माओवादी केन्द्रलाई पार्टी बन्न नदिएर शक्तिशाली रहिरहने प्रचण्ड फर्मुला

A+ A A-

प्रधानमन्त्री एवं माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डको एउटा बानी रोचक छ । स्वार्थ पूर्तिका लागि उनी अत्यन्त लचक हुन र जतिसुकै कठोर बन्न पनि तयार भइदिन्छन् । जब आफू तल परेको चाल पाउँछन्, बिनासंकोच हात ठड्याइ दिन्छन् ।

नेपालको प्रधानमन्त्री बन्न दिल्ली धाउनुपर्ने आशयको विवादास्पद अभिव्यक्तिबारे २५ असारमा संघीय संसदसमक्ष माफी माग्दै प्रचण्डले भनेका थिए, ‘म अली भावनात्मक त छु नै, यही त प्रचण्ड भयो । अब गर्नुहुन्छ के ?’

त्यस्तै, लाचारी उनले १७ साउनदेखि सुरु पार्टीको केन्द्रीय कमिटीको पूर्ण बैठकको सुरुमै व्यक्त गरे । प्रचण्ड झण्डै ३५ वर्षदेखि पार्टीको नेतृत्वमा छन् । तर, बैठकमा आफैँँले भनिदिए, ‘माओवादी कमीकमजोरी स्वीकार्न डराउँदैन । अहिले पार्टी पार्टीजस्तो भएको छैन ।’

विधान मिचेर टार्दै एक वर्षपछि बल्ल पार्टी बैठक डाँके । माओवादी बैठकलाई केन्द्रीय कमिटी भन्नुभन्दा भेला भन्न उपयुक्त हुन्छ । किनभने, बैठकमा ३८५ पूर्ण केन्द्रीय सदस्य, १९८ वैकल्पिक केन्द्रीय सदस्य, तीनवटा आयोगका ७५ र १० वटा प्रदेश कमिटीका झण्डै एक सय पदाधिकारीसहित ७ सय ५८ सहभागी छन् ।

आफैँले साढे तीन दशकदेखि एकछत्र नेतृत्व गर्दै आएको माओवादी केन्द्र किन पार्टीजस्तो बन्न सकेन ? अध्यक्ष प्रचण्डले खुलस्त पारेका छैनन् । जबकि दशक लामो सशस्त्र विद्रोहलाई उनैले संसदीय राजनीतिमा अवतरण गराएकै पनि १७ वर्ष पुगिसकेको छ । पार्टी विभाजनको पीडालाई उनले एउटा कारण औँल्याएका छन् । तर, यथार्थमा मोहन वैद्य किरण, बाबुराम भट्टराई र नेत्रविक्रम चन्द विप्लवलगायत ‘जनयुद्धकालीन’ नेताहरूले प्रचण्डसँग सम्बन्ध विच्छेद गरेकै दशक पुगिसकेको छ । यो बीचमा उनको पार्टी निरन्तर ओरालो यात्रामा छ ।

माओवादी केन्द्रलाई पार्टी बनाउन नसकेको स्वीकार गरे पनि त्यसको जिम्मेवारी लिन भने प्रचण्ड तयार देखिदैनन् । त्यो जिम्मेवारीबोध हुन्थ्यो भने नेतृत्व हस्तान्तरण गरिसक्थे । अथवा, सामूहिक नेतृत्वको अभ्यास गर्थे । तीन दशक आफैँले हाँकेको पार्टी आखिर किन पार्टीजस्तो बन्न सकेन ? त्यसको निर्मम समीक्षा गर्थे । तर, प्रचण्ड त्यसो गरिरहेका छैनन् । प्रतिस्पर्धी नेताहरू किरण, बाबुराम लाखापाखा लागिसकेपछि पनि दोस्रो तहका नेताहरूलाई जुधाएर एक्लै पार्टी चलाइरहेका छन् । अझै पनि भनिरहेका छन्, ‘म आफैँ पनि जीवनको उत्तरार्धमा छु । अब पार्टीलाई विधिमा चल्ने बनाएर नेतृत्व हस्तान्तरण गर्छु ।’ पार्टीलाई विधि विधानमा चलाएर पार्टीजस्तो बनाउन अब प्रचण्डलाई कति वर्ष लाग्ला ? ३५ वर्ष त उनले पार्टी हाँकिसके ।

२०४५ सालमा काठमाडौंका प्रहरी बिटहरूमा आक्रमण गरेर पार्टीको उपस्थिति देखाउन खोज्दा थुप्रै नेता कार्यकर्ता पक्राउ परेको र यातना भोग्नुपरेपछि तत्कालीन महामन्त्री मोहन वैद्य किरणले गल्ती महसुस गर्दै नैतिकताका आधारमा राजीनामा दिएका थिए । सेक्टर काण्ड भनिने सोही घटनापछि प्रचण्ड नेतृत्वमा आएका थिए । उनकै नेतृत्वमा माओवादीले दशक लामो सशस्त्र विद्रोह गर्‍यो । शान्तिपूर्ण राजनीतिमा फर्किएपछि प्रत्येक्षतर्फ ५० प्रतिशतसहित चुनावबाटै देशको सबैभन्दा ठूलो पार्टी बन्यो । पहिलो संविधानसभा चुनावमा आफ्नो पार्टीले नमीठो पराजय व्यहोरेपछि एमालेका निर्वाचित महासचिव माधव नेपालले २०६५ मा राजीनामा गरे । तर, पहिलो पार्टी माओवादी दोस्रो सविधानसभा चुनावमै तेस्रो भयो । त्यसपछि पनि सांगठनिक र जनमतका दृष्टिले खिइँदै–खिइँदै नवोदित राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको हाराहारीमा खुम्चिँदासमेत प्रचण्डले नैतिकता देखाएका छैनन् । निसंकोच पार्टी कमिटीमा भनिरहेका छन्– माओवादी कमीकमजोरी स्वीकार्न डराउँदैन ।’

माओवादी केन्द्र पार्टीजस्तो बन्न नसक्नुका केही खास कारणहरू छन् । ती मूलतः प्रचण्डसँग प्रत्येक्ष जोडिएका छन् । अझ भनौँ, माओवादीलाई पार्टी बन्न नदिने पात्र अरु कोही नभएर स्वयम् अध्यक्ष प्रचण्ड नै हुन् । त्यसको सबैभन्दा धेरै लाभ उनैले उठाइरहेका छन् । न विधान मान्छन्, न त विधिमा चल्छन् । तर, सत्ताका लागि जे पनि गर्न तयार हुन्छन् । निसंकोच कहिले एमाले, कहिले कांग्रेस ध्रुवमा पुगेर २०५१ सालको राप्रपालाई बिर्साइदिएका छन् । हिजोको ‘क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी’लाई प्रस्ट राजनीतिक दिशानिर्देश गर्न नसक्दा भारतीय जनता पार्टीबाट दिक्षित हुने स्थितिमा पुर्‍याएका छन् । कुनैबेला रिमको सदस्य रहेको माओवादीको भाजपाकरणका लागि अनेक पर्यत्न गरिरहेका छन् । प्रचण्डको यो विचलनले माओवादी केन्द्र निरन्तर सत्तामा देखिए पनि राजनीतिक र वैचारिक रूपमा भने पेन्डुलम बन्न पुगेको छ ।

अवरुद्ध महाधिवेशन

माओवादी आन्दोलनका प्रभावशाली नेता मोहन वैद्य किरण समूहको बर्हिगमनपछि पार्टीको एकल लगाम अध्यक्ष प्रचण्डको हातमा आइपुग्यो । त्यो उनका लागि चुनौती र अवसर दुवै थियो । झण्डै ४० प्रतिशत नेता लिएर बाहिरिएका किरणले पार्टी त बनाउन सकेनन् । उनको २०५४ मा एमाले विभाजन गरेका वामदेव गौतमको भन्दा पनि बेहाल भयो । यता प्रचण्डले प्रतिस्पर्धीविहीन एकल नेता बन्ने मौका पाए । तर, पार्टीलाई स्वभाविक गतिमा हाँक्न सकेनन् ।

२०६९ को सातौँ महाधिवेशन होस् वा २०७८ को आठौँ महाधिवेशन, न वैचारिक रूपमा सफल भए, न त तिनले सांगठनिक स्वरूप दिन सके । सुरुमा किरण र विप्लव, पछि बाबुराम बाहिरिएपछि हाईसन्चो मानेका प्रचण्डले छरितो केन्द्रीय कमिटी र चुस्त संगठन बनाउनै चाहेनन् । ४ हजार सदस्यीयसम्मका कमिटीमा रमाए ।

पार्टी कतिसम्म अव्यवस्थित भयो भने राष्ट्रिय सम्मेलन भनेर बोलाएर रातारात आठौँ महाधिवेशन (११–१५ पुस २०७८) मा परिणत गरियो । अझ रोचक त, महाधिवेशनकै क्रममा अध्यक्ष प्रचण्डले छिट्टै विशेष महाधिवेशन गर्ने उद्घोष गरेका थिए । नेतृत्वका लागि प्रतिस्पर्धा गर्न दिइएन्, बरु महाधिवेशन लम्ब्याइयो । अन्ततः प्रचण्ड सर्वसम्मत अध्यक्ष घोषित भए । अनि, उनैले केन्द्रीय सदस्यहरूको सूची पढेर सुनाए । अब नवौँ महाधिवेशन कहिले गर्ने कुनै टुंगो छैन । बरु, विप्लव नेतृत्वको नेकपालाई भित्र्याएर ६ महिनाभित्र विशेष महाधिवेशन गर्ने रणनीतिमा छन्, प्रचण्ड ।

‘डमी’ महासचिवको खोजी

माओवादी केन्द्रमा अहिले देव गुरुङ महासचिव छन् । तर, प्रज्ञा भवनमा जारी पूर्ण केन्द्रीय कमिटी बैठकमा पेस भएका राजनीतिक र सांगठनिक, दुवै प्रतिवेदन उनले लेख्न पाएनन् । पार्टीभित्र बढ्दो अन्तरविरोधलाई मत्थर पार्न अध्यक्ष प्रचण्डले आफू व्यस्त रहेको भन्दै प्रतिवेदन लेखनको जिम्मेवारी उपमहासचिवद्वय वर्षमान पुन र जनार्दन शर्मालाई दिए । पुनले राजनीतिक र शर्माले सांगठिनक प्रतिवेदन तयार पारेका हुन् ।

कम्युनिस्ट पार्टीमा अध्यक्ष र महासचिव मुख्य कार्यकारी पद हुन् । तर, प्रचण्डले आठौँ महाधिवेशनमा महासचिवका दाबेदार पुन र शर्मालाई पन्छाएर एकाएक देव गुरुङलाई अघि सारेका थिए । महासचिव को हुने भन्ने विवादले माओवादी केन्द्रमा महिनौसम्म पदाधिकारी चयन हुन सकेको थिएन ।

प्रचण्ड दोस्रो तहका प्रतिस्पर्धी नेताहरू पुन, शर्मा र शक्ति बस्नेतलाई समदूरीमा राख्न चाहन्छन् । एकलाई नजिक ल्याउँदा अरु दुई भड्किने चिन्ता उनका देखिन्छ । २०७४ मा एमाले–माओवादी गठबन्धन सरकारको गृहमन्त्रीमा तीन नेताले दाबी गरेपछि रामबहादुर थापा बादललाई पठाएका थिए । एमालेसँग पार्टी एकता र विभाजन हुँदा बादल एमालेमै बसे । समाजवादी मोर्चामार्फत प्रचण्डसँग नजिकिएका विप्लबलाई माओवादी केन्द्रमा भित्र्याएर महासचिवको जिम्मेवारी दिने रणनीतिमा प्रचण्ड छन् । त्यसैका लागि केन्द्रीय कमिटी बैठकमा ६ महिनाभित्र विशेष महाधिवेशनको प्रस्ताव गरिसकेका छन् ।

२०६९ को सातौँ महाधिवेशनमा पनि प्रचण्डले त्यसरी नै सजिला महासचिव खोजे । हेटौँडामा भएको सो महाधिवेशनमा कृष्णबहादुर महरा महासचिवका प्रवल दाबेदार थिए । अर्का, आकांक्षी वर्षमान पुनले रातारात माहोल बनाए । प्रतिस्पर्धाबाट महरालाई पछि सार्न उनको अनैतिक सम्बन्धको खुलासा गर्दै गोप्य पर्चासमेत बाँडियो । जुन सम्बन्ध २०७६ मा महरा सभामुख भएपछि छताछुल्ल हुनपुग्यो । आफूविरुद्ध बलात्कारको मुद्दा लागेपछि उनले सभामुख परित्याग गर्नुपर्‍यो । भलै, पीडितको बयान फेरेर अदालतबाट भने महराले सफाइ पाइसकेका छन् ।

महरा र पुनको अस्वाभाविक टकराव देखेपछि प्रतिस्पर्धा गराउन छाडेर अध्यक्ष प्रचण्डले पोष्टबहादुर बोगटीलाई महासचिव बनाएका थिए । माओवादी आन्दोलनका इमान्दार नेताको छवि बनाएका बोगटी प्रचण्डका लागि भने ‘एस म्यान’ थिए ।

चल्न नसक्ने भद्दा कमिटी

आठौँ महाधिवेशनपछि औपचारिकताबाहेक केन्द्रीय कमिटी बसेको अहिल्यै हो । यसअघिका बैठक केन्द्रीय सदस्य मनोनीत गरेर टुंगिएका थिए । ३ सय ८५ पूर्ण र १ सय ९८ वैकल्पिक सदस्यसहित ५ सय ८३ सदस्यीय केन्द्रीय कमिटी कुनै पनि कोणले कामकाजी देखिँदैनन् । त्यसमा पनि महिला र युवा प्रतिनिधित्व बढाउन चालु बैठकमा थप एक सय सदस्य थप्ने तयारी छ ।

त्यसो त, झण्डै ४ हजार सदस्यीय केन्द्रीय कमिटीको अनुभव पनि प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादी केन्द्रसँग छ । माओवादी केन्द्रको संगठनात्मक स्वरूप छाता आकारको छ । माओवादी नेतृत्व किन यस्ता कमिटीमा रमाउँछ ? किनभने, बैठक नै बस्न हम्मे हुने कमिटीले पार्टी संचालन र निर्णयको सम्पूर्ण जिम्मेवारी नेतृत्वलाई प्रदान गर्छ । माओवादी केन्द्रमा नेतृत्व भन्नाले ‘सुप्रिमो कमरेड प्रचण्ड’लाई बुझ्नुपर्दछ । स्थायी वा सचिवालयका नाममा बैठक बेलाबेला बसे पनि ती बैठकले निर्णय गर्ने जिम्मेवारी अध्यक्षलाई दिन्छन् । झण्डै एक वर्षपछि बस्ने बैठकमा अध्यक्ष प्रचण्डले गरेका एकल निर्णयलाई एकमुष्ठ अनुमोदन गर्नुको विकल्प हुँदैन ।

यो कोणबाट हेर्दा पनि प्रचण्डले माओवादी केन्द्रलाई विधिविधानमा नचल्ने, अस्थीर र आफूले मात्र चलाउनसक्ने ‘एकहाते’ पार्टी बनाएको देखिन्छ । त्यो नै पार्टीलाई पार्टी बन्न नदिने र आफू सर्वशक्तिमान रहिरहने प्रचण्ड फर्मुला बनेको छ ।

नेतृत्व कमिटीविहीन बनाएर खुमलटारबाट एक्लै माओवादी चलाइरहेका प्रचण्ड

३५ वर्ष नेतृत्व गरेका प्रचण्डमाथि प्रश्नैप्रश्न, माओवादीमा पनि सुरु भयाे पुस्तान्तरणकाे बहस

प्रचण्डको परिवारवादमाथि माओवादीमा उठ्यो प्रश्न, निशानामा परे छोरी-ज्वाइँ

प्रचण्डकाे यात्रा राष्ट्रिय सहमति कि नियन्त्रित अस्थिरतातर्फ ?

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन १९, २०८० ०७:२९