जब म सिनेमाघरबाट बालक बनेर फर्किएँ...

A+ A A-

फिल्म 'ऐना झ्यालको पुतली' हेरेर फर्कँदै गर्दा म बालक बनेर फर्किरहेको थिएँ ।

अँध्याराे हलको चहकिलो पर्दामा चलिरहेको दृश्य के फिल्म थियो त ? यस्तो लाग्यो, मैले छाडी हिँडेको बाल्यकालको सुन्दर अभिलेख पो थियो । फिल्मका लेखक/निर्देशक सुजित बिँडारीले भनेका थिए, 'यो फिल्म मेरो बाल्यकालको अनुभूति हो ।'

उनका शैशवकालीन अनुभूतिहरू जब पर्दामा जीवन्त उनिए, तब नितान्त उनका मात्र रहेनन् । फिल्मका बसन्त पात्र अब उनी मात्र थिएनन् । विद्या दिदी उनकी मात्र दिदी थिइनन् । आमा उनकी मात्र आमा थिइनन् । उनी हुर्केको भूगोल फरक भए पनि नेपाली समाजको चरित्र उस्तै थियो । भनेँ नि, फिल्म हेरेर फर्कँदा दर्शक बनेर फर्किरहेको थिइनँ म । एउटा बालक बनेर फर्किरहेको थिएँ ।

कसैले मलाई फिल्मको शक्ति कस्तो हुन्छ भनेर सोधिहाल्यो भने, नि:सन्देह सुझाउन सक्छु- त्यसका लागि 'ऐना झ्यालको पुतली' हेर्नू ।

रेडियो नेपालमा बजिरहने धुन, समाचारमा सुनिने राजनीतिक र द्वन्द्वकालीन घटना, उतिबेला गुन्जिने सदाबहार गीत । गाउँको अर्गानिक स्वरुप । मानौँ कि फिल्म टाइममेसिन थियो, जसले त्यो समयलाई अहिलेको चेतनासँग साक्षात्कार गराइरहेको थियो ।

अँगेनामा आमा चिया पकाइरहनुभएको थियो । छेवैमा दिदी आमाको कुरा सुनेर टोलाइरहनुभएको थियो । दिउँसो ४ बजे स्कुल छुट्टि भएपछि म दगुर्दै घर आएँ । अरुबेला ठूली दिदीको हात समातेर म आधा घण्टाको उकालो चढ्थेँ ।

छुट्टि भएपछि पनि दिदीकै हात समातेर घर फर्कन्थेँ । केहीदिन देखि स्कुल लैजाने ठूली दिदीको हात मबाट छुटेको थियो । अरुबेला म स्कुल जान नमान्दा बोकेरै लैजाने दिदी अचानक आफैँ स्कुल जान छाड्नुभयो । त्यतिबेला कक्षा १ मा पढ्थेँ म । असाध्यै पिरोल्थेँ उहाँलाई । त्यसदिन घर आएर झोला एकातिर फालेर तखता छाम्न थालेँ । दुई गोटा सुन्तला राखिएको थियो ।

सुन्तला ताछ्दै म आमा र दिदी भएको चुलोनिर आएँ । 'त्यत्रो सुन्तला एक्लै खान्छस् । दिदीलाई दे, ' आमाले भन्नुभयो । मेरो हातबाट मीठा खानेकुरा हत्तपत्त फुत्किन्न थिए । 'दिन्न' भन्ने भावमा मुन्टो हल्लाउँदै म कपाकप सुन्तला खान थालेँ । तर दिदीको आँखा सुन्तलातिर थिएनन् । भुइँतिर निहुरिरहेका थिए ।

'केटा राम्रो छन् । असल छन् रे । मेरो बिहे पनि त तेरो भन्दा सानै उमेरमा गरिदिएका थिए नि । एक न एकदिन घर गरेर खानु परिहाल्छ । के गर्छस्, पढाइ पनि राम्रो गरिनस्,' आमाले दिदीलाई भन्नुभएको यी वाक्य अहिले पनि सम्झनामा छन् । त्यसपछि दिदी सुँक्सुकाउन थाल्नुभयो । मलाई पहिलो पटक दिदीको बिछट्टै माया लागेर आयो । दिदी रोएको देख्दा रोऊँ रोऊँ लाग्यो । मैले ठम्याइसकेको थिएँ- दिदीको बिहे हुँदैछ ।

मसँग अर्को गोटा सुन्तला बाँकी थियो । सुन्तलाको बोक्रा छोडाएँ, अनि दिदीको हातमा सुन्तला राखिदिँदै भनेँ, 'यो तपाईं खानु । 'सायद त्यो पहिलो पटक थियो, मीठो खानेकुरा दिदीलाई बाँडेको । त्यसपछि दिदीले मलाई स्नेहले तान्नुभयो र अँगाल्दै रुनुभयो ।

फिल्ममा विद्या (कन्चन) र बसन्त (दिनेश)का स-साना गतिविधि र व्यवहारहरूले मेरा स्मृतिहरूलाई ब्युँताउँदै थिए । दिदीको इर्श्या गर्ने बसन्त मै थिएँ । तर दिदीबिना डेग नचल्ने बसन्त पनि मै थिएँ । साँझमा आमासँग चित्त दुखाएर केही पाइला पर पुगेर तर्सने पनि मै थिएँ । अनि उसैगरी मायाले डोहोर्‍याउँदै ल्याउने विद्या चाहिँ दिदी हुनुहुन्थ्यो ।

फिल्‍ममा विद्या पहिलोपटक महिनावारी भएपछि उसलाई भाइले हेर्नुहुँदैन । 'मैले विद्यालाई किन हेर्नुहुँदैन आमा,' बसन्तले सोध्छ । 'हुँदैन भने पछि हुँदैन । किन चाहियो,' आमाको जवाफले ऊ ट्वाल्ल पर्छ । जसरी बिहान निद्रा नखुलेर बसन्त ढोकाबाट बाहिर आउन खोज्छ, आमाले दिदीलाई हेर्नु हुँदैन भनेर भित्र बसाउँछिन् । बसन्तलाई आफ्नी दिदीको वनभोज खाने बेलामा पनि खुब याद आउँछ ।

एक बिहान म त्यसैगरी ब्युँझदा ठूली दिदी घरमा हुनुहुन्थेन । आमालाई सोधेँ- 'दिदी खोई त ?'

'साथीकोमा गएकी छ,' आमाले भन्नुभयो । पाँचौँ दिनसम्म दिदी घर नआएपछि नरमाइलो लाग्न थाल्यो । दिदीको याद बेसरी आउन थाल्यो । 'ममी, दिदी अहिलेसम्म साथीको बाट किन नआउनुभएको,' मैले सोधेँ । 'दिदी पर सरेकी छ । केही दिन तिमीहरूले देख्न्नुहुँदैन,' आमाले भन्नुभयो । आमालाई जिज्ञासा राखेँ, 'किन दिदीलाई देख्नुहुँदैन ?'

'हुँदैन भनेपछि बुझ न । पर सर्दा भाइहरूले देख्नुहुँदैन,' आमाले भन्नुभयो ।

हप्तादिनपछि दिदी घर आउनुभयो । दिदी घर आएको कति दिनसम्म मैले उहाँको पिछा छाडिनँ ।

ठूली दिदीको बिहे भएको दिन म खुसी थिइनँ । 'अब मलाई कसले नुहाइदिन्छ ?' 'अब हात समातेर कसले स्कुल लैजान्छ ?' 'स्कुलमा मलाई कसले खाजा किनिदिन्छ ?' अहिले लाग्छ ती निर्दोष प्रश्नहरूमा एउकै कुरा मिसिएको थियो- प्रेम ।

भोलिपल्टदेखि त्यो जिम्मेवारी सानी दिदीले बहन गर्नुभयो । जुत्ता सुल्‍टो लगाउनदेखि तुना बाँध्नसम्म मलाई दिदी चाहिन्थ्यो । स्कुलबाट फर्कँदा बर्खायाममा बाटो बाटोमा पहिरो झर्थ्यो । दिदीलाई आफ्नु भन्दा मेरो सुर्ता थियो । मलाई जोगाएर घर ल्याउँदासम्म दिदीलाई कति कस्ट भयो । अहिले सम्झँदा आँखा धमिलो हुन्छ ।

फिल्मको पात्र बसन्तले सिनेमा हेर्न १५ रुपैयाँ जम्मा पार्न अनेक प्रयत्न गर्छ । तर मैले कहिल्यै प्रयत्न गर्नुपरेन । सानी दिदी बिदाको दिन मेला जानुहुन्थ्यो । मेलाबाट आएको पैसा जम्मा गरेर मलाई भन्नुहुन्थ्यो- फिल्म हेर्न जाऊँ । त्यसरी थुप्रै फिल्म दिदीसँगै गएर हेर्न पाएको छु । फिल्म हेरेर फर्केपछि दिदी डराइ डराइ घर आउनुहुन्थ्यो । अनि बाआमाको गाली खाइन्थ्यो । त्यो गालीबाट म भने सधैँ जोगिएँ । त्यतिबेला मलाई चिन्ता एउटै कुराको हुन्थ्यो-'अब दिदी फिल्म हेर्न जान नपाउने हुन् कि । दिदी गएनन् भने म कसरी जाने ?'

म कक्षा सातमा पढ्दै गर्दा एकदिन अचानक सानी दिदीको बिहे भयो । दिदीको बिहेपछि दिदीसँग बिताउने मेरा दैनिकी पनि टुट्न थाले । त्यसपछि मैले महसुस गरेँ- आफूसँग दिदी हुनु भनेको कहिल्यै एक्लो नहुनु रहेछ । दिदीहरू नभएपछिको एक्लोपनले मलाई निकै दिनसम्म सताइरह्यो ।

फिल्ममा विद्याको पढ्ने चाहना हुन्छ । तर घरमा आर्थिक सङ्कटले गाँजिरहेको हुन्छ । आमाले पहिलोपटक सुन बेचेर छोरीलाई पढाउने चाहना पूरा हुन पाउँदैन । दोस्रो पटक सुन बेचेर विद्याको बिहे गर्दा दर्शकहरूमा प्रश्न उठ्न सक्छ, 'यदि छोरीलाई पढाउने चाहना हुन्थ्यो भने आमाले सुन बेचेर पढाउन सक्थिन्, किन बिहे गरिदिइन् त ?'

यो प्रश्न मसँग पनि छ । निर्देशक सुजित बिँडारीलाई सोधेँ भने यसको जवाफ के पाउँछु थाहा छैन । तर मैले फिल्म हेरेको भोलिपल्ट घर गएर आमालाई सोधेँ, 'ममी । त्यो बेला पनि घरमा आर्थिक अभाव थियो । दिदीहरूलाई कापी किन्न पनि पैसा हुन्थेन । तर दिदीहरूको बिहे गर्दा ऋण लाग्यो । बरु त्यो ऋण बिहेको साटो पढाउन खर्च गरेको भए….!'

आमासँग यसको जवाफ थिएन । केवल प्रश्नले उहाँको आँखा भिजायो । सायद त्यो बेलाको समाजसँग पनि यसको सग्लो जवाफ छैन । अहिले दिदीहरूको हुर्कँदै गरेका छोराछोरी छन् । ठूलो भान्जी कक्षा १२ मा पढ्छिन् । ठूली दिदी भन्नुहुन्छ- मैले पढ्न नपाएर दु:ख पाएँ । यिनीहरूले पढेरै केही गर्छन् भन्ने आशा छ ।

मेरी दिदीहरूको प्रतिनिधि पात्र लागिरह्यो फिल्मकी विद्या । देशभर दीपावली मनाइरहेको खबर रेडियोले भनिरहँदा विद्याको साँझ भने शोकमा बितेको छ । पुतलीझैँ उड्ने उनको चाहनामा पूर्णविराम लागेको छ । अर्को बिहान झोलामा ठिक्क पारेर राखिएका कपडाहरू निकाल्दै गर्दा सामुन्नेमा बाँसको पर्खाल अगाडिपट्टि छ । विद्याको मन र परिस्थितिबीचको विद्रोहलाई निर्देशकले बिम्बात्मक रूपमा देखाएका छन् ।

विद्यासँग नयाँ आशाका सभ्भावना पनि आउँछन्, तर परिस्थितिबस् कुनै अवरोध सिर्जना हुन्छ । त्यो अवरोध निर्देशकले सिर्जना गरेका हुन्कि झैँ कतै पनि लाग्दैन । यसको दोष डेढ दशकअघिको सामाजिक संचरना ( यदाकदा त्यो अझै पनि कायम छ)मा जान्छ । छोरीलाई पढाउनुपर्छ भन्ने मनोविज्ञान समाजमा थियो भने विद्याहरूको उडानमा यसरी अवरोध हुन्थेन ।

बालसखाबीचको भावनात्मक सम्बन्ध र सङ्घर्षलाई कति स्वाभिवक ढङ्गले निर्देशकले प्रस्तुत गरिदिएका छन् । फिल्ममा आमा (सिरु बिस्ट)को अभिनयलाई गर्ने कमेन्ट मसँग छैन । किनकि उनमा मैले डेढ घण्टा आफ्नै आमाको स्वभाव र व्यवहार भेटेँ । विद्या (कन्चन चिमौरिया), बसन्त ( दिनेश खत्री), बाङ्गे (उमेश श्रेष्ठ) लगायत सबै बाल कलाकारका अभिनय माझिएका छन् । त्यसरी काँचो माटोलाई सुन्दर आकृतिमा ढाल्ने केदार श्रेष्ठ र आकाश मगरलाई कसरी बिर्सनु।

सुजितले फिल्ममा एउटा समयलाई टपक्क टिपेका छन् । र त्यसमा आफ्नो अनुभूति भरिदिएका छन् । त्यो अनुभूति सुन्दर कविताजस्तो छ । सलल बगेको कथाजस्तो छ । राम्रो फिल्मले समाज र समयको चरित्र बोल्छ र त्यो कालान्तरमा एउटा दस्ताबेज बन्छ । निसङ्कोच भन्दा 'ऐना झ्यालको पुतली' एउटा समयको दस्ताबेजजस्तो छ ।

सम्भवत: फिल्म हेरेपछि मसँग प्रश्नहरू हुन्थे । केही दृश्यहरू अस्वभाविक र सन्देहजडित हुन्थे । तर यो फिल्म हेरेपछि मसँग प्रश्नहरू छैनन् । किनकि यो त मेरो आफ्नै कथा हो । कथा आफ्नै लागेपछि त लाग्यो- फिल्म पनि आफ्नै हो ।

'आफ्नै' फिल्म दिदीहरू र बाआमासँग स-परिवार हेर्न मन थियो । दिदीहरूसँग उही बाल्यकालीन समयलाई महसुस गर्नु थियो । तर स्थानीय हलमा हिन्दी सिनेमाको दबदबा छ । जुन दिन योजना बनाएको थिएँ, त्यो दिन हलबाट उत्रिसकेको रहेछ । लागिरहेछ- युगमा एक पटक जन्मिने यस्ता सिनेमालाई हलवालाहरूको स्वार्थका कारण जोगाउन सकिएन भने सुजित बिँडारीहरू फेरि जन्मिने छैनन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २७, २०७९ ०७:४७