अनि सरिताले मिथिलामा घुम्टो उघारिन्..

A+ A A-

‘कोही त आओस् मेरो बिहे रोक्न । भनिदिओस्- ऊ पढ्न चाहन्छे,’ अँधेरो कोठामा बसेर उनी कुनै उद्धारकर्ताको खोजी गरिरहेकी थिइन्, जसले उनको भावना बुझ्नेछ । पढ्ने रहरलाई पूरा गरिदिनेछ । तर, बिहेको कुरा छिनिएको दुई महिनासम्म कुनै चमत्कार भएन ।

१५ वर्षकी बालिका सरिता मण्डल बिहेको मण्डपमा बस्न बाध्य भइन् । बिहेका शृङ्गारमा सजिएको सरिताको अनुहार चम्कन सकेन । रातदिन एक्लै रोएर उनी गलेकी थिइन् । एक जना भाउजूलाई याचनाजन्य भावमा भनिन्, ‘म यो बिहे गर्दिनँ । पढ्न चाहन्छु ।’

आमालाई पनि भनिन् । तर, बासम्म त्यो कुरा कसले पुर्‍याउने ? ‘बुुबाले निर्णय गरेपछि सकियो, कसैले नाइँ भन्नै सक्दैन थियो त्यतिबेला,’ सरिता सम्झन्छिन् । विसं २०६० सालको कुरा थियो, ८ पास गरेर ९ मा उक्लिएकी मात्र थिइन् उनी ।

‘छोरीहरू हुर्केबढेपछि बस्नुहुन्न । बिहे गरिहाल्नुपर्छ,’ समाजको मान्यता थियो । एक दिन गाउँका एक जना बहिनी गाउँकै अर्का युवकसँग भागिन् । मन पराएर बिहे गर्नु समाजको मान्यताविपरीत थियो । गाउँको बहिनी भाग्नाले परिवारको नजर हुर्कंदै गरेकी सरितामा पर्‍यो । हुर्किएकी छोरीको बिहेमा ढिलाइ गर्नुहुन्न भनेर परिवारले बिहे गराइदिए ।

माइती धनुषा, बिहे पनि जिल्लाभित्रैका मण्डलसँग भयो सरिताको ।

उनी एकाएक छोरीबाट बुहारी भइन् । बिहेको दिनदेखि उनको शिरमा घुम्टो ओढियो । घुम्टो ओढेपछि मानिसहरूका अगाडि खोल्न मिल्थेन । उनका आवाजहरू गायब भए । न सासूू, न सासूका अगाडि श्रीमान्‌सँग नै बोल्न हुन्थ्यो ।

श्रीमान् लक्ष्मण मण्डलको पेसा मिथिला चित्रकला थियो । काम र व्यस्तताले सरितासँग उनको भेट रातमा मात्र हुन्थ्यो ।

बिहेको भोलिपल्ट उनले पहिलोपटक खाना बनाइन् । माइत हुँदा कहिल्यै भान्छा पस्नुुपरेको थिएन । ‘साडी लगाउनुुपर्थ्यो, साडी समाउँदै खाना बनाउन धेरै गाह्रो हुुन्थ्यो,’ उनी सम्झन्छिन् । कति महिना उनी शून्यप्रायः भइन् । दिनहरू रोएरै बिताइन् ।

एक दिन मनभित्रको पीडा श्रीमान् लक्ष्मण मण्डलसँग पोखिन्, ‘म घरमा एक्लै छुु । बोल्न मन लाग्छ । सासूले नबोल् भन्नुहुुन्छ । यसरी नबोली म दिनहरू कसरी बिताऊँ ?’ त्यसपछि लक्ष्मणले आमालाई सम्झाए । भोलिपल्टबाट उनलाई घरआँगनमा बोल्न छुट हुन थाल्यो ।

सरितालाई बिहेपछि खट्किरहेको कुरा पढाइ थियो । ‘पढ्न त पाइनँ । तर केही न केही त मैले सिक्नुुपर्छ,’ मनमा लागिरहेको थियो । घरमा मिथिला चित्रकला व्यवसाय नै थियो । घरमा आउनेहरूले बनाइरहेको चित्र देख्दा उनको मन ब्रस र रङहरूमा गएर घोलियो । एक दिन काम गरिरहेको ठाउँमा गएर सरिताले ब्रस समातिन् । अनि आउटलाइन तान्न खोजिन् । अचानक उनले समातेको ब्रस खोसियो । ‘तपाईंलाई आउँदैन । नबनाउनुस्,’ घरमा दैनिक ज्यालामा काम गर्ने एक महिलाले भनिन् ।

उनले जवाफ नफर्काई ब्रस हातबाट छाडिदिइन् । तर, मनमा भने त्यो कुरा सधैँ खट्किइरह्यो ।

त्यो साँझ ब्रस र पेपर समातेर उनले आउटलाइन कोरिन् । ब्रस र रङ घोलिन् । अनि बनाउन थालिन् चित्र । रातभरि बनाइन् । अर्को दिन ब्रस समात्ने महिलालाई देखाउँदै भनिन्, ‘ल हेर्नु । के बनाउन नजान्दोरहेछु ?’

१०/१२ जनाको समूह सरिताको चित्र देखेर दङ्ग परे । त्यसपछि त उनको दैनिकी नै चित्र बनाउनमा बित्यो । बिहे गरेयता उनको अनुुहारमा कहिल्यै खुसी थिएन । त्यसपछि पुनः सरिताको खुसी फर्कियो । उनी रमाउन थालिन् । आफ्ना मनलाई चित्रहरूमार्फत व्यक्त गर्न थालिन् । बिस्तारै उनको चित्र बनाउने प्रतिस्पर्धा लक्ष्मणसँग हुन्थ्यो । ‘हुँदाहुँदै छोटो समयमै उनले मेरोभन्दा राम्रो चित्र बनाउन थालिन् । उनको काम र रातभरको मिहिनेत देखेर म दङ्ग थिएँ,’ लक्ष्मण भन्छन् ।

०००

अहिले सरिता मिथिलामा स्थापित चित्रकार हुन् । उनले बनाएका चित्रहरू नेपालमा मात्र हैन, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत पुगेका छन् । भक्तपुरको पुरानो ठिमीमा लक्ष्मण र उनी मिलेर मिथिला ओमन ह्यान्डिक्राफ्ट सेन्टर नामक उद्योग खोलेका छन् । जहाँ उनीहरूले हजारौँ चित्रहरू बिक्रीका लागि राखेका छन् । सरिताले थुप्रै महिलाहरूलाई मिथिला चित्रकलाको तालिम दिइसकेकी छन् ।

रोचक कुरा त के छ भने उनले राई, लिम्बू, नेवार, मगर, तामाङ, ब्राह्मण, क्षेत्रीलगायत थुप्रै समुदायका महिलालाई मिथिला चित्रकलाको तालिम दिएकी छन् । ‘मिथिला जनकपुरको मात्र हैन, सारा नेपालीहरूको पहिचान हो । त्यसैले यो सबै समुुदायले सिक्नुुपर्छ,’ सरिताको दाबी छ ।

पुरानो थिमिको आफ्नै कारखानामा चित्र कोरिरहेकी भेटिन्छिन् सरिता । तीजको माहौलमा पनि सरिताका औँलाहरूले ब्रस समातिरहेका थिए ।

हालै सरिताको ‘महिला सशक्तीकरण’ शीर्षकको चित्र राष्ट्रिय ललितकला विशेष पुरस्काबाट पुरस्कृत भयो । सरिताले विभिन्न समयमा राष्ट्रियस्तरका पुरस्कार पाइरहेकी छन् । पुरस्कार मात्र हैन, उनका मौलिक चित्रहरूले प्रदर्शनीमा थुप्रैलाई प्रभावित बनाएका छन् । ‘मेरो लागि यो व्यवसायभन्दा माथि कला हो । त्यस कारण चित्र हृदयबाट बनाउँछु । अनि मन पराउनुहुुन्छ,’ सरिता भन्छिन् ।

बुहारी भएपछि घुम्टोले शिर ढाक्नुुपर्ने समाजमा हुर्किएकी सरिता अहिले उन्मुुक्त छिन् । उनको शिरमा घुुम्टो छैन, बरु छ त मिथिलाको पहिचान । यहाँसम्म आइपुग्न उनले गरेका सङ्घर्ष भने कम्ता छैनन् ।

चित्र कोर्न सिक्दासिक्दै सरिताले पहिलो सन्तान जन्माइन् । पहिलो छोरा जन्माएको १६ महिनाको अन्तरमा कान्छो छोरा जन्मिए । दुई छोरालाई दुईपट्टि राखेर चित्र बनाउन सजिलो थिएन उनलाई । सुरुसुरुमा अरुकै हेरेर चित्र उतार्ने सरिताले बिस्तारै मिथिलाका कथालाई बुझ्न थालिन् । जब बनाउँथिन्, अरु चकित पर्थे । दुई छोरालाई काखमा राखेर बनाएका चित्रहरू नै उत्कृष्ट बनिदिन्थे ।

छोराहरू हुर्कंदै गए । लक्ष्मणलाई मन थियो- सन्तालाई काठमाडौँ लगेर राम्रो स्कुलमा पढाउने ।

६ वर्षपछि लक्ष्मण र सरिता छोराहरूको भविष्यका लागि काठमाडौँ आए । तर, राजधानीको जीवन निकै कठिन थियो । सुरुका दिनमा महिनावारी भाडा तिर्न पनि धौ-धौ पर्थ्यो यो दम्पतीलाई । ‘हामी भक्तपुरमा डेरा लिएर बस्न सक्यौँ । काठमाडौँमा सम्पत्तिको नाममा मिथिला चित्रकलाको सीप र ९ हजार रुपैयाँ थियो,’ सरिता सम्झन्छिन् । साथमा ल्याएको ९ हजारले ४ महिना धाने उनीहरूले । दिनमा २० घण्टा काम गरेर चित्रहरू कोर्थे । अब त्यही कामबाट नै जीवन धान्नु थियो काठमाडौँमा ।

एकपटक एक जना ग्राहकले ४५ हजारको पेन्टिङ अर्डर गरे । दिनरात नभनी उनीहरूले त्यो पेन्टिङ तयार गरे । ‘भगवान् रहेछन् ती मानिस । जसले पहिलोपटक एक रुपैयाँ उधारो नराखी सबै पैसा दिए,’ सरिता सम्झिन्छिन् ।

त्यही दिनदेखि उनीहरूको हातमा पर्याप्त पैसा भयो । थप सामान जोडेर चित्रकला व्यवसायलाई लक्ष्मण र सरिताले मजबुत बनाए ।

०००

काठमाडौँमा सरिताले भोग्नुपरेका केही तीता अनुभूति छन् । ‘मधेसबाट आउनेलाई कतिपयले मान्छे नै ठान्दैनन् । होच्याउँछन् । विभेद गर्छन्,’ सरिता भन्छिन् । उनी सुरुसुरुमा साडी लगाउँथिन् । मधेसमा त्यही पहिरनमा मात्र हिँडेको बानी । त्यसरी साडी लगाएर हिँड्दा उनलाई साथीहरूले मधेसी भनेर गिज्याए । सरितालाई नरमाइलो लाग्यो । त्यसपछि उनले साडी नै लगाउन छाडिदिइन् ।

सुरुसुरुमा प्रदर्शनीमा जाँदा उनका चित्रहरू बेवास्तापूर्वक पर धकेलिदिन्थे । त्यसरी व्यवहार गर्नेहरू भन्थे, ‘राजस्थानीबाट आएकाहरूको के लिनु ।’ आफू शुद्ध नेपाली बोलिरहँदा पनि कतिपयले आएर हिन्दीमा कुरा गर्थे । जबकि सरिता आफैँ हिन्दी जान्दिनथिन् ।

त्यो विभेद भोगिरहँदा आक्रोश र पीडाले सरिताको अनुहारको भाव बदलिन्थ्यो । उनी आक्रोशको भावमा भन्थिन्, ‘कतिलाई भन्नु म नेपाली हो भनेर । किन हामीलाई यस्तो व्यवहार गर्नुहुन्छ ?’

किराना पसलमा पनि उनले विभेदका नमीठा क्षण भोगेकी छन् । पसलमा सामान लिनेहरूको लाइनमा जब उनको पालो आउँथ्यो, पसलेले उनलाई नदिई अरुलाई नै दिएर पठाउँथे । उनले दुई/तीनपटक आग्रह गर्थिन्, ‘दाइ, मेरो पालो आयो । सामान दिनुु न ।’ पसलका साहुले झिँजो मान्दै भन्थे, ‘यो मधेसी कति कराउँदी रै'छ ।’ त्यसपछि त सरिता आक्रोशित बनिहाल्थिन्, ‘हामीलाई यसरी हेप्न मिल्छ । आइन्दा म पसल आउँदा मलाई मधेसी भनेर हेप्नुभयो भने राम्रो हुँदैन ।’

बेलाबेला यस्तै घटनाहरू भोगिरहँदा सरितालाई नमीठो लाग्छ । ‘म नेपाली हुँ, नेपाललाई मिथिलाबाट चिनाइरहेको छु । तर पनि किन यति धेरै विभेद गरिन्छ ?’ उनी आफैँसँग प्रश्न गर्छिन् । अहिले पनि यिनै प्रश्नहरू उनका मनमा बेलाबखत खेलिरहन्छन् ।

चित्रकलामा लागेर प्रेम गर्नेहरू छन्, आदर गर्नेहरू पनि छन्, सम्मान गर्नेहरू पनि छन् । यद्यपि, श्रीमान्/श्रीमतीले नै चित्र बनाइरहँदा सरितालाई कलाकार नमान्नेहरू पनि थिए ।

कतिपयले भन्थे, ‘श्रीमान् मात्र हुन् कलाकार । श्रीमती होइनन् ।’

जबजब कुनै अवसर आउँथ्यो, उनलाई त्यसरी नै पाखा लगाइन्थ्यो । अहिले ती भ्रमहरूलाई चिर्न सरिताले निरन्तर लडाइँ र सङ्घर्ष भने गरिरहिन् । ‘यस्तो कुुनै पनि कपडा छैन, जहाँ रङ नलागेको होस् । खाना हातले हैन चम्चाले खानुपर्छ हामीले । तर, जसले वर्षमा एउटा चित्र बनाउँथ्यो, अवसर उसले पाउँथ्यो,’ सरिता भन्छिन् ।

लक्ष्मण र सरितासँग मिथिला चित्रकलामाथि ठूलो सपना थियो । सन् २०१९ मा उनीहरूले जग्गा बेचेर ठमेलमा पसल गरे । त्यहाँ २० लाखभन्दा बढी लगानी थियो । ‘२०२० मा धेरै पर्यटन आउँछन् भन्ने कुरा थियो । ठमेलमा पसल राखेर तयार भयौँ । तर, कोभिड आइदियो,’ सरिता सम्झन्छिन् ।

कोभिड-१९ का कारण उनीहरूको पसलको सटर खुलेन । पाँच महिनापछि उनीहरूले भाडा तिरेर सामान खाली गरे । सामानहरू साथीहरूकोमा राखे । त्यसको असर अहिलेसम्म पनि परेको छ उनीहरूको जीवनमा ।

कोभिडअघि १० जनाभन्दा बढी स्टाफ थिए उनीहरूका । तर, लकडाउनले स्टाफहरू राख्न सक्ने अवस्था पनि थिएन । काठमाडौँको सुरुवाती दिनमा भन्दा पनि बढी कष्टकर थियो त्यतिबेलाको जीवन । लकडाउनकै बेला उनीहरूले नयाँ जुक्ति निकाले- माटोको गमलामा पेन्टिङ गर्ने ।

त्यो जुक्तिअनुसार उनीहरूले माटोको गमलामा पेन्टिङ बनाए । मर्निङ वाक हिँड्ने स्थानीयले त्यो देखेपछि निकै रुचाए । दिन प्रतिदिन पेन्टिङ गरिएको गमलाबाट राम्रो आम्दानी हुँदै गयो । पछि अन्तर्राष्ट्रिय मार्केटमा पनि पेन्टिङ गरिएको गमलाले स्थान पायो ।

सरिता दम्पतीले मिथिला चित्रबाटै दुई छोरा पढाइरहेछन् ।

०००

सरिताले ०७० सालदेखि घुम्टो ओढ्न छाडेकी छन् । त्यो आँट उनलाई मिथिला चित्रकलाले नै दियो । शहरमा कहिल्यै घुम्टो लगाउनुपरेन । जब गाउँ जान्थिन्, घुम्टोले शिर छोप्न मनले पटक्कै मान्दैनथ्यो । एक दिन लक्ष्मणले पनि भने, ‘अब ओढ्न छाडिदेऊ ।’

उनले जब घुम्टो ओढ्न छाडिन्, परिवारमा त्यो अनौठो कुरा थियो । तर, गाउँमा उनको पहिचान थियो । कतिपयका लागि प्रेरणा थिइन् सरिता । ‘मसँग डर मरिसकेको थियो । घुम्टो त्यही डरको एउटा प्रतीक । डर नभएपछि घुम्टो छाड्न म पछि हटिनँ,’ सरिता निर्धक्क सुनिइन् ।

(तस्वीरहरू: सुशील श्रेष्ठ)

स्तम्भ खुड्किलाेमा यसअघि प्रकाशित स्टाेरीहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १८, २०७९ ०९:३९