दशगजामा जब मोदीगणको तुच्छ स्वार्थ मिसिन आयो, मधेश आन्दोलन विरूप भयो

A+ A A-

सुरु भयो अब संविधान लेखनको छलकारी एवं अन्तरिम संविधानप्रदत्त हकहरूको हरणकारी प्रक्रिया । भूकम्पको थर्कोले जनगण भयभीत थियो । यो मौका छोपेर यो छलकारी प्रक्रियाको नाम राखियो फास्ट ट्र्याक । संविधान लेखन प्रक्रियामा फास्ट ट्र्याकको अप्रकट अर्थ हो, चोरबाटोको कुटिल चलखेल । चोरबाटोका चटकशील अभिनयकर्मीहरू राष्ट्रवादको अन्धवेगी नशामा लट्ठ भएर फास्ट ट्र्याकमा हल्लिँदै संविधान बनाउन थाले । बलात् विधि मिच्दै, जनमतलाई ठाडै तिरस्कार गर्दै र विमतिका स्वरहरूलाई निर्ममता साथ कुल्चिँदै । संविधान लेख्ने कलम षड्यन्त्रको क्रीडामा पोख्त सनातनी शासकहरूका हातमा थियो । हो, निजहजुरहरूका एकाधिकारी एवं स्वेच्छाचारी हातमा ।

संविधान लेखनको कपटयुक्त हतारविरुद्ध उत्ताल आवेगसाथ मधेश आन्दोलन उठ्यो । यसबीच टीकापुर घटना घटित भयो, जहाँ अतिशय आक्रोशित भिडद्वारा केही प्रहरी अधिकारी र जवान मारिए । दुर्भाग्यवश, एउटा अबोध बालकको पनि बध भयो । र, आश्चर्य भयो– यथार्थ धरातलमा भएको घटनाक्रम जस्ताको त्यस्तै देख्ने र देखेको रिट्ठो नबिराई लेख्ने मिडियाको धर्म संविधान लेखनको व्यासासनमा बसेका सत्ताधारीहरूका स्वार्थको झोलीमा विलुप्त भयो । र, पत्रकारिताको न्यूनतम आदर्श र संहिताबाट च्यूत भएको मूलधारे मिडियाले सनातनी राष्ट्रवादी चस्माले टीकापुर घटनालाई हेर्‍यो । त्यो मूढाग्रही तथा संकीर्ण कोणबाट हेर्दा भिडद्वारा मारिएका पहाडी प्रहरीहरू र बालक देखिए । तर, प्रतिशोधकारी भिडसँगै प्रहरी र सैनिक धुरिएर तोडफोड गरिएका, लुटिएका र आगलागी गरिएका रैथाने थारूहरूका ध्वस्त घर, पसल र एफएम रेडियो आदि देखिएनन् । प्रहरी र सैनिकहरूका आँखैअगाडि थारू महिलाहरूमाथि भएको अकल्पनीय हुर्मत र अपमान त मिडियाका दृष्टिमा टिप्न र लेख्न लायकको घटनै ठहरिएन । मानौँ, पहाडी जो मारिए, तिनका जीवनको मूल्य उच्च थियो । थारूहरू जो दमित भए, प्रताडित भए, अपमानित भए, लुटिए, आतङ्कित भए र आफ्नो घरआँगनबाट लखेटिए, मानौँ– ती सबै तुच्छ थिए । यसरी शासनाधीशहरूको आज्ञाकारी भरियातुल्य मिडियाले हाकाहाकी शासक खलकका सन्ततिहरूको उत्पात देवत्वकरण र सीमान्तकृत निमुखा थारूहरूको उग्र दानवीकरण गर्‍यो ।

आखिर सारमा के थियो टीकापुर घटना ? त्यो पृष्ठभूमिमा निहित कुन गुप्त प्रेरक र कुन दृश्यवान् कारकद्वारा घटित भयो ? नितान्त तात्कालिक दृष्टिले हेर्दा टीकापुर घटना अखण्डमार्गीहरूद्वारा भइरहेको उत्पीडन र अपमानविरुद्ध थारू समुदायको अन्धवेगी प्रतिक्रिया थियो । तर, पृष्ठदृष्टिले ऐतिहासिक सन्दर्भमा हेर्दा त्यो घटनाको प्रेरक र कारक तत्त्व विल्कुल फरक दृष्टिगोचर हुन्छ । जो पहाडी प्रहरी र बालक मारिए, ती बबुराहरू त दुर्योगवश घानमा परेका थिए । थातबास र भूमि लुटिएको र लुटेराहरूद्वारा आफ्नै घर–आँगनमा पशुझैँ बँधुवा बनाइएको चरम प्रताडित थारू समुदायले त्यो अन्धवेगी उत्तेजनाको क्षणमा शायद ती प्रहरीहरूका अनुहारमा सिंहदरबारका शासकहरूका अनुहार देख्यो । विडम्वनावश घानमा परेका प्रहरीहरू माध्यम बने, वास्तवमा आक्रोशित र अराजक भिडको प्रहारको निशाना सिंहदरबारको आततायी शासक थियो । अति सरलीकृत दृष्टिले जीवनलाई केवल कालो–सेतोको अर्थमा बुझ्ने र जीवनलाई नित्य सरल रेखामा लुखुर–लुखुर हिँडिरहेको देख्ने बुद्धु मिडियाले जीवनको यो जेलिएको जटिलता के दख्थ्यो ! यो अन्धमति मिडिया त केवल शासकहरूको पुरेत्याइँ कर्ममा लिप्त भयो । यो पुरेत्याइँको अन्तर्यमा राष्ट्रवाद नामक नस्लीय अहंकारवादको ताण्डव क्रियाशील थियो ।

टीकापुरको प्रतिशोधी दमनको बीचमा मधेश आन्दोलनमा लहान घटना घट्यो । त्यो घटनापछि मधेशी आन्दोलन झनै उग्र भयो । नागरिक आन्दोलनको सदस्यका नाताले म मधेश झरेँ । झर्नुको अभिप्राय थियो, थलैमा गएर आन्दोलनको अवलोकन गर्नु, देखेको कुरा टिप्नु र टिपेको यथातथ्य लोकलाई सुनाउनु । काठमाडौंमा हस्तीहाडे बुर्जामा बसेर सिंहदरबारका राष्ट्रवादी नजरले हेर्दा मधेश आन्दोलन कतैका कसैको स्वार्थमा र उसैको उक्साहटमा उठेको थियो । र, त्यसमा रैथाने प्रेरणा, उत्पीडित जनको स्वस्फुर्त संलग्नता र समानता एवं न्यायको न्यायोचित आग्रह थिएन । तर थलैमा, बारुदको धुवाँ र गोलीको पर्राका बीचमा गएर हेर्दा जे देखियो, त्यो दृश्य सिंहदरबारको राष्ट्रवादी चस्माले देखेको भन्दा सर्वथा पृथक् थियो । आन्दोलनमा भुईं मानिसहरू दूर देहातदेखि कमिलाको गोलोसरि ओइरिएका थिए । ती सीमान्तकृतहरू, वञ्चितहरू, बहिष्कृतहरू, अपमानितहरू, कुण्ठितहरू र तन्नमहरू थिए । ती सिंहदरबारले सधैँ अमानव, अनेपाली र अराष्ट्रवादी भनी हेपेका, हेला गरेका र ठगेका अकिञ्चन जनहरू थिए । ती कोहीले रबरका स्यान्डल लगाएका थिए, कोहीले चप्पल लगाएका थिए, कोही खाली खुट्टै आएका थिए । प्रायः पुरुषजतिले हातहातमा लट्ठी बोकेका थिए । ती आफ्नै घरको सातु–सामल बोकेर आएका थिए । कति त आन्दोलनको यज्ञमा चरु थप्न भनी आनासुकी दामसमेत लिएर आएका थिए । तर, मधेशमा, यथार्थ धरातलमा, आन्दोलनको स्वरूप, शैली र सहभागिताको प्रकृति र आयाम जस्तो थियो, आन्दोलनको थलोमा उभिएर माथि हेर्दा पहाडी मिडियामा त्यो कहीँ कतै प्रतिबिम्बित भएन । त्यहाँ जे प्रतिविम्बित भयो, त्यसको सर्वथा उल्टो भयो । एउटा विद्रूप प्रसङ्ग छ, जसमा दुराग्रही पहाडी मिडियाको चरित्र गज्जपले मुखरित भएको छ ।

भन्नु मात्र हुँदैन, मूलधारे मिडिया यो राष्ट्रवादीको प्रखर बिम्बको पौरखी जननी हो । लाग्न त मलाई यो राष्ट्रवादीको जायजन्मको नालीबेली कहन त्यसैत्यसै घिन लाग्छ, तर के लाग्छ, यथार्थवादी धर्मका दृष्टिले लोकलाई यो नालीबेली नसुनाई धरै छैन ।

आन्दोलनको रिपोर्टिङ गर्न काठमाडौंबाट खटिएका एक पहाडी पत्रकारले गुनासो गरे, 'दाइ, मधेशमा उभिएर मधेशी आन्दोलनलाई हेर्ने आँखा र राजधानी काठमाडौंबाट मधेशी आन्दोलनलाई हेर्ने आँखा कति फरक ? घटनाजन्य यथार्थ उही हो, प्रक्रिया उही हो, दृश्य उही हो, तर मिडियामा प्रकट हुँदा त्यो कति फरक, यस्तो किन बन्धु ?'

व्यग्र खुल्दुलीसाथ मैले सोधेँ । जवाफमा बन्धुले भने, 'यहाँबाट नाङ्गा आखाँले देखेको र नढाँटी टिपेको समाचार लेखेर पठायो, छापिएर आउँदा त्यसको रूप नै अर्कै हुन्छ ।' यति भनेर उनी अकमकाए । भित्ताका पनि कान हुन्छन् भन्ने डरले होला सायद । मैले ठट्टा गरेँ, 'कुटिल सम्पादन, निर्मम काटकुट र घोर विरूपीकरण, कि कसो ब्रो ? र, नतिजास्वरूप समाचारको रूप हदै विकृत र विद्रूप ! कि कसो बन्धु ?' बन्धु अताल्लिए र मौन व्रतमा लीन भए ।

मधेश आन्दोलनमा टीकापुरमा अभिव्यक्त नस्लवादी प्रवृत्तिलाई बिर्साउने एउटा घटना घटित भयो । उत्तेजित भिडले एक जना असईलाई एम्बुलेन्सबाट थुतेर बध गर्‍यो । ती असई पहाडी थिए । त्यसै दिन प्रहरीको गोली लागेर तीन जना मधेशी आन्दोलनकारी पनि मारिए । र, प्रहरीद्वारा अस्पतालभित्र तालिबानी आतङ्क सिर्जना गरिएको थियो । तर, काठमाडौंका समस्त मिडियाभरि एकोहोरो स्याल हुइँया पिटियो, 'मधेशमा पहाडी असईको नृशंस हत्या भयो ।'

हो, असईको हत्या भएको साँचो हो । तर उही क्षणमा, उही दिनमा, उही सन्दर्भमा र उही परिवेशमा मधेशी आन्दोलकारीहरूको पनि त हत्या भएको थियो । तर, काठमाडौंको मिडियाले एक पहाडीको बध भएको मात्र देख्यो र लेख्यो, अनेक मधेशीको बध भएको देखेको नदेख्यै गरेर लुकायो । यो लेख्नु र नलेख्नु, देख्नु र लुकाउनु वास्तवमा उही बन्धुद्वेषी, दुराग्रही र अहंकारवादी राष्ट्रवादको कुटिल क्रीडा थियो । मधेशमा भइरहेको उग्र दमन, अन्धाधुन्ध हत्या र चरम ज्यादती पहाडी मिडियामा प्रायः पूरापूर ब्ल्याकआउट भयो । र, जगत्‌लाई यस्तो छनक दिन खोजियो कि मानौँ, मधेशमा आन्तरिक उत्प्रेरणाबाट केही नै भएको छैन । जे भएको छ, त्यो केवल अन्तैका उक्साहटकारी र रैथाने विखण्डनकारीहरूको खेलतमासा हो । हो, हाकाहाकी यसो भनियो । र, प्रतिकात्मक रूपले यसो पनि भनियो, 'मधेशमा जो मारिँदै छ, ऊ अमानव हो, अनेपाली हो, अराष्ट्रवादी हो । तसर्थ ऊ मारिन लायक छ, र यो खेदको विषय किमार्थ होइन ।'

मेरो अभिव्यक्तिको दीर्घ यात्राको इतिहासमा त्यो ज्यादै संकटमय क्षण थियो । कष्टकर, दुरुह, अत्यासलाग्दो र स्तब्धकारी क्षण । मधेशी आन्दोलनको क्रूर यथार्थको यथातथ्यबारे सत्य बोल्यो कि महेन्द्रीय राष्ट्रवादको प्रेतले पोलिहाल्थ्यो । सहज अवस्थामा भयङ्कर क्रान्तिकारी अभिनय गर्ने अनेक स्वरहरूले स्वयम्‌को चर्म रक्षार्थ मौन व्रत धारण गरेका थिए । र, तिनका कलम मग्नसँग सुतेका थिए ।

मधेश आन्दोलन नेपालका नेपालीहरूकै आन्दोलन हो, र त्यो आन्दोलन नेपाल कतै लगेर बुझाउन होइन, बरु सकेदेखि सिंहदरबारको शासनको लगाम आफ्ना हातमा लिनका लागि हो, भन्न गाह्रो थियो । भने उन्मत्त राष्ट्रवादी कोणबाट सहस्र निन्दित र लाञ्छित भइन्थ्यो । अझ अन्धमति भिडको जगजगी भएको त्यो बेला भौतिक प्रहारको खतरासमेत थियो । तसर्थ बोल्नैपर्ने त्यो क्षणमा शब्दकर्म र मिडियाका अधिकांश शूरवीरहरू सत्य नबोल्न कटिबद्ध भए । एकाध पागलहरू, जसले डराउँदै, कनीकुथी सत्य बोल्ने आँट गरे, ती मोदीका दलालमा गनिए, ती लैनचौरका ज्यालादारी एजेन्ट भनिए । र, कुत्सित मनशायले स्वैरकल्पनामा तिनका घरदैलामा भारुको यति विशाल वर्षा गरियो, त्यो वर्षाको बाढीमा नबगी ती पागलहरू जिउँदा रहनु अबोधगम्य रहस्य हो ।

मधेशमा सत्ताको ताण्डव नृत्यबीच जब रगतको होली खेलिँदै थियो, सिंहदरबारको सिंहासनमा कांग्रेसका सुशील कोइराला विराजमान थिए र सत्ताको बन्दुक थियो एमालेका वामदेव गौतमका हातमा । अलिपछि त्यो बन्दुक माओवादीका शक्ति बस्नेतका हातमा सर्‍यो । बन्दुक बोक्ने हात जोसुकैको होस्, मधेशलाई हेर्ने दृष्टि र दमन गर्ने उन्मादमा कुनै हेरफेर भएन । मधेशमा कटबाँस, अश्रुग्यास र गोलीको नित्य वर्षा भइरह्यो । उत्पीडित भूमिमा दारुण चीत्कार, मर्मान्तक कोलाहल र भयातुर भागाभागबीच रगतको खोलो बगिरह्यो । त्यो पशुको होइन, मानिसको रगतको खोलो थियो । मजस्तै मानिसको, तपाईंजस्तै मानिसको, सुशील कोइराला, पुष्पकमल दाहाल, खड्गप्रसाद ओली, वामदेव गौतम र शक्ति बस्नेतजस्तै मानिसको । तर, पहाडी राष्ट्रवादका दृष्टिमा त्यो रगतको पशुको रगतको जति मूल्य पनि भएन । छेवैबाट, नाङ्गा आँखाले त्यो नृशंस दमन, त्यो दारुण चीत्कार र त्यो भयावह कोलाहल देखेपछि मेरो रुढ संस्कारमा महेन्द्रीय राष्ट्रवादको जो शेषांश थियो, त्यो लगभग समाप्त भयो । र, मेरो अन्तस्करणले ऐलान गर्‍यो– भाइ, अब तेरो बन्धुद्वेषी राष्ट्रवादका दिन गए !

गए त ठीकै भयो, राष्ट्रवाद नामक मेरो मनोरोगको शेषांश सदाका लागि इतिहास भयो । त्यो राष्ट्रवाद, जो अखण्डताको गर्जन गर्छ र सामाजिक विखण्डनको बीजारोपण गर्छ । त्यो राष्ट्रवाद, जो आफ्नै देशभित्रको कसैलाई तुच्छ देख्न आफ्नो श्रेष्ठताको मायावी बिम्ब रचना गर्छ । त्यो राष्ट्रवाद, जो मानवतावादको गुड्डी हाँक्छ, र अमानवताको माहौल निर्माण गर्छ । त्यो राष्ट्रवाद, जो प्रकारान्तरले अतीतको अन्ध महिमागान, वर्तमानको कठोर भर्त्सना र भविष्यको निष्ठुर निषेधमा गर्व गर्छ ।

एउटा दसैँमा मलाई लैनचौरले अनपेक्षित कोसेली पठाइदियो । कोसेली थियो, एक बोतल गोर्खाली सिलप्याक दारु– एन्टिक्विटी । त्यो कोसेली ग्रहण गर्ने योग्यता आफूमा नभएको जनाउँदै मैले सधन्यवाद त्यो फिर्ता गरी पठाएँ । बस्, लैनचौरसँगको मेरो नाता यत्ति हो ।

यही चरम उन्मादको प्रक्रियामा सहदेशवासीहरूको रक्तकुण्डबाट राष्ट्रवादी नायकको जन्म भयो । पृथ्वीनारायण शाहका कुमकुमसम्म आउने राष्ट्रवादी, महेन्द्र शाहका कानकानसम्म आउने राष्ट्रवादी । भन्नु मात्र हुँदैन, मूलधारे मिडिया यो राष्ट्रवादीको प्रखर बिम्बको पौरखी जननी हो । लाग्न त मलाई यो राष्ट्रवादीको जायजन्मको नालीबेली कहन त्यसैत्यसै घिन लाग्छ, तर के लाग्छ, यथार्थवादी धर्मका दृष्टिले लोकलाई यो नालीबेली नसुनाई धरै छैन ।

०००

राष्ट्रवादको गर्जनमाझ जब दमन र हत्याले चरम रूप धारण गर्‍यो, मधेशी आन्दोलनकारीहरू चर्मरक्षार्थ दशगजाको शरण पर्न विवश भए । सिंहदरबारका शासक र तिनका अनुयायीहरू आन्दोलनकारीहरूको यो पलायनप्रति कृतज्ञ हुनुपर्ने हो । कारण तिनले पलायनको यो बाटो नसमातेका हुँदा हुन् त शासकका गोलीले मारिनेहरूको संख्या साठीको दोब्बर अर्थात् छबीस पुग्न सक्थ्यो । र, त्यो प्रत्येक हत्या कलङ्कको दाग भएर बधकारी शासकहरूका निधारमा अङ्कित हुन्थ्यो । तर, गुनका बैरीहरूमा यसरी सोच्ने सद्बुद्धि कहाँ हुन्छ र ? तिनले त उल्टै आन्दोलनकारीहरूलाई दशगजापारि गएर वारि ढुङ्गा हान्ने देशद्रोहीको बात पो लगाए । यसबीच धमिलो पानीमा माछा मार्ने दाउले मोदी मण्डली दशगजापारि बाटो छेक्न हाजिर भयो । मधेशी आन्दोलनको प्रवाहमा जब मोदीगणको तुच्छ स्वार्थ मिसिन आयो, मधेशी आन्दोलनको रूप विरूप भयो । र, सिंहदरबारका राष्ट्रवादी शासकहरूलाई फत्तुर लगाउन झनै सजिलो भयो– मोदीगणको छिमेकी–पीडक छातामुनि ओत लागेका आन्दोलनकारीको देखियो त सच्चा अनुहार !

०००

राष्ट्रवादको नशामा लट्ठिएको मूढमती मिडियाले नस्लीय राष्ट्रवादको नायक कसलाई बनायो ? बनायो त्यसलाई, जो मुखर गणतन्त्रविरोधी थियो । सम्झना छ, जब हामी गणतन्त्रको ध्वजा बोकेर सडक–सडकमा अश्रुग्यास र लाठी खाँदै थियौँ, यो नायक आफ्नो नवनिर्मित हबेलीको कौसीमा बसेर मग्न मुद्रामा रमिता हेर्दै थियो । र, घोर उपहासको लवजमा यो भन्दै थियो, 'गणतन्त्रको कर्कश गर्जन गोरुगाडा चढेर अमेरिका जाने दिवास्वप्न हो । तथापि बर्बर दमनमाझ हामीले सपना देख्न छाडेनौँ, सुरक्षित कौसीमा बसेर उसले हामीलाई गिज्याउन छाडेन ।' उसो त यो नायक मुखर वा छद्म रूपमा प्रगतिशील परिवर्तनका यावत् मुद्दाहरूको विरोधमा थियो । संघीयता र समावेशिताको विरोधमा, धर्मनिरपेक्षता र सकारात्मक विभेदको विरोधमा । ऊ ‘हाम्रा पुर्खाले कत्रा दुःखले आर्ज्याको मुलुक’मा उनै पुर्खाका पदचिह्न पछ्याउँदै उनकै जस्तो विचार, संस्कार र शासकीय ढाँचाको पैरवीकार थियो ।

०००

राष्ट्रवादको गर्भबाट जन्मिएको नायक आरामदायी कौसीमा बसेर अन्तर्यामी दृष्टिले मधेश आन्दोलन हेरिरहेछ । जब सिंहदरबारमातहतको प्रहरी प्रतिशोधकारी उन्मादका साथ आन्दोलनकारीहरूका टाउको र छातीमा गोली दाग्छ, आफ्ना बफादार राष्ट्रसेवकहरूको पराक्रम देखेर ऊ दङ्ग पर्छ । र, चरम उपहासको भावमा ऊ भन्छ, 'उः आँपको बोटबाट केही कुहेका आँप झरे !'

चटकी मानवको यो उपमा सटिक छ । नाथे एकाध आँप झरेर आँपको पौल भएको विशाल वृक्षलाई के फरक पर्छ ? उद्विग्न मधेशी आकाशमा प्रवाहित धुवाँ हेर्दै र चीत्कार सुन्दै जब यो नायक अट्टहास गर्छ, मिडिया बिनाप्रश्न, बिनाटिप्पणी, बिनाविमति मखलेल मुद्रामा रिपोर्टिङ गर्छ । मानौँ, मिडियाको कर्म र धर्म नै राष्ट्रवादको नस्लीय नायकको अखण्ड महिमा मण्डनमा लिप्त रहनु हो ।

संविधानसभाको गोप्य खोपीमा लोकदृष्टिलाई छलेर संविधान भकाभक लेखिँदो छ । यो जालझेलसँग असहमत आन्दोलनकारी मधेशमा मारिँदो छ । कतैका कसैको सहारा र राहत नपाएर निसास्सिएका आन्दोलनकारीहरू मानव–साङ्लोको औतारमा प्रकट हुन्छन् । पूर्व–पश्चिम मूलबाटोभरि नै । झण्डैजसो दृष्टि–शृंखलाको वल्लो क्षितिजदेखि पल्लो क्षितिजसम्म । त्यो मानव–साङ्लो वास्तवमा आन्दोलनकारीहरूद्वारा आफ्नो दमित दशाप्रति जगत्‌को ध्यानाकृष्ट गर्ने सामूहिक चेष्टा थियो । जब नश्लीय नायकले त्यो अथाह जनसागर देख्यो, ऊ त्यसैत्यसै अताल्लियो । अरे, कुहेर बोटबाट झर्न लायकका आँपहरूले सारा सडक ढाकेर जगत्‌सामु कुरूप नाटक प्रदर्शन गर्ने ? रिसले टुप्पीबाट धुवाँ छुटेको बखतमा उसले ड्याम्म उद्घोष गर्‍यो– यो मानव–साङ्लो होइन, माखे साङ्लो हो ! जो प्रदर्शनमा उत्रिएका थिए, तिनका चित्तमा पनि किञ्चित् कोमल संवेदना हुँदो हो, इख हुँदो हो, आत्माभिमानको चेत हुँदो हो भन्ने उसलाई एकरत्ती हेक्का भएन । कारण ऊ नस्लीय राष्ट्रवादको वायुपङ्खी घोडामा माथि गगनमा सवार भएको थियो । उसका दृष्टिमा तल धुलामा ती दमित नरनारीहरू कमिलातुल्य दृष्टिगोचर भएका थिए । कमिला नाथेको केको संवेदना ? तिनको केको इख ? तिनको केको आत्माभिमान ?

०००

समतल भूमिमा जो आन्दोलनरत थिए, तिनको कुनै अस्वाभाविक, अतिरिक्त र असम्भव दाबी थिएन । थियो त केवल बन्न लागेको संविधानमा बराबरीको दाबी । स्थान बराबरी, मान बराबरी, हक बराबरी, अवसर बराबरी, प्रतिष्ठा बराबरी । राष्ट्रवादका नायकलाई कमिला जाबोको बराबरीको यो दाबी हास्यास्पद लाग्यो । र, उसले उग्र गर्जन गर्‍यो– पारि बिहारतिर, उत्तर प्रदेशतिर, उता पो बराबरी । यता केको बराबरी ? यसको अर्थ हो– तिमीहरू उताका हौ, यताको ‘हाम्रा पुर्खाले कत्रा दु:खले आर्ज्याको’ भूमि छाडेर बराबरीको दाबी गर्न तिमीहरू उतै गए हुन्छ ।

०००

आन्दोलनमा पलप्रतिपल आक्रोश बढ्दो छ, दमन बढ्दो छ, र रक्तपात बढ्दो छ । संविधानसभामा रक्तरञ्जित संविधान लेखिँदै छ, मिडियामा मधेशी शहीदका रगतको मसीले राष्ट्रवादी नायकको गाथा रचिँदै छ । गजप भयो बा ! हेर्दाहेर्दै अहिलेको अहिल्यै उल्का भयो ! विरल नायकको उचाइ उकास्न काठका अदृश्य खुट्टा हालियो । खुट्टा हालिदिने स्वामीभक्त मिडिया थियो । खुट्टा हालिने अग्लिँदै गयो, खुट्टा हाल्नेहरू होचिँदै गए । खुट्टा हालिने प्रभुलाई भ्रम भयो– यो मेरो वास्तविक उचाइ हो । खुट्टा हालिदिने भक्तहरूलाई भ्रम भयो– यो परम पूजनीय ख्वामित्‌को वास्तविक उचाइ हो । उः हेर्दाहेर्दै काठका खुट्टाधारी दम्भी राम माथि, माथि, झन् माथि उठ्दै गयो, आत्महीन हनुमानहरू तल, तल, झन् तल रसातलतिर दबिँदै गए । उत्पाती–बित्पाती स्वभावको नखरे राष्ट्रवादी नायक मायावी लोकप्रियताले सज्जित भयो । त्यो भुईंफुट्टा लोकप्रियता थियो– पृष्ठभूमिबिनाको, वैचारिकताबिनाको, धरातलबिनाको र दीर्घायुबिनाको लोकप्रियता । पूर्ण रूपले निराधार र निराकार ।

चर्मरक्षा गर्न आँखा चिम्लेर राष्ट्रवादी प्रभुको भजन गाउने कि आफ्नो चर्मविनाशको जोखिम उठाएर भुईंफुट्टा प्रभुको यथार्थ कथा हाकाहाकी उजार गर्ने ? रोज्नलाई हरेक नागरिक स्वतन्त्र छ । कि मूक मुद्रामा हनुमान औतार धारण गर कि मुखरभावले विद्रोह बोल । यता न उताको छद्मभेषी लण्ठ जो छ, त्यो भित्ते घडीको हल्लनताम लङ्गुर कहलिन लायक छ ।

तर्कले व्याख्या गर्न नसकिने, तथ्यको सहाराले अर्थ्याउन नमिल्ने । तैपनि त्यो बुझिएन भन्नु अपराध हुने ! राष्ट्रवादको नखरे नायकले शून्य आकाशमा छिछिमिराझैँ फटफटाउँदै उत्पाती–वित्पाती भाकामा भन्यो– म आकाशको जूनलाई सुन बनाएर दीन–दुःखीहरूका आँगन–आँगनमा सिङ्गा–सिङ्गै खसाइदिन्छु । गगनविरही ख्वामित्‌को कल्याणकारी वाणी सुनेर लट्ठक लोक मखलेल भयो । र, प्रभुको जयजयकारको तुमुल ध्वनिले समस्त आकाश गुञ्जायमान भयो ।

यसरी रक्तरञ्जित संविधानको झैँ जब रक्तरञ्जित नायकको उदय भयो, मेरोे अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको गर्धनमाथि राष्ट्रवादी डिमोकलको तरबार झुण्डियो । राष्ट्रवादी रामको जयगान गर्न जति छुट छ, निजको आलोचना गर्न त्यति नै वर्जित छ । गरे देशद्रोही भनिइन्छ । गरे विखण्डनकारी भइन्छ । अनि सत्ताद्वारा पालित र पोषित भिजिलान्तेहरूद्वारा सामाजिक कम असामाजिक बढी लाग्ने ‘सामाजिक सञ्जाल’मा छिःछिः र दूरदूर, घेराउ र आखेटको लहर उठ्छ । निर्मम समयको प्रश्न छ– सत्यको ध्वजावाहक स्वतन्त्र विचारकर्मीले यो सङ्कटकालमा गर्ने के हो ? चर्मरक्षा गर्न आँखा चिम्लेर राष्ट्रवादी प्रभुको भजन गाउने कि आफ्नो चर्मविनाशको जोखिम उठाएर भुईंफुट्टा प्रभुको यथार्थ कथा हाकाहाकी उजार गर्ने ? रोज्नलाई हरेक नागरिक स्वतन्त्र छ । कि मूक मुद्रामा हनुमान औतार धारण गर कि मुखरभावले विद्रोह बोल । यता न उताको छद्मभेषी लण्ठ जो छ, त्यो भित्ते घडीको हल्लनताम लङ्गुर कहलिन लायक छ ।

०००

अन्धवेगी नस्लीय राष्ट्रवादउपर जसले प्रश्न गर्ने धृष्टता गर्छ, उसको मुख थुन्न उसलाई केही न केही भनिन्छ । उसलाई डलरभक्षी भनिन्छ अथवा उसलाई भारुचालित भनिन्छ । बिजुली पर्दाको गोप्य कुनाकानीमा यसो भन्ने छद्मभेषी बाह्रमासेहरूको बिगबिगी छ । यिनमध्ये कतिपय अन्धराष्ट्रवादको बुद्धि–विनाशक नशाद्वारा स्वतः चालित होलान्, कतिपय राजसी ज्यालाको दमद्वारा प्रेरित होलान् । मलाई लैनचौरबाट नित्य भारुको ओइरो लगाइदिने यस्ता उन्मादी उदारमना कति छन् कति ! यस्ता लाञ्छना वास्तवमा अन्धराष्ट्रवादका आलोचकलाई कलङ्कित तुल्याई उसको मुख थुन्ने विषाक्त अस्त्र हुन् । यिनका दुर्वचनको बाटो गरी मकहाँ यति धेरै भारु आयो कि त्यसलाई मेरो पन्ध्र हजार लिटरको अन्डरग्राउन्ड ट्याङ्कीमा हालेको भए भारुले मेरो ट्याङ्की टनाटन भरिँदो हो ।

म जिन्दगीमा लैनचौर जम्मा दुईचोटि गएको छु । लैनचौरमा अभय के भन्ने एक जना अधिकारी रहेछन्, साहित्यमा रुचि राख्ने र साहित्यिक सत्सङ्ग गर्न खुबै मन पराउने । एक दिन मलाई तिनको फोन आयो । 'लेखक–लेखक भेटौँ न' भनी तिनले मलाई धेरै कर गरे । र, मलाई लिन तिनले गाडी नै पठाए । कुनै राष्ट्रवादीले देख्ला कि भनेर भयातुर हुँदै गाडीमा लुकेर म लैनचौर पुगेँ । यो भयो लैनचौरमा मेरो पहिलो पदार्पण । रणजित रे भन्ने राजदूत थिए । तिनले भारतीय स्वतन्त्रता दिवसको छेको पारेर अभय केमार्फत मलाई निम्ता गरी पठाए । त्यो एकल गोप्य निम्ता थिएन । निम्तालुहरूको बगालै थियो । बगालमा राजनीतिकर्मीहरू थिएँ, साहुमहाजनहरू थिए, व्यापारीहरू थिए, पत्रकारहरू थिए, लेखकहरू थिए । र, त्यो विशाल बगालमा म पनि थिएँ । यो भयो लैनचौरमा मेरो दोस्रो पदार्पण ।

एउटा दसैँमा मलाई लैनचौरले अनपेक्षित कोसेली पठाइदियो । कोसेली थियो, एक बोतल गोर्खाली सिलप्याक दारु– एन्टिक्विटी । त्यो कोसेली ग्रहण गर्ने योग्यता आफूमा नभएको जनाउँदै मैले सधन्यवाद त्यो फिर्ता गरी पठाएँ । बस्, लैनचौरसँगको मेरो नाता यत्ति हो । लैनचौरलाई मैले न केही दिनु छ, न लैनचौरले मलाई केही दिनु छ । तैपनि उदारमना उन्मादीहरू लैनचौरबाट मकहाँ भारुको खोलो बगाइदिन नित्य कटिबद्ध छन् । यी हुन्, मेरो धृष्ट र मुखर अभिव्यक्तिका बाधकहरू । यी हुन्, मेरो नैतिक चरित्रलाई दुराशययुक्त तीरको तारो बनाएर मेरो मुख थुन्न खोज्ने संकीर्णमति राष्ट्रवादीहरू ।

खगेन्द्र संग्रौलाका अन्य लेखहरुः

मेरो अभिव्यक्ति यात्रा २ः मेरो अभिव्यक्ति जब छापिएर आउँछ, आफ्नै कर्मसँग डर लाग्छ

मेरो अभिव्यक्ति यात्रा १ः बोल्न दिएको भए सायद म त्यो पार्टीको सदस्य हुन्थेँ

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन १४, २०८० ०६:१८