दसैँको पिङ र चङ्गाको कथा

A+ A A-

वर्षभरि नै खेल्न सकिने खेल पिङ आखिर किन दसैँमा नै खेल्ने गरिन्छ ? अथवा हावा चल्दा जहिले पनि उडाउन सकिने चङ्गा उडाउन दसैँ नै किन पर्खनुपर्ने ? यी प्रश्नले बेलाबेलामा निकै सोच्न लगाउँछ । पिङ खेल्न तथा चङ्गा उडाउनका लागि दसैँ वा शरद ऋतु नै रोज्नुको प्रमुख कारण के होला भन्ने विषयमा खोज्दै जाँदा कुनै चित्तबुझ्दो कारण भने भेट्न सकिएन । साथै, नेपालमा पिङ वा चङ्गा कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने पनि कुनै यकिन इतिहास भेटिँदैन ।

बुढापाकाले दसैँमा एक दिन भए पनि जमिन छोड्नुपर्छ । तसर्थ पिङमा मच्चिनुपर्छ भन्छन् । तर, यसको पनि खास कारण भेटिँदैन । चङ्गा पनि उडाउन सबै तम्सिने गर्छन् । आखिर किन यही बेलामा भन्ने प्रश्नको भने कुनै जवाफ भेटिँदैन ।

पिङको विश्व इतिहास खोतल्न थाल्यौँ भने इसापूर्व पाँचौँ शताब्दीमा ग्रीक सभ्यताको अन्वेषण गर्ने क्रममा महिला तथा बच्चाहरू पिङमा रमाउँदै गरेको चित्र कोरिएको माटोको भाँडा भेटिएको थियो । जसले गर्दा पिङ ग्रीक सभ्यतासँग गाँसिएको तथा इसापूर्व पाँचौँ शताब्दीभन्दा अगाडिदेखि नै पिङ खेल्न थालिएको प्रमाणित हुन्छ ।

तर, पिङ भने गीतगोविन्दको रचनाले पनि प्रचलित हुन गएको थियो । १२औँ शताब्दीमा जयदेवले रचना गरेको गीतगोविन्दमा पहिलोपटक राधाको चर्चा तथा राधाकृष्ण झुलाको वर्णन गरिएको थियो । राधा पूर्ण रूपमा जयदेव कृत गीतगोविन्दको काल्पनिक पात्र हुन् । तर, धार्मिक आस्था बोक्नेहरू राधाको जन्मदिनसमेत मनाउने गर्छन् । यसरी झुला अर्थात् पिङको प्रवेश भारत तथा नेपालमा भएको थियो । आखिर दसैँसँग यसको सम्बन्ध किन रहन गयो त ? यो नै सोचको विषय हुन आउँछ ।

पिङसँग प्रत्यक्ष रूपमा मनोरञ्जन गाँसिए पनि यो खेल स्वास्थ्यसँग गाँसिएको छ । पिङ खेल्दा शरीर स्फुर्त र ताजगी रहन्छ । साथै, शरीरका मांसपेशीहरू सबै अन्य खेलमा झैँ चलायमान हुन्छ । साथै, पिङ खेलले पाचनमा पनि मद्दत गर्नुका साथै मस्तिष्कलाई पनि चुस्त बनाउँछ ।

पिङमा खुट्टाको सहायताले केही उल्टो दिशामा गएर शरीरलाई अगाडि धकेल्दा वा कुनै अन्य व्यक्तिको सहायताले अगाडि धकेल्दा यसको विपरीत गुरुत्वको बलले अगाडि पछाडि हुन मद्दत गर्छ । साथै, हरेकपटक शरीरलाई अगाडि धकेल्ने प्रयत्न गर्दा त्यति नै पछाडि धकेलिन्छ र पिङ मच्चिँदा अझ रोमाञ्चित हुने गर्दछ ।

पिङ भने ठूलाहरूले सामूहिक रूपमा बनाउने गरिन्छ । पिङमा मच्चिने ठूलासाना सबै हुने गर्दछन् । पिङमा मजाले मच्चिएर आएपछि भोक मज्जाले जाग्ने तथा भोज खाएर पिङ खेलिएमा खाएको मज्जाले पच्ने हुँदा पनि पिङको आवश्यकताको महसुस दसैँमा विशेष हुन्थ्यो । साथै, ठिटाठिटीहरूको जिस्किने तथा जिस्क्याउने खेल पनि पिङ भएको मैदानमा नै हुन्थ्यो । यसरी पिङ खेल्ने मैदानमा भेटिएका ठिटाठिटीको कतिपय अवस्थामा प्रेम भई विवाह पनि हुने गर्थ्यो । यसरी पिङको मैदान मन परेको खोज्न र हेर्न आउने स्थल पनि बन्ने गर्थ्यो ।

चङ्गा

त्यसैगरी, चङ्गा नेपालमा कहिले कसको पालाबाट उडाउन थालियो भन्ने कुनै ऐतिहासिक विवरण भेटिँदैन । विश्वमा हेर्दा पहिलोपटक चीनमा इ.पू. ४०० मा उडाएको भन्ने भेटिन्छ । चिनियाँ दार्शनिक मो दीले सर्वप्रथम चङ्गा उडाएका थिए । यसरी हजारौँ वर्षपहिले उडाउन थालिएको चङ्गा हाम्रो दसैँको कथामा कसरी गाँसियो होला भन्ने प्रश्न रुमल्लिनु स्वाभाविकै हो ।

वि.सं. ४६० ताका बुद्धसम्बन्धी अध्ययन गर्न लुम्बिनी आइपुगेका फाहियान तथा वि.सं. ७५७ मा बौद्ध दर्शनसम्बन्धी अध्ययन गर्ने उद्देश्यले नालन्दा विश्वविद्यालय आइपुगेका चिनियाँ तीर्थयात्री हुयन साङको आगमनसँगै नेपाल तथा भारतमा चङ्गा भित्रिएको अनुमान गरिएको छ । हुयन साङ करिब १३ वर्ष भारत तथा नेपालमा नै बसेको हुँदा पनि उनको नेपाल–भारत बसाइमा चङ्गा भित्रिएको अनुमान बलियो भएको आकलन गर्न सकिन्छ । सुरुमा दूरी नाप्न तथा सन्देश पठाउन प्रयोग गरिने चङ्गा पछि मनोरञ्जनको खेलको रूपमा विकास भयो ।

नेपालमा पहिलेपहिले काठको लट्टाई बनाउने धागोमा माझा हाल्ने र नेपाली कागजको चङ्गा बनाइन्थ्यो । चङ्गा चेट भन्ने आवाज सुन्नासाथ बच्चाहरू आकाश हेर्दै दौडन थाल्थे । चेट भएको चङ्गा भेट्टाए उडाउन पाउने रहरले सबै दौडन्थे । चङ्गाको कुरा गर्नुपर्दा भने यसको उडानले मन मस्तिष्कलाई पनि चङ्गाझैँ उडानमा उडेको अनुभूति दिने गर्छ ।

सबैभन्दा बढी रोमाञ्चित चङ्गा चेटमा हुने गर्छ । अर्काको चङ्गा चेट गर्दा खुसीले मन पुलकित हुने गर्छ भने आफ्नो चङ्गा अन्यले चेट गर्दा भने मन दु:खित हुने गर्छ । चङ्गा उडाउँदा शरीर फुर्तिलो हुने गर्छ । उमेर ढल्केकाहरू पनि चङ्गा उडाउने समय फुर्तिला देखिन्छन् । त्यसैले नेपाली शब्दकोशमा चङ्गा शब्दलाई विशेषणको रूपमा फुर्तिलो भन्ने पनि जनाउने गर्दछ ।

दसैँसँग यी दुईको सम्बन्धको कुरा गर्नुपर्दा पहिले दसैँ पर्वको ऋतुको चर्चा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । भारतीय उपमहाद्वीपमा वर्षलाई ६ भागमा विभाजन गरिएको हुन्छ । हरेक दुई महिनाको एक ऋतु हुने गर्छ, जसमा चैत–वैशाखलाई वसन्त, जेठ–असारलाई गृष्म, साउन–भदौलाई वर्षा, असोज–कात्तिकलाई शरद, मंसिर–पुसलाई हेमन्त र माघ–फागुनलाई शिशिर ऋतु भन्ने मानिन्छ । यी छ ऋतुहरूमा सबैभन्दा उत्तम ऋतु नै शरद ऋतुलाई मान्ने गरिन्छ । साउन–भदौको वर्षात्‌ तथा गर्मीबाट शीतलताको सुरुवात यही ऋतुमा हुने गर्छ ।

जाडो सुरु नहुँदै र गर्मीको समाप्तिपछिको समशितोष्ण मौसम नै शरद ऋतुको विशेषता हो । यस मौसममा चल्ने मन्द हावाले चङ्गा उडाउन निकै सहज हुन्छ । तसर्थ पनि यही मौसममा चङ्गा उडाउने प्रचलन बढेको मान्न सकिन्छ । साथै, चाडको माहौलमा पारिवारिक जमघट हुने तथा बालबालिकाहरू पनि बढी फुर्सदिलो हुने हुँदा पनि उनीहरूले खेलका लागि पर्याप्त समय पाउँछन् ।

चङ्गा उडाउनु अहिले जस्तो सहज पहिले थिएन । अचेल चङ्गा उडाउन मन लाग्यो भने छिमेकी देशहरूबाट आयातित विभिन्न आकारप्रकारका चङ्गा, लट्टाइ तथा धागोहरू बजारमा खरिद गर्न पाइन्छ । किन्यो उडायो, कति सहज छ । तर, ४०–५० वर्षअगाडि चङ्गा उडाउनका लागि सामग्रीको तैयारी हप्तौँअगाडिदेखि गर्नुपर्थ्यो ।

भुतमाली ब्वयकेगु भनेपछि केटाहरू जम्मा हुन्थे । सामग्रीहरू जम्मा गर्न सबै सक्रिय हुन्थे । सामग्री जुटाउन नसक्ने केटाहरू पनि रमाइलो हेर्न सरिक हुन्थे । आवश्यकताअनुसारको नेपाली कागज ल्याउने एक जना, बाँस वा निगालोको सिन्का बनाउने एक जना, धागो बनाउन तथा लट्टाइ बनाउन भने साथीहरू मिलेरै गर्थे ।

सुरुमा आवश्यक आकारको नेपाली कागज काटेर निगालो वा बाँसको मोटो आकारको सिन्का तैयार गर्नुपर्थ्यो । चारपाते आकारमा काटिएको नेपाली कागजमा धनु आकारमा बाँसको सिन्का टाँस्नुपर्थ्यो । टाँस्नका लागि तैयारी गमहरू नपाउने भएकाले त्यो समय भात वा पिठोको माडले टास्ने काम हुन्थ्यो । धागोलाई पनि माजा हाल्नका लागि सिसाका टुक्राहरूलाई मसिनो धुलो बनाएर त्यो धुलो सिसालाई पिठो तथा सरेससँग मजाले पकाएर माडजस्तै बनाउनुपर्थ्यो । सो माडजस्तो माजालाई धागोमा दल्नुपर्थ्यो । यसका लागि मन्दिर वा रुखमा घुमाएर धागो बेर्दै माजा दलिएपछि केही समय सुक्नका लागि छोड्नुपर्थ्यो ।

यसरी माजा हालेको धागो बलियो र धारिलो हुन्थ्यो, जसले गर्दा अरुको चङ्गा चेट गर्न सहज हुन्थ्यो । यसरी तैयार भएको चङ्गा केही बेर थोरै उडाएर चङ्गा सिधा भएको नभएको जाँचिन्थ्यो । यदि बाङ्गो अर्थात् एकातर्फ ढल्केर उडेमा चङ्गालाई ग्वाँख राखेर सिधा बनाउनुपर्थ्यो । यसरी पूर्ण रूपमा तैयार भएको चङ्गा आकाशमा उडाएपछि केटाहरूको खुसियालीको सीमा नै हुँदैनथ्यो । यसपछि छिमेकी टोलका केटाहरूले उडाएको चङ्गा चेट गर्न मिहिनेत सुरु हुन्थ्यो । चङ्गा चेट भयो भने हावामा बटारिँदै खस्न थालेको चङ्गा लिन आकाशतर्फ हेर्दै केटाहरूको हुल नै भाग्थ्यो । यो फेरि अर्को रमाइलो हुन्थ्यो । यसरी भाग्ने क्रममा चोटपटक लाग्दा पनि वास्तै नगरी भागिरहन्थे ।

अचेलका बच्चाहरूमा चङ्गा उडाउनुको त्यो रोमाञ्च रहेन । बजारमा गयो, चिनियाँ वा भारतीय बनिबनाउ चङ्गा, लट्टाई, धागो किनेर ल्यायो अनि उडायो । एकैछिन दौडेर उडाउने अनि बिजुलीका तारमा अल्झन्थे अनि खेल सकियो । न त चङ्गा उडाउने राम्रो ठाउँ नै भेटिन्छ, न त त्यो चङ्गा बनाउने रमाइलो क्षण नै हुन्छ । आमाबुबासँग पैसा माग्यो, बजार गयो, किन्यो, उडायो ।

त्योभन्दा पनि बढी केटाकेटी मोबाइलमा नै हराउन मन पराउने भइसकेका छन् । जसले गर्दा चङ्गा उडाउनका लागि जम्मा हुने बच्चाहरू नै हराइसके ।

चङ्गा दसैँको समय नै उडाउनुका पछाडि पहिलो कारण त यो मौसम चड्गा उडाउनका लागि सबैभन्दा उपयुक्त मौसम हो । मन्दमन्द हावा चल्ने, वर्षात्‌ खासै नहुने, आकाश खुला हुने हुँदा पनि चङ्गा उडाउन सहज हुन्छ । साथै, हिन्दु किंवदन्तीअनुसार चङ्गाबाट स्वर्गका राजा इन्द्रलाई धान पाक्ने बेला भयो, अब वर्षात्‌ पुग्यो भनेर सन्देश पठाउन चङ्गा उडाउने गरिएको भन्ने मान्यता छ । तसर्थ चङ्गा उडायो भने वर्षात्‌ हुँदैन भनेर पनि दसैँको यो मौसममा चङ्गा उडाउने गरिन्छ । चङ्गा उडाउने प्रचलन एसियाली मुलुकहरूमा बढी पाइन्छ ।