राजीवविक्रम र निलेन्द्रको टकरावले ओलम्पिक छात्रवृत्तिबाट वञ्चित एथलेटिक्स

राजीवविक्रम र निलेन्द्रको टकरावले ओलम्पिक छात्रवृत्तिबाट वञ्चित एथलेटिक्स

A+ A A-

आधुनिक ओलम्पिकका पिता पियरे डी कुबर्टिनले भनेका छन्, ‘ओलम्पिकमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा भाग लिनु हो, जित्नु होइन । तर, राम्रोसँग भिड्नुचाहिँ हो ।’

ओलम्पिक एरिनामा राम्रोसँग भिड्ने खेलाडी तयार पार्ने उद्देश्यले अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटी (आईओसी)ले ओलम्पिक छात्रवृत्ति प्रदान गर्छ । आसन्न पेरिस ओलम्पिकका लागि आईओसीले नेपालबाट १० खेलका १० खेलाडीलाई छात्रवृत्ति उपलब्ध गराएको छ ।

छात्रवृत्तिमा छनोट भएका खेलाडीहरूमा ब्याडमिन्टनबाट प्रिन्स दाहाल, टेबुलटेनिसबाट संयोग कपाली, फेन्सिङबाट पायस योञ्जन (सेवर), पौडीबाट नासिर हुसेन (२ सय मिटर फ्रिस्टाइल) छन् । त्यसैगरी, जुडोबाट ५६ केजीमुनि तौलसमूहकी मनिता श्रेष्ठ, सुटिङबाट १० मिटर एयर राइफलकी सुस्मिता नेपाल, तेक्वान्दोबाट ४९ केजीमुनि तौलसमूहकी युनिसिया राई, डान्स स्पोर्ट्सबाट बी बोइङ विधाका दीपक लामा, गल्फबाट सुभाष तामाङ र भारोत्तोलनबाट १०९ केजीमुनि तौलसमूहका सागर भण्डारी छनोट भएका छन् ।

छात्रवृत्तिअन्तर्गत सबै खेलाडीले मासिक ७ सय ५० डलर प्राप्त गर्नेछन् र यो ओलम्पिकको अन्तिम छनोटसम्म कायम रहन्छ । छनोटमा सफल रहे ओलम्पिकसम्म छात्रवृत्ति मिल्छ । छनोटमा सफल हुन नसके वाइल्ड कार्डको सहारा अर्को उपाय हुनेछ । वाइल्ड कार्डका लागि पनि आधिकारिक प्रतियोगिताहरूमा सहभागी भई उच्च कोटीको प्रदर्शन गरेको मापदण्ड हुने गर्छ । सम्बन्धित संघ यसमा पनि चनाखो हुनुपर्छ ।

छात्रवृत्तिबापत ओलम्पिक कमिटीले प्रदान गर्ने रकम प्रशिक्षण, अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिता, खेलसामग्री, बीमा, स्वास्थ्य परीक्षणदेखि अन्य तयारीका लागि चाहिने सबै प्रक्रियामा खर्च गरिन्छ । नेपालजस्ता मुलुकका लागि ओलम्पिक छात्रवृत्ति जीवनदानजस्तै हो । आर्थिक रूपमा कमजोर नेपाली खेलाडीका लागि भाग्य र भविष्य निर्माण गरिदिने ल्याकत यसले राख्छ । सम्बन्धित खेल संघको सिफारिसमा नेपाल ओलम्पिक कमिटीले यी खेलाडी छनोट गरेको हो ।

नेपालमा खेल विधाको पहिचान बनाइनसकेको बी बोइङ डेब्यु वर्षमै छात्रवृत्ति पाउँदा खेलमध्येको पनि खेल एथलेटिक्स पटक–पटक छात्रवृत्तिबाट वञ्चित रहनु रहस्यको विषय बनेको छ । यसमा शंकाको सुई नेतृत्वतर्फ तेर्सिएको छ । त्यो नेतृत्व भनेको थापाथली वा सातदोबाटो दुवैतर्फ हुन सक्छ । भन्न सकिन्छ– नेतृत्वमा जुँगाको लडाइँले खेलाडी अन्यायमा पर्दै आएका छन् । यसका एक गतिलो उदाहरण गोपीचन्द्र पार्की हुन् ।

छैटौँ धारा नेपालगञ्ज म्याराथनलाई राष्ट्रिय खेलकुद परिषद्, नेपाल ओलम्पिक कमिटी र नेपाल एथलेटिक्स संघले टोकियो ओलम्पिकका लागि छनोट प्रतियोगिताको मान्यता दिएको थियो । कोभिड कहरको त्यो कहालीलाग्दो समयमा सीमित स्रोत र साधनबीच निरन्तरता दिन सफल नेपालगञ्ज म्याराथनको मूल उद्देश्य पनि ओलम्पिक छनोटलाई सघाउनु नै थियो ।

नेपालगञ्जको सुर्खेत रोडमा ४२.१९५ किलोमिटर दूरी नापेर सबैलाई पछाडि पार्न सफल गोपीले टोकियो जाने तयारीलाई बडो मिहिनेत र लगनका साथ अघि बढाएका थिए । अन्तिम समयमा बन्द प्रशिक्षणका लागि खेलाडीलाई बोलाइँदा होटलको ढोका नखोलेपछि उनी छाँगाबाट खसेजस्तो भएका थिए । उनले एक भेटमा मलाई सुनाएका थिए, ‘आत्महत्या गर्नेसम्मको दिमागमा नेगेटिभ कुरा आयो, तर मनोबल उच्च बनाएँ । बाँचे यस्ता अवसर फेरि पनि आऊला नि भनेर चित्त बुझाएँ ।’

व्यक्तित्वको टकरावका कारण ओलम्पिक छात्रवृत्तिमार्फत प्रतिभा प्रस्फुटन गराउने अवसर चुक्यो । अब वाइल्ड कार्ड मात्र बाँकी छ । वाइल्ड कार्डमार्फत जान पनि निश्चित मापदण्ड पूरा गरेको हुनुपर्छ ।

नेपाल एपीएफ क्लबका गोपीले आफ्नै च्यानलबाट विश्वकै शीर्ष बर्लिन म्याराथनमा अनुभव बटुल्ने अवसर पाए । यसले उनलाई सान्त्वना दियो, तर ओलम्पियन बन्ने सपना अधुरै छ । अठोट भने छाडेका छैनन् । गोपीजस्ता प्रतिभाशाली खेलाडी एथलेटिक्समा धेरै छन् । नेपालमै भएको दक्षिण एसियाली खेलकुद (साग)मा गोपीसहित किरणसिंह बोगटी र सन्तोषी श्रेष्ठले स्वर्ण पदक जितेका थिए । सन्तोषीको स्वर्ण नेपाली महिलाले एथलेटिक्स विधामा जितेको एक मात्र स्वर्ण हो । सन्तोषीको त पहिचान नै बनेको छ, जहाँ भाग लिन्छिन्, त्यहाँ स्वर्ण पदक जित्ने । त्यसैले उनलाई मिडियाले ‘गोल्डेन गर्ल’ उपमा दिएको छ । गतवर्ष नेपालगञ्ज म्याराथनमा पनि महिला हाफ म्याराथनमा पुष्पा भण्डारीलाई उछिन्दै सन्तोषीले उपाधि जितिन् ।

१३औँ सागमा किरणले पुरुषतर्फ स्वर्ण जित्दा पुष्पा महिला म्याराथनतर्फकी रजत पदक विजेता हुन् । गोपीले ५ हजार मिटरतर्फ स्वर्ण जित्दा सन्तोषीले १० हजार मिटरमा स्वर्ण जितेकी थिइन् । नेपालगञ्जको परिणाम हेर्दा मध्यम दौडकी सन्तोषीले लामो दौडमा पनि आफूलाई अब्बल सावित गरेर देखाइन् ।

तसर्थ, सन्तोषीबाट आशा गर्ने ठाउँ धेरै छ । सन्तोषीलगायत युवा खेलाडीका लागि नेपाल एथलेटिक्स संघसँग पनि स्पष्ट योजना छैन । यस्ता प्रतिभाशाली खेलाडीको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने दायित्व एथलेटिक्स संघसँगै ओलम्पिक कमिटी र राखेपको पनि हो । संघ सुतिरहेको बेला ब्युँझाउने काम माथिल्लो निकायको पनि हो । भनिन्छ नि– निदाएको मान्छेलाई ब्युँझाउन सकिन्छ, निदाएको अभिनय गर्नेलाई ब्युँझाउन गाह्रो हुन्छ ।

एथलेटिक्स खेलाडी छुट्नुमा ओलम्पिक कमिटी र एथलेटिक्स संघबीच आपसी सम्बन्ध, समन्वय र पहलकदमी नभएको प्रस्ट देखिन्छ । खेलाडीको प्रतिभा देख्दादेख्दै समावेश गर्न कञ्जुस्याइँ गर्ने ओलम्पिक कमिटीको नियतमाथि पनि शंका गर्ने ठाउँ पक्कै छ ।

यता प्रक्रिया र पद्धतिमा अघि बढ्न नसक्नु एथलेटिक्स संघको ठूलो कमजोरी पनि छ भन्ने ठाउँ छ । ओलम्पिक छात्रवृत्तिका लागि समयमै आवेदन दिन नसक्नु, निरन्तर फलोअप गर्न नसक्नु, नियमित पैरवी गर्न नसक्नु सम्बन्धित संघको ठूलो कमजोरी हो । यसरी नेतृत्वमा बसिरहन नैतिक आधार रहँदैन । यसको जिम्मेवारी संघले लिनैपर्छ । खेलाडीको भविष्यमाथि खेलवाड गर्ने अधिकार कसैलाई पनि छैन । खेलाडीको वर्षौंको मिहिनेतलाई अवमूल्यन गर्ने छुट कसैलाई हुँदैन ।

ओलम्पिक हरेक खेलाडीको सपना हुन्छ । एकपटक ओलम्पिक खेले सदाका लागि ओलम्पियन । यो ओलम्पियन ट्याग सबैको रहर हुन्छ, भनौँ ठूलो सपना हुन्छ । त्यसका लागि उनीहरूले गरेको मिहिनेत, लगनशीलता, अनुशासन वास्तवमै लोभलाग्दो हुन्छ । म्याराथन धावकको जीवनशैली त अझ अतुलनीय पो हुन्छ । ४२ किलोमिटर दौडनु हरकोहीका लागि मजाकको विषय हुनुहुँदैन । यति लामो दौडका लागि गरिएको मिहिनेत पनि मजाक हुनुहुँदैन । तर, त्यही गोपीको ओलम्पिक सहभागितामाथि जसजसले मजाक गरे, उनीहरूलाई कहीँ न कहीँ पश्चात्तापको आगोले पछ्याइरहेको होला भन्न सकिन्छ ।

यतिबेला सन्तोषीको हकमा पनि यस्तै अन्याय भएजस्तो लाग्छ । नेपाली समाजमा छोरीले खेलमा करिअर बनाउन खोज्नु सजिलो छ र ? धेरै छोरीहरूलाई रोलमोडल स्थापित गराउन स्वर्ण पदक मात्र गन्तव्य बनाउँदै आएकी सन्तोषीलाई ओलम्पिक छात्रवृत्तिमा समावेश गराइदिएको भए केही आशा गर्ने ठाउँ पक्कै थियो । यसमा ओलम्पिक र एथलेटिक्स दुवै चुके । यसको एउटै कारण हो, नेतृत्वबीच जुँगाको लडाइँ । कांग्रेसको केन्द्रीय राजनीतिमा आफूलाई स्थापित गराउन खोजेका शाह थापाथली दरबारबाट सातदोबाटो जान असहज मान्छन् । अझ भनौँ, नजिकै त्रिपुरेश्वर जान पनि हत्तपत्त उनको स्वाभिमानले दिँदैन । त्रिपुरेश्वरको घुम्ने कुर्सीवरपर सयौँ खेलका आवरण लम्पसार छन्, जसले नेपाली खेलकुदको सुप्रिमोलाई रिझाउन कुनै कसर बाँकी राख्दैनन् ।

राजीव जाजरकोटी जनताको प्रिय हुन सक्लान्, कांग्रेसीजनमाझ चर्चित बन्न सक्लान् । यद्यपि खेलकुद राजनीतिभित्रको कूटनीति रणनीति बुझ्न नसक्दा र इगो साँध्दा समग्रमा एथलेटिक्स खेल मारमा पर्ने गरेको छ । यसलाई उनले समयमै बुझ्न सक्नुपर्छ ।

हरेक खेलाडीको उद्देश्य र लक्ष्य भनेको अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिता नै हो । र, आधिकारिक प्रतियोगितामा सहभागिताका लागि समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गरिदिने भनेको फेरि सातदोबाटोले नै हो । त्यहाँ प्रमुख पात्र निलेन्द्रराज श्रेष्ठ छन् । उनी आफैँ एथलेटिक्स पृष्ठभूमिबाट आएका हुन् । आफ्नो समयका राम्रा खेलाडी मात्र नभई एथलेटिक्सको नेतृत्वसमेत गरिसकेका व्यक्ति हुन् । यस कारण पनि आमएथलेटिक्सकर्मीले उनीबाट अलिक बढ्ता अपेक्षा राख्छन् । एथलेटिक्सको अध्यक्षमा पराजित भएपछि निलेन्द्रले ट्राइथोलनको बागडोर सम्हाल्न पुगे । उनले त्यहाँ आफुलाई प्रमाणित गरेर पनि देखाए ।

छोटो समयमै दक्षिण एसियाली खेलकुद (साग) मा स्वर्ण पदक जिताएर उनले आफ्नो भिजन, मिहिनेत र कार्यकौशलता प्रमाणित गरे । साथै, डेढ दशकको यात्रामा काठमाडौं म्याराथनको नेतृत्वकला पनि उनको अर्को सफल पक्ष हो । आफ्नो विज्ञता, कार्यकौशलता, दूरदर्शीका हिसाबले उनले कम्तीमा खेलकुदमा राजीव शाहलाई पत्याउँदैनन् । सक्रिय राजनीति उनको रोजाइ पनि हैन । र, राजीवलाई पत्याउनेहरूको जमातलाई पनि सातदोबाटोबाट जवाफ दिइरहेका छन् । साथै, सक्रिय राजनीतिमै रहेका ओलम्पिक अध्यक्ष जीवनराम श्रेष्ठको साथ उनलाई छ । जीवनरामसँग पनि टकराव लिन खोज्दा राजीव नेतृत्वको एथलेटिक्सलाई घाटा छ ।

यसमा राजीवको दम्भ र ओलम्पिक महासचिव निलेन्द्रको बठ्याइँका रूपमा बुझ्नेहरू पनि धेरै छन् । राजीव संविधानसभाको सदस्यको धङधङी अझै छ । तर, उनलाई नजिकैबाट नियाल्नेहरू उनको भूमिका कहिल्यै न्यायोचित नभएको बताउने गरेका छन् । संविधानसभामा कहिल्यै खेलकुदका मुद्दा उठान नगरेको गुनासो गर्ने खेलकर्मी पनि छन् ।

यतिचाहिँ भन्न सकिन्छ, नेपाल एथलेटिक्स संघले उपल्लो निकायका रूपमा रहेका राखेप र एनओसीसँग सम्बन्ध सुधार गर्न सकिरहेको छैन । तसर्थ, विभिन्न अवसरबाट वञ्चित रहने गरेको छ । देशभित्र गतिविधि गर्न वा विदेश जाँदा खर्च दिन सक्ने राज्यको निकाय राखेप हो । राज्यको लगानी अपेक्षा गर्ने हो भने राखेपसँग सम्बन्ध विस्तार हुनैपर्छ । यसका लागि राखेपको निर्देशन पालना गर्नैपर्छ । उता अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिताका लागि एनओसीसँग सम्बन्ध सुमधुर हुनैपर्छ । एथलेटिक्स नेतृत्व यसमा चुकेको छ ।

एथलेटिक्स अध्यक्ष राजीवविक्रम शाह एनओसीको छाया रुचाउँदैनन् । उनलाई निर्वाचित सांसद र संविधानसभा सदस्य भएकोमै गर्व छ । खेलकुदको शक्ति त्रिपुरेश्वर वा सातदोबाटोमै छ भन्ने आकलन गर्न नसक्नु वा गर्न नखोज्नु उनको कमजोरी हो । शाहले थापाथली दरबारबाट सिंहदरबारको बाटो तय गर्ने सजिलो बाटो खोजिरहेका छन् । यसले खेललाई फाइदा हुँदैन, खेलाडीले अवसर पाउँदैनन् । जबसम्म खेल र खेलाडीले लाभ पाउँदैनन्, उनको नेतृत्व कामयावी हुनेछैन ।

उता सातदोबाटोबाट निस्कँदा जुनसुकै बाटोमा अवरोध देखिए पन्छाउँदै अघि बढ्ने चेष्टा ओलम्पिक नेतृत्वले गर्दै आएको छ । विश्व खेलकुदको परिदृश्य नियाल्दै कमान्डिङ गरिरहेका जीवनराज श्रेष्ठ वा निलेन्द्रराज श्रेष्ठसँगको व्यक्तित्वको टकराव पनि एथलेटिक्स कमजोर बन्दै जानुको अर्को कारण हो । निलेन्द्रराज श्रेष्ठ आफैँमा आफ्नो जमानाका राम्रा खेलाडी हुन् । केही समय एथलेटिक्स संघको नेतृत्व पनि उनले गरे । उनै राजीवसँग अध्यक्षमा पराजित भएपछि निलेन्द्रले अर्को बाटो रोजे ट्राइथोलन । उनले ट्राइथोलनलाई नेपालमा मात्र नभई दक्षिण एसियामै स्थापित गरेर देखाइदिए । अर्कोतर्फ काठमाडौं म्याराथन पनि अर्को उनको उत्पादन हो । सबैसँग सम्बन्ध स्थापित गर्न माहिर निलेन्द्र खेलकुदका चतुर खेलाडी मानिन्छन् । खेलकुदमा आसलाग्दा र भरोसायोग्य नेता पनि हुन् ।

निलेन्द्र र राजीव आपसमा एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार्न तयार छैनन् । यसको प्रत्यक्ष घाटा खेलाडीलाई पर्ने गरेको छ । एनओसी अध्यक्ष जीवनराम श्रेष्ठ निर्वाचित सांसदको हैसियतमा यतिबेला पर्यटनमन्त्री छन् । उनले खेलकुद राजनीतिलाई सूक्ष्म ढंगले नियालेका छन् । नेपाली खेल राजनीतिलाई आफ्नो पक्षमा पल्ला भारी गराउने हैसियत उनले निर्माण गरेका छन् । उनीसँग भिडन्तमा उत्रिनेहरूले आफ्नो खेललाई उकास्न सकेका छैनन् । राजीव जाजरकोटी जनताको प्रिय हुन सक्लान्, कांग्रेसीजनमाझ चर्चित बन्न सक्लान् । यद्यपि खेलकुद राजनीतिभित्रको कूटनीति रणनीति बुझ्न नसक्दा र इगो साँध्दा समग्रमा एथलेटिक्स खेल मारमा पर्ने गरेको छ । यसलाई उनले समयमै बुझ्न सक्नुपर्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटीले एथलेटिक्स र पौडीका हकमा सदैव ढोका खुल्ला गरेको छ । यी दुई खेलबाट कम्तीमा एक/एक जना खेलाडी स्वतः सहभागी हुन पाउँछन् । यसका लागि आपसी दम्भ त्यागेर सम्बन्ध विस्तार जरुरी छ ।

हुन त, एथलेटिक्सकर्मीको ठूलो पंक्ति बाहिर छ । राजीवसँग कामकाजी मान्छेको संख्या निकै न्यून छ । एक जना आरके विष्ट मात्र फ्रन्टमा देखिन्छन् । यद्यपि उनै आरकेले सम्पूर्ण डाडु–पन्यु चलाएको आरोप लाग्ने गरेको छ । तर, आरके मात्र नहुने हो भने एथलेटिक्स अझै डामाडोल हुन सक्छ । एथलेटिक्सका जानकारहरूको मन जित्न नसक्नु पनि राजीवको कमजोरी हो ।

हुन त एथलेटिक्सको त्यही जानकार पंक्तिले राजीवप्रति निकै सकारात्मक भई नेतृत्वमा ल्याएको थियो आठ वर्षअघि । समय बित्दै जाँदा त्यो समूह राजीवसँग नकारात्मक बन्दै गयो, यसले एथलेटिक्सलाई कमजोर बनाउँदै लगेको हो । व्यक्तिगत रूपमा जो जता भए पनि राजीव शाहको पहुँच र सम्बन्धले एथलेटिक्सलाई निकै माथि लैजान सक्थ्यो, सक्छ । तर, यसलाई निकै व्यावसायिक ढंगले अगाडि लैजाने योजना हुनुपर्छ । साथै, राखेप र ओलम्पिकसँग निकट बन्नैपर्छ । आफ्नो व्यक्तित्वको टकरावलाई छाडेर एथलेटिक्स खेललाई उच्च प्राथमिकतामा राख्ने ठूलो मन हुनैपर्छ ।

तसर्थ छात्रवृत्तिमार्फत प्रतिभा प्रस्फुटन गराउने अवसर चुक्यो । अब वाइल्ड कार्ड बाँकी छ । किनकि हरेक खेलाडीको अन्तिम गन्तव्य ओलम्पिक हो । हरेक खेलाडीको सपना नै ओलम्पियन बन्नु हुन्छ । ओलम्पिक जाने दुईवटा बाटो छन् । पहिलो छनोट चरण पार गरेर, दोस्रो वाइल्ड कार्डमार्फत । छात्रवृत्तिले छनोट चरणको सम्भावना जीवित राख्थ्यो । अब त्यो नभएपछि वाइल्ड कार्ड बाँकी छ । वाइल्ड कार्डमार्फत जान पनि निश्चित मापदण्ड पूरा गरेको हुनुपर्छ । त्यसमा अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटीले एथलेटिक्स र पौडीका हकमा सदैव ढोका खुल्ला गरेको छ । यी दुई खेलबाट कम्तीमा एक/एक जना खेलाडी स्वतः सहभागी हुन पाउँछन् । यसका लागि आपसी दम्भ त्यागेर सम्बन्ध विस्तार जरुरी छ । कसले फराकिलो छाती बनाउँछ, हेर्न बाँकी छ ।

महान् धावक एमिल जटोपेकले भनेका छन्, ‘एक जना एथ्लिट पकेटमा पैसा राखेर दौडन सक्दैन । ऊ आफ्नो दिमागमा सपना र मुटुमा आशासहित दौडनैपर्छ ।’ सपना र आशा बोकेर दौडने नेपाली धावकका पक्षमा सबै तह र तप्का नरम भइदिए नेपालीको मुहार खुसी हुने हो । सबैको ध्यान यसमा जाओस् ।

संसारका खेलहरूलाई नियमन गरिरहेको आईओसी ओलम्पिक गेम्सको अभिभावक हो र यसले ओलम्पिक अभियानको नेतृत्व गर्छ । खेलकुदमार्फत विश्वलाई राम्रो बनाउने यसको मूल ध्येय हो । यसको अन्तिम लक्ष्य खेलकुदको माध्यमबाट विश्वशान्तिमा योगदान पुर्‍याउनु हो । तसर्थ, शान्ति र समृद्धिका लागि हामी पनि आपसी मनमुटाव त्यागौँ, सकारात्मक कदमका लागि एक ढिक्का होऔँ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन २२, २०७९ १४:३४