बोल्न दिएको भए सायद म त्यो पार्टीको सदस्य हुन्थेँ

A+ A A-

मेरो अभिव्यक्तिको दीर्घयात्राका झिना–मसिना अनुभवहरूको क्रमागत वृत्तान्त हो यो । चौहत्तर वर्षको नितान्त निजी अनुभवको कथा । चौहत्तर वर्षअघि म ३ वर्षको थिएँ । बाल्यकालीन भाषा सिकेको थिएँ । त्यही भाषाको माध्यमले सुरु भएको थियो मेरो टुकुटुकु अभिव्यक्ति । व्यक्ति, समाज र जगत्‌सँग संसर्ग र आदानप्रदानसँगै मेरो अभिव्यक्ति यात्रा प्रारम्भ भयो । यो यात्राको प्रस्थान बिन्दु कालिदास साइजको मेरो कपुरी ‘क’ थियो ।

मैले पहिले धुलौटामा बाँसको डिकोले उल्टो ‘क’ लेखेँ । त्यो थियो अभिव्यक्ति यात्राको मेरो पहिलो पाइलो । त्यसपछि मैले भालुबाँसका खबटामा घिरौँलाका पातको मसीले मालबाँसको कलमले सुल्टो ‘क’ लेखेँ । त्यो थियो अभिव्यत्ति यात्रामा मेरो दोस्रो पाइलो । त्यसपछि मैले मालबाँसको कलमले पहाडे कागतमा ‘लिखितम’ लेखेँ । त्यो थियो अभिव्यक्ति यात्राको मेरो तेस्रो पाइलो । अलिपछि मैले सोह्रपन्ने कापीको सिरानमा फुल्टिनले ‘श्री गणेशाय नमः’ लेखेँ । र, त्यो थियो अभिव्यक्ति यात्रामा छलाङ टाइपको मेरो चौथो पाइलो ।

मानवजातिको अभिव्यक्ति यात्राको इतिहास हजारौँ वर्ष लामो छ । बर्बर अवस्थाबाट क्रमिक रूपमा विकसित हुँदै जाँदा आदिम मानिसका क्रियाकलापहरू जब बढे, तिनलाई व्यक्त गर्न इशारा र ध्वनि पर्याप्त हुन छाडे । त्यसैले अब भाषाको खाँचो पर्‍यो । र, मानिसले शनैःशनैः ध्वनिलाई शब्दमा ढाल्न सिक्यो, मसिना वाक्यांश सिक्यो, र वाक्यांशहरू उनेर वाक्य बनाउन सिक्यो । पशुजगत्‌देखि पृथक् हुने क्रममा भाषागत अभिव्यक्तिको थालनी वास्तवमा त्यहीँबाट हो । र, मानवको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको प्रारम्भविन्दु पनि त्यही हो । प्रारम्भिक अभिव्यक्तिको अविष्कार मानवको अज्ञानता, सीमा र प्रकृतिमाथिको पूर्ण निर्भरताविरुद्धको पहिलो पाइलो थियो ।

०००

मेरो थर संग्रौला । जन्म र हुर्काइले म परेँ पूर्वेली पान्थरे कुमाई । मेरो जन्मताका संग्रौलाहरू त्यो दुर्गम ग्रामीण भेगका अघोषित राजा थिए । त्यसैले म भएँ रैथाने राजखलकका छोटे मुखियाको छोरो । मेरा बाहरू दश भाइ थिए । ती थिए कोभन्दा को कम टाइपका तामसी मुखिया । तामसी दश भाइको जुवा, फुर्मासी खर्च र दम्भी तडकभडकमा धेरैजसो सम्पत्ति स्वाहा भइसकेको थियो । र, अंशवण्डामा मेरा बालाई नाम मात्रको सम्पत्ति भाग लाग्यो । बाको भागमा पाखो बारी जति पनि थियो, खेत एक गह्रो पनि थिएन । तर, सम्पत्ति कम भएर के भो, स्वभाव र संस्कारमा, बोलीवचन र दम्भ प्रदर्शनमा, तामसी हैकम र गर्जनतर्जनमा मेरा बा खसोखास मुखिया थिए । सेरोफेरोको आर्थिक एवं सांस्कृतिक सत्ताका छोटे राजा ।

अंशवण्डामा मेरा बालाई नाम मात्रको सम्पत्ति भाग लाग्यो । बाको भागमा पाखो बारी जति पनि थियो, खेत एक गह्रो पनि थिएन । तर, सम्पत्ति कम भएर के भो, स्वभाव र संस्कारमा, बोलीवचन र दम्भ प्रदर्शनमा, तामसी हैकम र गर्जनतर्जनमा मेरा बा खसोखास मुखिया थिए ।

मेरो परिवारमा वाणीमाथि मुखिया बाको पूर्ण एकाधिकार थियो । घरमा नित्य बा मात्र बोल्थे । छोराछोरीलाई अरनखटन गर्दा, अर्ती दिँदा अथवा हप्कीदप्की गर्दा बाका मुखबाट ध्वनि प्रकट हुन्थ्यो । अन्यथा घरमा हरदम मुर्दा सन्नाटा व्याप्त हुन्थ्यो । बाको एउटा सानो घोडा थियो, टट्टु घोडा । त्यो टट्टुमा चढ्दा पुड्के बाका छोटा खुट्टाले झण्डै भुईं छुन्थे । तथापि बाको घोडा त थियो ! ठूलो होस् वा सानो, घोडा भनेको घोडै हो । तडकभडकको प्रतीक, सान–सौकातको प्रतीक, सामन्ती हुङ्कारको प्रतीक । घोडाको घन्टी बज्थ्यो र घरको अत्यासलाग्दो सन्नाटा भंग हुन्थ्यो । बा पञ्चायन नामक बाटुला ढुङ्गाहरूको सभक्ति पूजा गर्थे । शंख, घन्ट, डमरु र गीता पाठको ध्वनिद्वारा पनि घरको सघन सन्नाटा भंग हुन्थ्यो ।

आमाले बासँग कहिल्यै दोहोरो कुरा गरेको मलाई सम्झना छैन । सवाल–जवाफका त कुरै नगरूँ ! वाणीमाथि छ परिवारका राजातुल्य बाको एकछत्र अधिकार, परिवारका बाँकी हामी छौँ वाक्यहीन माटाका मूर्ति । र, हामी मूर्तिहरू छौँ नित्य नि:सासलाग्दो सन्नाटामा । अत्यासलाग्दो त्यो निःसासलाई अभिव्यक्तिको बाटो दिन होला सायद, ठूलाले सानालाई कुट्थ्यो ।

वाणीमाथि बाको एकाधिकार, त्यसबाट उत्पन्न प्रताडना र त्यसबाट उत्पन्न निःसास व्यक्त गर्न होला भन्ठान्छु, जेठो दाजुले माइला दाजुलाई कुट्थ्यो । माइलो दाजुले साइँलो दाजुलाई कुट्थ्यो । साइँलो दाजुले मलाई कुट्थ्यो । म बहिनीहरूलाई कुट्थेँ । सबैभन्दा सानी बहिनी कुट्न आफूभन्दा सानो कोही नपाएर साङ्लाले बाँधिएको भुसाहा कुकुरलाई कुट्दी हो सायद । बाल्यकालमा मेरो घरमा अभिव्यक्तिमाथिको एकल एकाधिकार, अभिव्यक्तिको प्रकृति र वाणीविहीनहरूको दुरावस्थाको कारुणिक कथा हो यो ।

अलिपछि म स्कुल गएँ । हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा ऊबेलादेखि अहिलेसम्म विद्यार्थी भनेको बोरा हो । बलात् सूचना र तथ्य नामक भुस कोच्ने बोरा । शिक्षक त्यो बोरामा सूचना ठेल्छ, तथ्य कोच्छ, वृत्तान्त भर्छ । कक्षामा शिक्षक एक्लै बोल्छ, विद्यार्थी मौन रहन्छ । विद्यार्थी सबै कुरा कण्ठ गर्छ । र, सुगा शैलीमा कण्ठ गरेको पाठ सुगै शैलीमा गुरुलाई बुझाउँछ । मेरो बाल्यकालीन स्कुलको कथा पनि यही हो ।

पहिलोपटक अलि मुखर रूपले, अलि ठूलो स्वरमा जगत्‌सँग मेरो सम्पर्क भएको २०१५ सालमा हो । राजाको गाउँबाट मेरो गाउँमा पहिलो आमचुनाव आयो । मेरो जीवनमा ज्यादै उल्लासमय घटना थियो त्यो । ज्यादै प्रेरणादायी र अविस्मरणीय घटना । डाँडापारि भारपा गाउँको रिजाल थरको कांग्रेस बडेमाको ढ्वाङ लिएर गाउँमा आयो । त्यो विचित्रको लकिरधारी ढ्वाङको नाम माइक थियो । त्यो बज्यो कि एकतमासले रनवनै घन्किन्थ्यो । मैले त्यो ढ्वाङमा गीत गाएँ । मेरा बा कांग्रेसको झण्डी बोकेर हिँडेका थिए । कांग्रेस माने के बुझेर कता पुग्ने र के गर्ने सुरले बा हिँडेका हुँदा हुन् म जान्दिनँ । हाम्रो भेगका उम्मेदवार लिम्बू जातका प्रेमराज आङदेम्बे थिए । गेवरा उखुको गिँडजस्ता मान्छे । पुटुस्स उठेको ट्याम्के भुँडी भएका रमितलाग्दा डल्ले । मेरा बा भए ती भुँडेका खतरा फ्यान । म थिएँ बाका पाइला पछ्याउँदै हिँडेको सुझ न बुझको बाल कांग्रेस । चुनावमा मैले जमाएर गीत गाएँ:

भोट खसाउने भोट र बक्सको
रुखको चिनो नेपाली कांग्रेसको... ।

भाका हालेर त्यो गीत गाएबापत म पटकैपिच्छे एउटा मिठाई पाउँथेँ । पुवाँलोजस्तो लालगेडे मिठाई । गीत गाउन पाएर म एकातिर दङ्ग, आफ्नो गलोको फल मिठाई पाएर अर्कातिर म मखलेल । बाका मुखेन्जी पहिलोपटक सारा जगत्‌ले सुन्ने गरी बोल्न पाएर म झनै पुलकित । गजप छ बा ! मेरो बोली मान्छेले सुनेका छन् । रनवनले सुनेको छ । आकाश–बतासले सुनेको छ । त्यो थियो मेरो जीवनको पहिलो मुखर, आनन्दमय एवं अविस्मरणीय अभिव्यक्ति । निर्बन्ध तसर्थ मुक्त ।

०००

किशोर बयमा म गाउँको पुछारको तमोर नदी तरेर पारि तेह्रथुमको आठराई गएँ, हाईस्कुल पढ्न । मुलुकमा शाही पञ्चायतको जगजगी सुरु भएको थियो । नागरिकहरूका मुखमा बलात् खुनी सत्ताका ठेडी ठोकिएका थिए । तर, आँट गरेर बोल्ने वीर–विराङ्गनाहरूका मुख थुन्ने कसले ? मानिसहरू सङ्केतमै भए पनि चित्तको ताप पोख्थे । ताप पोख्ने कोही कांग्रेस थिए, कोही थिए कम्निस्ट । इशाराले भनिन्थ्यो– ऊ त्यो कांग्रेस हो, र त्यो अर्कोचाहिँ कम्निस्ट हो । इशारै–इशाराले ती बागी हुन् भन्ने बुझिन्थ्यो । पञ्चभन्दा ती फरक थिए ।

खेलकुद, वादविवाद, साहित्य गोष्ठी आदि तिनका आपसी सम्पर्क र विमर्शका माध्यम थिए । बालविवाहविरुद्ध ती बोल्थे, छुवाछुतविरुद्ध ती बोल्थे, बोक्सी प्रथाविरुद्ध ती बोल्थे, हेलाहोचोविरुद्ध ती बोल्थे । ती नारीशिक्षाको पैरवी गर्थे ।

त्यो बेला पञ्चलाई ठोकेजस्तो गरी घुमाएर राजालाई ठोकिन्थ्यो । बिस्तारै पञ्चलाई पनि केही भन्न नपाइने भयो । सरकारी पत्रिकामा छापिने कथामा पनि म अटाउन छाडेँ । लाल वामपन्थी यसै पनि अलि चर्को बोल्छ । अब बोल्ने कहाँ ? लेख्ने कहाँ ? अनि मैले लाल विद्यार्थीहरूका सामयिक सङ्कलनमा लेख्न थालेँ ।

शाही सत्तासँग आँखा जुधाउने र आफ्नो आस्थालाई परोक्ष रूपले अभिव्यक्ति दिने तिनका माध्यम यिनै थिए । ती स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको पाठशालाका मेरा किशोरवयका गुरु थिए । अभिव्यक्तिको घर्षण र ठक्करकारी यात्रामा म तिनका पाइला पछ्याउँदै तिनैको अनुकरण गर्दै हिँड्थेँ ।

०००

युवावयमा म बीए पढ्न काठमान्डू आएँ । परिवेशको रङ र संगतको प्रभावले म लाल वामपन्थी भएँ । पाट्टपुट्ट लेख्न सिकेको थिएँ, म लाल साहित्य गोष्ठीहरू धाउँथे । त्यो बेला पञ्चलाई ठोकेजस्तो गरी घुमाएर राजालाई ठोकिन्थ्यो । बिस्तारै पञ्चलाई पनि केही भन्न नपाइने भयो । अब आफूलाई कसरी अभिव्यक्त गर्ने ? मलाई पर्‍यो सङ्कट । सरकारी ‘गोरखापत्र’ र ‘मधुपर्क’मा कथाको आवरणमा म आफूलाई अभिव्यक्त गर्न खोज्थेँ । अब सरकारी पत्रिकामा छापिने कथामा म अटाउन छाडेँ ।

लाल वामपन्थी यसै पनि अलि चर्को बोल्छ । अब बोल्ने कहाँ ? लेख्ने कहाँ ? ‘गोरखापत्र’ र ‘मधुपर्क’मा रुन्चे साहित्य छापेर मेरो अभिव्यक्तिको धित मर्न छाड्यो । म लाल विद्यार्थीहरूका सामयिक सङ्कलनमा लेख्न थालेँ । लेख्यो, पञ्चायती सेन्सरसिपले आधाजसो कालो पोतेर लेखलाई विकलाङ्ग, विरूप र कुरूप बनाउँछ । त्यो झोँकमा कहिलेकाहीँ नारा टाइपका चर्का लालकविता लेखेर औँसीको रातमा गोबरले सडकका भित्ताभित्तामा टाँसेको याद ताजै छ ।

सत्ताले जब अभिव्यक्तिका सबै निकासमा बन्देज लगाउँछ, त्यो बेला जनताका भागमा सडकका भित्ता मात्र बाँकी रहन्छन् । जनजनका अभिव्यक्तिका यी शाश्वत् माध्यम हुन् । यी भित्तालाई अरुका त के कुरा, हिटलरले पनि निषेध गर्न सकेन । न पिता महेन्द्र शाहले सके, न निजका पुत्र ज्ञानेन्द्र शाहले सके ।

०००

कीर्तिपुरको जाडोमा अंग्रेजीमा एमए पढ्दै के थिएँ, चित्तमा क्रान्तिको उत्ताल ज्वार चढ्यो । लाल चीनले उद्घोष गर्‍यो– शेक्सपियर बुर्जुवा हुन् ! बुर्जुवा बन्न बुर्जुवा शेक्सपियर के पढिरहने ? म परेँ अब नैतिक सङ्कटमा । लालउत्तेजनाले उद्घोष गर्‍यो– दश वर्षभित्रमा लाल जनवाद आइसक्छ । बस्, बुर्जुवा शिक्षा बहिष्कार गरेर म क्रान्ति गर्न गाउँतिर लागेँ । आवरण हाई स्कुलको हेडमास्टर थियो, अन्तर्यमा दाउ थियो झ्याप्प लालक्रान्ति गर्नु । बस्, हिँड्यो ठिटो गाउँ ताकेर, झोलाभरि माओकृत रेड बुक बोकेर ।

मैले मास्टरीको भेषमा लमजुङ, तनहुँ र चितवनमा क्रान्तिका अनेक मनचिन्ते चेष्टाहरू गरेँ । गाउँ बिरानो, म बाहिरको मान्छे । जता गएको पनि म देखिने, मैले जे भने पनि सुनिने । मेरो पहिचान नै मेरो राजनीतिक अभिव्यक्तिको बाधक बन्यो । मेरा राजनीतिक कार्यकलाप खास केही थिएनन् । तर किन हो थाहा छैन, म जहाँ जाऊँ, त्यहाँका माटो, ढुङ्गा, नदी, आकाश, बतास जम्मै लाल हुन्छन् भन्ने हौवाको सिर्जना गरिन्थ्यो ।

झण्डैजसो हप्तैपिच्छे सीडीओ नामक जिल्लाको राजाले पुलिसमार्फत मलाई डाकी पठाउँथ्यो । घरिघरि मेरो डेराको खानतलासी गरियो । अनि मैले खाई नखाई किनेका मेरो भएभरका किताब लुटेर कहिल्यै फिर्ता नगर्ने गरी लगियो । त्यो पनि एकपटक होइन, पटक–पटक ।

शाही नयाँ शिक्षा योजना लागू भयो । र, अभिव्यक्तिमाथि निरङ्कुशतन्त्रको झनै खतरनाक तरबार उठ्यो । र, परिस्थिति भयो झनै साँघुरो । अभिव्यक्ति झनै सङ्कटमा पर्‍यो । नयाँ शिक्षाको काइते आवरणभित्र उही पुरानो, उही पत्रु प्रयोजन छिपेको थियो । त्यो हो, केजाति देशभक्त र राजभक्त नागरिकको निर्माण गर्ने । बागी मास्टरको चियो गर्ने तीन थान जासुस थिए । गाउँको प्रधानपञ्च, स्कुलको स्काउट मास्टर र जिल्ला शिक्षा कार्यालयको सुपरभाइजर । तर, खाने मुखलाई नाथे जुँगाले के छेक्थ्यो र ? म लालमास्टर केही न केही खत्र्याकखुत्रुक गरिनै रहन्थेँ ।

म दिउँसो राजाको स्कुलमा किङ महेन्द्र ब्रिङ्स हिज कन्ट्री टु लाइट अर्थात् राजा महेन्द्रद्वारा अँध्यारो देशमा उज्यालो झलमल्ल भन्ने दासता र चाटुकारिताले टनाटन भरिएको पाठ पढाउँथेँ । राति विद्यालयका अलि चतुर र समाज, इतिहास तथा जीवनबारे धेरथोर चाख राख्ने विद्यार्थीहरूलाई लालक्रान्तिको प्रारम्भिक शिक्षा दिन्थेँ, कहिले खोलाको एकलासे बगरमा, कहिले सुनसान चिहानघारीमा, कहिले शान्त चौतारीमा, कहिले उच्च देउरालीमा । दोहोरो क्रियाकलाप, दोहोरो चरित्र । दिउँसो एउटा औतार, राति अर्कै औतार । मेरो जीवन असङ्गतिले भरिपूर्ण थियो । र, थियो त्यो अन्तर्द्वन्द्वले टनाटन पनि । सायद अन्धकारका पनि आँखा हुन्छन् । त्यसैले होला, मेरा निशाचरी क्रियाकलापहरू के गोप्य रहन्थे ? मलाई जिल्लाको राजा र माथिका राजाको गुलाम भनिने सीडीओले घरिघरि सम्झिरहन्थ्यो ।

र, सीडीओले मलाई यसरी केरकार गर्थ्यो:

– माड्साप, केही गरिँदैछ रे नि ?
– हो गरिँदै छ, पढाइँदै छ ।
– होइन, केही क्रान्ति–स्रान्ति, केही खत्र्याकखुत्रुक गरिँदै छ रे नि त्यता !
– खोइ, मैले त्यसो केही गरेजस्तो लाग्दैन त सीडीओ साप् ।

– ख्याल गर्नुहोला माड्साप् यहाँनेर ! (भित्ताको राजाको तस्वीरतिर चोर औँलो ठड्याउँदै ऊ ध्वाँस दिन्थ्यो) विष्णुमाथि जल्ले औँलो ठड्याउँछ, त्यल्लाई यो कुर्सीले बाँकी राख्न मिल्दैन । ल जानुस् । घरिघरि डाकिरहनु नपरोस् नि ।

म दिउँसो राजाको स्कुलमा किङ महेन्द्र ब्रिङ्स हिज कन्ट्री टु लाइट अर्थात् राजा महेन्द्रद्वारा अँध्यारो देशमा उज्यालो झलमल्ल भन्ने दासता र चाटुकारिताले टनाटन भरिएको पाठ पढाउँथेँ । राति विद्यालयका अलि चतुर र समाज, इतिहास तथा जीवनबारे धेरथोर चाख राख्ने विद्यार्थीहरूलाई लालक्रान्तिको प्रारम्भिक शिक्षा दिन्थेँ ।

पक्राउ गरिहाल्ने होइन, कुटिहाल्ने पनि होइन । खासै अपमानजनक भाषा प्रयोग गर्ने पनि होइन । राजाका गुलामको मलाई खालि डाक्ने र हैरान पार्ने दाउ । नूर गिराउने र पङ्गु बनाउने कुटिल क्रीडा । गाँठे ! कहिले हप्ता–हप्तामा डाक्या छ, कहिले महिना–महिनामा डाक्या छ । हैरानीमाथि हैरानी थप्या छ । डण्ठे पुलिस आ’छ, पुस्तक जफत् गर्‍या छ, दमपच पार्‍या छ ! यो सब अन्तहीन कथाजस्तो । तर, यो ज्याद्रो ज्यानले कहिल्यै आफ्नो जिद्दी छाडेन । डराउँदै भए पनि आस्थाको चौतारीबाट यो कहिल्यै भागेन । सत्य र न्यायको संघर्षप्रति सतत समर्पित जिन्दगीभन्दा सुन्दर र सार्थक जिन्दगी अरु के नै पो हुन्छ र ब्रो !

०००

आयो अब अभिव्यक्तिको यात्रामा एक अनपेक्षित आघातको विद्रुप प्रसङ्ग । समय संवत् २०३० साल । अतीव उष्ण गृष्मयाम । स्थान काशीको एक विशाल धर्मशाला । विषय सन्दर्भ– नेपाल कम्निस्ट पार्टीको चौथो महाधिवेशनको आयोजना । अनुयायी जनहरूले भनेको सुनेअनुसार नेपाली माओको भूमिकामा मोहनविक्रम सिंह घर्ती थिए, नेपाली चाओको भूमिकामा थिए निर्मल लामा । ऊबेला यी दुई कमरेड थिए चिम्टाका दुई खुट्टीझैँ अभिन्न र हुनुसम्म अन्तरङ्ग । तिनताक नेपाली कम्निस्टका चारवटा परस्पर निषेधी हाँगा थिए । एउटा हाँगो काशीवासी पुष्पलाल श्रेष्ठको । एउटा हाँगो पूर्वकोशीका मनमोहन अधिकारीको । एउटा हाँगो उदीयमान झापाली झिल्कोको । र, एउटा हाँगो यही चौथो महाधिवेशन उर्फ चौमको ।

मैले मोहनविक्रमलाई एकाधपटक भेटेको थिएँ । निर्मल लामा त मेरा नङ–मासुसरीका मित्र भइहाले । मोहनजीको निम्ता र लामाजीको आग्रहमा जाऊँ कि नजाऊँको दोमनबीच म काशी पुगेँ । नढाँटी भनुँ भने मलाई चौमको जम्बोरीमा नारिन कसोकसो असहज लागेको थियो । भित्र कताकता डर लागेको थियो । म पार्टीको स्रेस्तामा दरिएको कम्निस्ट थिइनँ । ममा उत्रो प्रतिबद्धता, उत्रो समर्पणभाव र उत्सर्गको उत्रो तत्परता थिएन । म एक सामान्य मनुवा, एक सामान्य मास्टर, एक सामान्य लालवामपन्थी । लुकीछिपी काशी जानु र उग्रवादीको बात लागेको कम्निस्ट गुटको यज्ञमा सरिक हुनु ! त्यो किमार्थ ठट्टा थिएन । तैपनि सङ्गत, सद्भाव र आवेगले डोर्‍याएर मलाई काशी पुर्‍यायो ।

शाही पञ्चायतको प्रभुत्वमा देश एक विशाल कारागारजस्तो थियो । लालवामपन्थीका लागि चैनले सास फेर्ने ठाउँ कतै नभएको नि:सासलाग्दो कारागार । विचार बन्धित थियो, अभिव्यक्ति बन्धित थियो । आफ्नै देशभित्र फुक्काफाल हलचल वर्जित थियो । चित्तको कुरो चित्तमै निसास्सिएर कुण्ठित हुन्थ्यो । यस्तोमा म चौथो महाधिवेशनमा चैनको सास फेर्न गएको थिएँ । भित्रभित्रै गुम्सिएका विचार व्यक्त गर्न, बहस गर्न, मनको तीतो पोख्न र भित्रभित्रै गुम्सिएको नि:सास विरोचन गर्न ।

पहिलो दिन थुप्रो कमरेडले झापालीहरूको गर्नु निन्दा गरे । तिनले तिनलाई ब्ल्याङ्कीवादी भने, व्यक्तिहत्यावादी भने, अराजक भने, उच्छृृङ्खल भने, भष्मासुर भने, के के हो के के भने । त्यो लामबन्दी निन्दासँग म सहमत भइनँ । र, मैले मुख खोलेर धाराप्रवाह बोलेँ, 'झापालीहरूको खुकुरी प्रहारप्रति मेरो पनि सहमति छैन । तर, ताता तन्नेरीहरूद्वारा त्यसो गर्नुको बाध्यताबारे मेरो केही भन्नु छ । बिरालोलाई कोठामा थुनेर चुट्नोस् । नतिजा के हुन्छ, कमरेड ? बिरालोले घाँटीमा झम्टा मार्छ । बस्, झापाली अन्धवेगी तरुणहरूको खुकुरी प्रहार पनि त्यस्तै हो ।'

हो, तिनले अबलम्वन गरेको साधन सर्वथा गलत छ, तर तिनको अभिप्राय ? ती खुकुरीधारी नौजवान मानवद्वेषी होइनन्, ती ब्ल्याङ्कीवादी होइनन् । बस् । भेलाले स्तब्ध भएर मेरा कुरा सुन्यो । कामरेडहरूले विस्मयको भावमा मुखामुख गरे, खस्याक–खुसुक साउती गरे । तर, वचनले तत्काल कसैले केही प्रतिक्रिया गरेन ।

भोलि आयो र प्रतिक्रियास्वरूप ममाथि निषेधको तानाशाही तरबार सोझियो । कठोर मुद्रामा फर्मान जारी गरियो– पर्यवेक्षकको काम कर्तव्य केवल पर्यवेक्षण गर्नु हो । अर्थात् हेर्नु, सुन्नु, गुन्नु, मनमा धारण गर्नु र मौन रहनु । बोल्नु, प्रतिक्रिया गर्नु, विमति प्रकट गर्नु किमार्थ होइन । यो हो कम्निस्ट पार्टीको अकाट्य नीति नियम । र, यो हो पर्यवेक्षकको काम कर्तव्य र अनुशासनको अकाट्य संहिता ।

मैले मोहनविक्रमलाई एकाधपटक भेटेको थिएँ । निर्मल लामा त मेरा नङ–मासुसरीका मित्र भइहाले । मोहनजीको निम्ता र लामाजीको आग्रहमा जाऊँ कि नजाऊँको दोमनबीच म काशी पुगेँ ।

त्यो फर्मान सुनेर म त्यसैत्यसै मर्माहत भएँ । अरे ! म के सोचेर कहाँ आएको थिएँ, म यो कहाँ के सुन्दै छु ? म हतप्रभ भएँ, र त्यसैत्यसै अवाक्–अवाक् भएँ म । मलाई लाग्यो– म त राजाको कारागारबाट लालमहामन्त्रीको कारागारमा पो पुगेँछु बा ! तावाबाट उफ्रेर आगोको ज्वालामा ! निर्बन्ध रूपले बोल्न दिएको भए सायद म त्यो पार्टीको सदस्य हुन्थेँ । पार्टीको सदस्य भएको भए म कम्निस्ट हुन्थेँ । र, मेरो जीवनको बाटै बेग्लै हुन्थ्यो । र, म अर्कै हुन्थेँ । मेरो मुखमा ठेली ठोकियो । र, मलाई लाग्यो– लालनोकरशाहीतन्त्रको त्यो कठोर संहिता मेरो अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताविरुद्ध छ । त्यो असहिष्णुतन्त्रको पिँजडामा थुनिन इन्कार गर्दै मैले काशीबाट टाप कसेँ ।

बत्तीस सालमा म कीर्तिपुर डाँडामा सेवाकालीन एकवर्षे बीएड पढ्दै थिएँ । अन्धकारको आवरणमा लुकेर कसैले काठमाडौंमा एउटा पर्चा छर्‍यो । पर्चाको खबर उत्सुकता र भययुक्त सनसनीका लहर फैलाउँदै काठमाडौं खाल्डोभरि व्याप्त भयो । मेरो डेरा कीर्तिपुरमै थियो । साथमा अरु पाँच जना विद्यार्थी साथी थिए । हाम्रो डेराको उपद्रो खानतलासीपछि मध्यरातमा हाम्रो टोली एकमुष्ट पक्राउ पर्‍यो । केरकारपछि धिताल थरका एक विद्यार्थीलाई हनुमान ढोका खोरमा चलान गरियो । अरु साथीहरू फुकुवा भए । र, म दैनिक तारिखमा छाडिएँ ।

दैनिक केरकारको क्रममा बुझेँ– मेरो पक्राउको कारण मेरो अभिव्यक्तिको शक्तिको प्रभाव रहेछ । शाही केरकारेले भन्यो– इतिहासभरि शब्दका माध्यमले राजतन्त्रमाथि गरिएको सबैभन्दा चर्को आक्रमण थियो त्यो । र, केरकारेले बल्ड्याङ्ग्रे आँखाले मलाई सुलुक्क निल्न खोज्दै भन्यो– हाम्रो शङ्का छ, यो भाषा तेरो हो । यस्तो कडा भाषा लेख्ने तँबाहेक अरु कोही छैन । एकाध हप्तापछि पर्चा छरकहरू पक्राउ परे । खासमा झापाली प्रदीप नेपालहरूको सानो झुण्ड थियो त्यो ।

केरकारे शाही गुलामको बन्देजबाट म फुकुवा भएँ । र, कुटिन, थुनिन र सायद मारिनबाट म बचेँ । यो घटनाबाट मलाई चेत भयो– मेरो अभिव्यक्ति शक्ति जोखिमरहित छैन ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार २१, २०८० ०७:१३