिशुसँग पनि अन्तर्क्रिया गर्ने गर्नुपर्छ ।

जन्मपछि शिशुले गर्ने हाउभाउ यसरी बुझ्नुहाेस्

शिशुले जन्मनेबित्तिकै सञ्चार गर्न थाल्छ । सुरुमा आँखा जुधाउनु र रुनु नै मुख्य सञ्चार हुन्छ । बिस्तारै विभिन्न आवाज निकाल्दै, मुस्कुराउँदै, हाउभाउ वा शारीरिक सञ्चालन गर्दै, खुट्टा चलाउने र औँलाले देखाउने हुँदै जान्छ । आवाज आएतिर हेर्ने, आँखा जुधाउने शारीरिक प्रतिक्रिया दिने गर्छन् । यो बेला उनीहरूले आमाबुबा वा हेरालुको अनुहारको गहिरो अवलोकन गर्छन् र हाउभाउको प्रतिक्रिया दिन्छन् । त्यसैले अभिभावकले शिशुलाई काखमा राखेर आँखामा आँखा जुधाएर कुरा गर्नुपर्छ ।

बालबालिकाले बोल्न सुरु गर्ने प्रयास थालेपछि उसलाई जति उत्प्रेरणा र प्रतिक्रिया मिल्छ, त्यति नै छिटो बालबालिकाको भाषा सीप विकास हुन्छ । शिशुले विभिन्न आवाज निकाल्न थालेपछि त्यसमा प्रतिक्रिया जनाउने, त्यही आवाज दोहोऱ्याउने गर्नुपर्छ । शिशुसँग सकेसम्म कुरा गर्ने, विभिन्न कथा सुनाउने, चित्रहरू देखाउने र लोरी गाएर सुनाउनुपर्छ । शिशुले हेरेर, ओठ चलाएर, मुस्कुराएर प्रतिक्रिया जनाउँछ ।

टुकुटुकु हिँड्ने अवस्थाका बालबालिका आफ्नो आवश्यकता सङ्केत, शब्द, हाउभाउ गरेर बताउँछन् । उनीहरूले भन्न खोजेको शब्द तथा कुरालाई अभिभावकले सजिलो रूपमा सिकाइदिनुपर्छ । यस समयमा शिशुसँग छोटो, सरल वाक्यका प्रश्नहरू सोधेर उनीहरूलाई गराउनुपर्छ । बालबालिकासँग कुरा गर्दा सकारात्मक सञ्चार गर्नुपर्छ ।

कसरी गर्ने सकारात्मक सञ्चार ?

कुरा गर्नुअघि बालबालिकालाई ध्यानाकर्षण गर्ने ।
बालबालिकाको तहमा एकअर्काले देखिने गरी हेर्ने ।
बालबालिका बोल्नुको अर्थ या महत्त्व दिने ।
आवश्यकताअनुसार मागदर्शन गर्ने ।
नम्रतासहित लेग्रो तानेर बोल्ने ।
बालबालिकाको कुरा सुन्ने र इज्जत गर्ने ।
अनुरोध, आग्रह प्रेरणादायी शब्द प्रयोग गर्ने ।
उनीहरूको चाहना इच्छालाई गर्न नसकिने अवस्थामा झुटो पूरा गर्न नसकिने आशा र हौसला नगर्ने ।
बालबालिकालाई हो, छ, या सकारात्मक हौसला दिई उत्प्रेरित गर्ने ।
बालबालिकालाई उनीहरूले बुझ्ने तरिकाले प्रशंसा गर्ने ।

तर बच्चासँग यसरी प्रस्तुत नहुनुहाेस्

बढी निर्देशन, कडा र ठूलो आवाजमा, हेपेर कुरा नगर्नुहाेस् ।
बेकार या वाहियात ठानेर कुरा नगर्नुहाेस् ।
नकारात्मक : नगर्, नहेर्, नभन् मात्र प्रयोग नगर्नुहाेस् ।
खिल्ली नउडाउनुहाेस् ।
गालीगलौज गर्दै प्रतिक्रिया दिने नगर्नुहाेस् ।

स्तनपान गराउँदा स्मर्श र माया दर्शाउनुस्

सबै शिशुहरूले भोकाएको प्रतिक्रिया दिन्छन्, जुन स्तनपान गराउने आमाले बुझेर प्रतिक्रिया दिनुपर्छ । जस्तै, 'के भयो ? मेरो बाबालाई भो.. क ला.. ग्यो, हो ? हेर त कस्तो ठस, ठस् गरेको त, ल अब बुबु खाइहाल्ने, हस् ।' जस्ता कुराहरू गर्दै काखमा राख्नुपर्छ । पहिले नै हात धोएर स्तन सफा गरेर बस्नुपर्छ । स्तनपान गराउँदा पनि आँखा जुधाएर हातले स्पर्श गरेर ल.. ल.. खाउ .. खाउ..गर्दै बोलीमा पनि उतारचढाव गर्दै, जिस्क्याउँदै, आँखा जुधाएर खुवाउनुपर्छ । शिशुले आमा वा स्याहारकर्ताको अनुहार हेरेर रमाउँछ भने स्पर्शबाट आफूलाई सुरक्षित महसुस गर्छ ।

६ महिनापछि नै घुमाउन लैजानुहाेस्, वस्तु, व्यक्तिकाे नाम भनिदिनुस्

करिब ५ देखि ६ महिनामा पास्नीपछि घुम्न लैजाने चलन हाम्रो समाजमा छ, जुन वैज्ञानिक पनि छ । उनीहरूलाई एक/दुईपटक घुम्न लगेपछि उतै जाने इच्छाले आँखाले पहिले गएकोतिर हेरेर, शरीर उतैतिर तन्काएर, कराएर र अन्त्यमा रोएर आफ्नो रहर व्यक्त गर्छन् ।

स्याहारकर्ताले शिशुको प्रतिक्रिया अवलोकन गरेर पहिलो वा दोस्रो सङ्केतमा वा रुटिनअनुसार घुमाउनु उपयुक्त हुन्छ । घुम्न जाँदा पनि उसलाई 'बाबालाई घुम्न मन लाग्यो कि के हो ? हो ! जाने हो ?' भनेर सोध्ने मुस्कुराउने 'ल म पनि तयार हुन्छु है' भन्दै कपाल, लुगा मिलाएझैँ गर्नुपर्छ । बाहिर जाँदा वरिपरिका ठाउँ, वस्तु तथा व्यक्तिलाई नामले चिनाउँदै जानुपर्छ । यसैगरी, उनीहरूको आवश्यकता बुझेर प्रतिक्रिया दिँदै विश्वासको सम्बन्ध बढाउँदै लैजानुपर्छ ।

समान उमेरका साथीहरूसँग भेटाइदिनुहाेस्

बालबालिकाले आफूसरहका बालबालिकालाई हेर्न, खेल्न मन गर्ने गर्छन् । आफ्नै उमेरका साथी भेट्दा खेल्ने, बोल्ने, हिँड्ने तरिका आफ्नोजस्तै देख्दा उनीहरू आकर्षक तरिकाबाट अवलोकन गर्ने, नक्कल गर्ने, सहकार्यको योजना बनाउने, खेलौना सटासाट गर्ने, हाँसो ठट्टा गर्ने गर्छन् । जसका कारण बालबालिकाले कुराकानी गर्ने विचार बनाउन, समयसापेक्ष विचार व्यक्त गर्नेजस्ता बौद्धिक कार्यहरू गर्छन् ।

धेरै प्रश्नहरू गर्ने बालबालिकाले धेरै जान्न र गर्न खोजेका हुन्छन् । त्यसैले यस्ता प्रश्नको सकारात्मक र सही उत्तर दिने र उनीहरूले खोजेका कुराहरू राम्ररी बुझाइदिने गर्नुपर्छ । उनीहरूले सोधीखोजी गर्दा सोध्नासाथै जवाफ दिनुपर्छ । अँध्यारो, तारा तथा बादल, पानीका बारेमा सोधेका छन् भने राति तारा देखिने समयमा पनि तारा, जुन देखाएर र पानी परेको बेलामा पानी र बादलका बारेमा पहिले नै बताए पनि फेरि बुझाइदिनुपर्छ ।

यसरी जस्तो वातावरणका प्रश्नहरू छन्, सोही वातावरण र अवस्थामा बालबालिकालाई बुझाउँदा सिकाइ प्रभावकारी हुन्छ ।

साँझ बसेर परिवारमा बच्चासँग छलफल गर्नुहाेस्

अभिभावकहरूले साँझमा सबै जना दिनभरिको क्रियाकलाप पुनरावलोकन गर्ने वा कुराकानी गर्ने समय निर्धारण गर्नुपर्छ । परिवारका सदस्यहरू सबैवरिपरि बसेर कुराकानी गर्दा पहिले अभिभावकहरू आफैँले आफ्नो दिनभरिका घटनाहरू बताउनुपर्छ । राम्रो लागेको, नराम्रो लागेको, समस्या आएको, समाधान गरेका कुराहरू बताएपछि बालबालिकाले पनि आफ्नो दिनभरिका अनुभवहरू बताउनेछन् ।

बालबालिकाले कुरा गर्न खोज्दा अभिभावक वा स्याहारकर्ताले आँखा जुधाएर, टाउको हल्लाएर, मुस्कुराएर, कुराकानीमा सकारात्मक उत्प्रेरणा दिनुपर्छ । यसरी परिवारसँग कुराकानी गर्दा आफ्ना समस्याहरू बताउने, समस्या परेको र समाधान गरेका घटनाहरूमा परिवारका सदस्यले दिने मार्गनिर्देशन र स्याबासीले उनीहरूमा आत्मविश्वास बढ्छ ।

सञ्चारले बच्चालाई स्मार्ट बनाउँछ

भाषा नै यस्तो माध्यम हो, जसले सामाजिक बौद्धिक, सांस्कृतिक, मनोरञ्जनात्मक क्रियाकलाप र विचार साटासाट गर्न सकिन्छ ।
अन्तर्क्रिया वा कुराकानीले विचारको सिर्जना गर्छ । मस्तिष्कमा उत्पन्न हुने विभिन्न विचारहरूमध्ये कुनचाहिँ विचार व्यक्त गर्न उपयुक्त छ भन्ने छनोट गर्न सिक्छन् ।
आफूले राखेका विचारहरूको साथी तथा अभिभावकले दिने प्रतिक्रियाअनुरुप अर्को विचारले सच्याउनेजस्ता स्वः अन्तर्क्रियाहरूले बौद्धिक क्षमता तीव्र हुन्छ ।
सधैँ परिवारसँग कुराकानी गर्नाले आफ्ना समस्याहरू बताउने र परिवारका सदस्यले दिने स्याबासी, मार्गनिर्देशनले उनीहरूमा आत्मविश्वास र सामाजिकीकरण अभिवृद्धि हुन्छ ।
परिवारमा स्नेहपूर्ण वातावरण र सहयोग लिनेदिने परम्परा विकसित हुन्छ ।
किशोरावस्थाका क्रममा शारीरिक तथा मनोसामाजिक समस्याहरू पनि अभिभावकलाई बताउने बानीले सही मार्गदर्शन तथा निर्णय लिने क्षमता अभिवृद्धि हुन्छ ।
बालबालिकालाई घरबाहिर हुन सक्ने दुर्व्यवहार वा आपत्‌मा फस्न सक्ने सम्भावनाबाट बचाउन सकिन्छ ।

अरु पनि छन् सकारात्मक सञ्चारका फाइदा

सकारात्मक वा सही सञ्चारले बालबालिकाको आधारभूत सुनाइ बोलाइ सीप सुनिश्चित हुन्छ ।
बालबालिकाले सकारात्मक हुन सिक्छन् ।
साँचो, स्पष्ट र सही बोल्न सिक्छ ।
सहकार्य र सहमति गर्छ ।
विश्वास गर्न सिक्छ ।
नेतृत्व गर्न जान्दछ ।
नियम, मान्यताको पालना गर्छ ।

अब समग्रमा आजको सामग्रीको सर पढौँ

बालबालिकाले आफ्नो भावना, विचार, निर्णय, समस्या आदि मौखिक साङ्केतिक, लिखित तथा कलाद्वारा अभिव्यक्त गर्नु नै सञ्चार हो ।
बालबालिकासँग उनीहरूको विकासात्मक अवस्था र अवसरअनुरुप कुराकानी गर्नुपर्छ ।
बालबालिकाको बौद्धिक क्षमता अभिवृद्धि गर्न गर्भावस्थादेखि नै आमाबुबाले गर्भको शिशुसँग पेटमा हात राखेर बोलाउने, कुराकानी गर्ने गर्नुपर्छ ।
जन्मपछि लगत्तै शिशुसँग आँखा जुधाएर कुराकानी गर्नुपर्छ । स्तनपान गराउँदा पनि बोलीमा पनि उतारचढाव गर्दै, जिस्क्याउँदै, आँखा जुधाएर खुवाउनुपर्छ ।
शिशुसँग सकेसम्म कुरा गर्ने, विभिन्न कथा सुनाउने, चित्रहरू देखाउने र लोरी गाएर सुनाउनुपर्छ । बालबालिकालाई वरिपरिका ठाउँ, वस्तु तथा व्यक्तिलाई नामले चिनाउँदै जानुपर्छ ।
बालबालिकालाई साथी तथा परिवारमा अन्तर्क्रिया गर्ने समय र अवसर दिनुपर्छ ।
बालबालिकासँग सधैँ सकारात्मक सञ्चार गर्नुपर्छ । सकारात्मक सञ्चारले बालबालिकाको आधारभूत सुनाइ बोलाइ सीप विकास हुन्छ । बालबालिकाले सहकार्य र सहमति गर्न सिक्छन् ।

आफ्ना सन्तानसँग तपाईंको कुनै अनुभव, जो अरुका लागि समेत पाठ वा सिकाइ बन्न सक्छ भन्ने लाग्छ भने हामीलाई [email protected] मा पठाउन सक्नुहुन्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २७, २०८० ०८:०५