सगरमाथाकाे उचाइ मापनबारे एक सर्भेयरको भावना र भूगोल उनिएको पन्ध्रौँ चुली

A+ A A-

‘हिमालहरूको हिमाल कुन हो ?’

‘भूगोलको चुली अग्लो छ कि जीवनको चुली ?’

‘जीवनको सगरमाथाको उचाइ कति हो ?’

‘नौ बन्धनसँगको आत्मालाप’ मा खिमलाल गौतमले आफ्नो पुस्तक पन्ध्रौँ चुलीमार्फत यी जिज्ञासाको जवाफ दार्शनिक तवरले दिएका छन् । जीवनको सगरमाथाको उचाइ ‘अनन्त’ हुन्छ । त्यही अनन्त उचाइको बीचमा गौतम भूगोलको चुली चुम्न पुगे । गौतमले भूगोल मात्र होइन, जीवनकै चुलीका खुड्किला पनि निरन्तर उक्लिएका कथाको पोको हो,‘पन्ध्रौँ चुली’।

निजामती कर्मचारीहरूको समूहबाट सगरमाथा आरोहण गर्ने एक सदस्य हुन्– खिमलाल गौतम । तर, उनी यस्ता दुर्लभ पात्र पनि हुन्, जसले दोहोर्‍याएर कर्मचारीकै हैसियतमा भूगोलको चुली चुम्ने अवसर मात्र प्राप्त गरेनन, गौतमकै नेतृत्वमा नेपालले पहिलोपटक सगरमाथाको उचाइ मापन गर्‍यो । सम्भवतः सर्भेयर नै चुचुरोमा पुगेर सगरमाथा मापन गरिएको पहिलो रेकर्ड थियो- गौतमको ।

अहिलेसम्म १४ पटक सगरमाथाको उचाइ मापन भएको छ। यसबीचमा अमेरिका, बेलायत, डेनमार्क, न्युजिल्यान्ड, भारत र चीनले सगरमाथाको उचाइ नापेका थिए । ती कुनै पनि उचाइले आधिकारिकता पाएका थिएनन् । सन् १९५४ मा सर्भे अफ इण्डियाको उचाइ ८ हजार ८ सय ४८ मिटर मात्रै चलनचल्तीमा थियो । त्यसपछि अहिले तिनै गौतमको टिमले मापन गरेको नेपालको पहिलो मापन ८ हजार ८ सय ४८.८६ मिटर चल्तीमा आएको छ ।

सगरमाथा उचाइमा मात्र सीमित छैन, यससँग राजनीति छ, भूराजनीति र कूटनीति पनि छ । सगरमाथासँग भूगोल छ, इतिहास, विज्ञान र प्रविधि छ । अनि, सगरमाथासँग दर्शन पनि छ । अर्थात्, यी सबै चीजसँग जोडिएर विश्वशक्तिले सगरमाथामाथि राजनीति गरिरहेका छन् । सम्भवत: यही बुझेर हुन सक्छ, गौमतले ‘पन्ध्रौँ चुली’मा इतिहास, भूगोल, कूटनीति र दर्शनबारे लेखेका छन् ।

सगरमाथाको विषयमा भूगोल र भावनाको संगमसहित नेपाली भाषामा लेखिएको पहिलो पुस्तक पनि हो । गौतमले पुस्तकलाई तीन भागमा बाँडेका छन् । पहिलो आरोहण । दोस्रो आरोहण । तेस्रो, इतिहास खण्ड । पुस्तकमा पहिलो आरोहणका अवसर र अनुभव छोटकरीमा लेखेका छन्, जतिबेला उनी निजामती कर्मचारीको टिममा सगरमाथा आरोहण गर्दै थिए । दोस्रो चरणको आरोहण भने मसिनो गरी केलाएका छन् । आरोहणका हरेक खुट्किलाको कथा लेखेका छन् । आधार शिविरको कथादेखि चुचुरोमा बिताएका साढे २ घण्टासम्मका पट्यारलाग्दा, कहालीलाग्दा र जिम्मेवारीले थिचिएका जोखिमपूर्ण समयको सविस्तार वर्णन गरेका छन् । गौतमले पन्ध्रौँ चुलीमा साहस, जोखिम र संघर्षको मात्र कथा बनेका छैनन्, इतिहास र विज्ञान तथा प्रविधिको उत्खनन पनि गरेका छन् ।

पहिलोपटक सगरमाथा आरोहरण उनको रहरको कथा थियो। दोस्रो आरोहणउनले इतिहास रच्ने मौकासहितको । ती कथाहरु उन्ने क्रममा गौतमले यसबीचमा व्यक्तिगत जीवनमा आइपरेका दुःखका कथा मात्र लेखिएका छैनन्, आफ्नै सहकर्मीका छिर्केमाथि पनि उल्लेख गरेका छन् ।

औपचारिक रुपमा सगरमाथा नाप्ने नेपाली प्रयासको सुरुवात ०७२ को भूकम्पपछि भएको मान्न सकिन्छ । ०७२ सालको गोरखा भूकम्पपछि सगरमाथाको उचाइ मापनका लागि जब भारतले प्रयास गर्‍यो, त्यही बेला नेपालले आफ्नो प्रयास थालेको थियो । भारतले नेपालपक्षसँग सहकार्य गर्ने प्रस्ताव पनि गरेको थियो । तर, नेपाली पक्ष आफ्नै प्राविधिक ज्ञान र प्राविधिक टिमबाट सगरमाथा मापन पहिलोपटक नाप्न चाहन्थ्यो । त्यसका लागि नापी विभागले कैयौँ अन्तर्राष्ट्रिय सेमिनार पनि गर्‍यो । यी सबै विषयलाई गौतमले सविस्तार उल्लेख गरेका छन् ।

मूलतः यो पुस्तकले पाँचवटा कुराको जानकारी दिन्छ । एक, सगरमाथामाथिको विश्वराजनीति । दुई, उचाइ र नामकरणमाथि इतिहासको उत्खनन । तीन, प्राविधिक ज्ञान । चार, पूर्वीय दर्शनमा सगरमाथाको सन्दर्भ । चार, सगरमाथाका हरेक खुड्किलाको कथा ।

गौतमले पुस्तकमा यी पाँच सन्दर्भबाहेक इतिहासका तीनवटा विषयलाई नयाँ बहसमा उतारेका छन् । राधानाथ सिक्दर र तेजवीर बुढा सगरमाथा मापन गर्ने पहिलो टोली हो भनेर जसरी प्रचार गरिएको छ, त्यो नभएको खण्डित पुस्तकले गरेको छ । अनि, भारतीयहरूले सिक्दरले सगरमाथा मापन गर्ने पहिलो भारतीय नागरिक भनेर प्रचार गरेका छन्, त्यसमाथि पनि गौतमको पुस्तकमार्फत प्रश्न उठ्छ ।

पुस्तकमा केही सन्दर्भमा भने बढ्ता बच्न खोजेर लेखेको आभास पनि मिल्छ । जस्तो, मापन उचाइको क्रममा भएको प्राविधिक तयारीमाथि बचेर गौतमले लेखेको बुझिन्छ । आरोहणका लागि आवश्यक सामग्रीहरूको जोडजाडका लागि सरकारको प्राविधिक तयारी निकै कमजोर रहेको संकेत गौतमका हरफमा खुल्छन् ।

अनि, ८ हजारभन्दा माथिको उचाइ पुग्ने पहिलो नेपाली तेजवीर बुढा भए पनि उनी चुचुरो नपुगेको तथ्य पनि गौतमको पुस्तकले खुलासा गरेको छ । अझ, नेपालका केही लेखनमा बुढा सगरमाथा चढेको भन्दा ७० वर्षअगाडिको समयबारे चर्चा हुने गरेको गौमतको पुस्तकले बताउँछ । तर, त्यसका अलावा पूर्वीय दर्शनमा पाइथागोरसभन्दा पनि पहिला नै मापन विधि थियो भन्ने पुष्टि गरेको छ ।

नामसँग पूर्वको दर्शन

सगरमाथाको खास नाम के हो र उचाइको मापन विधि के हो ? यसमाथि जति पनि विमर्श भएका थिए, त्यसमा पूर्वीय दर्शनको साइनो कम हुन्थ्यो । अर्थात्, सगरमाथामाथिका बहसहरू पश्चिमी कोणबाट मात्रै भइरहेका हुन्थे ।

पूर्वीय दर्शनमा पाइथगोरसभन्दा पहिला थिए उचाइ मापनका विधिहरू थिए भन्ने सप्रमाण पुष्टि गर्ने प्रयास गरेका छन् ‘उचाइ र मापन विधि’ शीर्षकमा । यो पुस्तकको एउटा पहिलो पक्ष हो ।

लेखकले नामकरण शीर्षकमा किराँतकालदेखि बाबुराम आचार्यको आलेखसम्मको सन्दर्भलाई निखनेर सगरमाथाका विविध नाममाथि जानकारी दिएका छन् । यही लेखबाट सगरमाथा भनेको किराँत क्षेत्र भएको तथ्यखोजको सन्दर्भ आउँछ । संस्कृत, तिब्बती, अंग्रेजी र चिनियाँ भाषामा नामहरू त लेखकले व्याख्या गरेकै छन, पुराणको कथालाई पनि छुटाएका छैनन् ।

किराँतहरूको शासनकालसँग जोडिएको छ– सगरमाथा क्षेत्र । अर्थात् इसापूर्व ८०० तिर किराँतहरूको शासन केन्द्र सगरमाथा क्षेत्र पर्दथ्यो । त्यसैले महालंगुर हिमालय पर्वतमालालाई नेपालको किराँत क्षेत्र पनि भनेर चिनिन्छ (पृष्ठ २२८) ।

लगत्तै मत्स्यपुराणमा सगरमाथाको सन्दर्भ उप्काएका छन् । मत्स्यपुराणमा सगरमाथालाई ‘नौबन्धन’ भनेको भनेर लेखकले उल्लेख गरेका छन् । महाभारतको वन पर्वतको अध्याय १८७ को ५०औँ श्लोकलाई लेखकले उल्लेख गरेका छन्– नौर्मत्स्यस्य वचः श्रृत्वा शृङ्गं हिमवतस्तदा । तच्च नौबन्धनं नाम शृङ्गं हिमवतः परम् ।। अर्थात् ‘जुन हिमालयको उच्च शिखरमा त्यो माछोले भनेर मुनिहरूले आफ्नो नाऊलाई बाँधिदिए, त्यो उच्च शिखरको नाम आज पनि नौबन्धन नै छ ।’

सगरमाथाको नाम नौबन्धन राख्नुपर्ने तर्क उठेको विषयलाई पनि लेखकले छुटाएका छैनन् । मदनमणि दीक्षितले रुपरेखा र महेशराज पन्तले हिमालमा सगरमाथको सट्टा नौबन्धन हुनुपर्ने तर्क गरेका छन् । अनि, संस्कृतमा सगरमाथाको नाम व्योमकुट हुन सक्ने आधारमाथि पनि विमर्श गरेका छन् । तिब्बती भाषामा झोल्मोलुङ्मा भनिन्छ । सन् १८६५ मा बेलायतले माउन्ट एभरेस्ट भनेर नामकरण गरिदियो ।

माउन्ट एभरेस्ट नामकरण हुनुअघिदेखि नै नेपालीहरूले यस चुुचुरोको नाम भैरव लङ्गुर अर्थात् डरलाग्दो पास र देवढुंगा अर्थात् भगवान्‌को आसन भनी नामकरण गरिसकेका थिए (पृष्ठ: २३३) । यही नामसँग जोडेर बेलायतले माउन्ट एभरेस्ट नाम राख्ने क्रममा नेपाली प्रतिनिधि ब्रायन हड्सनले ११ मे १८५७ मा रोय जियोग्राफिक सोसाइटी लन्डनको बैठकमा विरोधसमेत गरेको इतिहास छ । विसं १९९५ को शारदा पत्रिका इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यले ‘सगरमाथा या झ्यामोलोङ्मा’ शीर्षकमा लेख लेखेर नेपाली नाम सार्वजनिक गरेका थिए ।

नामकरणमाथिको यति विमर्शपछि सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ, लेखकले सगरमाथालाई पश्चिमी नजरबाट मात्रै हेरेका छैनन् । सगरमाथामाथि जति पनि अध्ययन अनुसन्धान भएका छन्, ती अधिंकाश पश्चिमी जगमा भएको छ । त्यसबाहेक चिनियाँ पृष्ठभूमिसँग जोडिएका छन् । पूर्वीय दर्शनको कोणबाट सगरमाथामाथि खास लेखिएको छैन, त्यसको पुर्ताल गर्ने प्रयास लेखकले गरेका छन् भन्न सकिन्छ ।

पुछारमा

पुस्तकमा केही सन्दर्भमा भने बढ्ता बच्न खोजेर लेखेको आभास मिल्छ । जस्तो, मापन उचाइको क्रममा भएको प्राविधिक तयारीमाथि बचेर गौतमले लेखेको बुझिन्छ। अक्सिजन सिलिण्डरको अभाव, टेन्टदेखि खानपिनसम्मका समस्या उधिनेका गौतमले व्यवस्थापनमाथि अपजस लगाउने प्रयास गरेका छैनन । बरु, सापटीमा चलाउने जोखिमको प्रयासग गरेका सन्दर्भमात्रै उल्लेख हुनुले पनि उनी सरकारी व्यवस्थापनमाथि कर्मचारीको हैसियतले थप लेख्न नचाहेको बुझ्न सकिन्छ । आरोहणका लागि आवश्यक सामग्रीहरूको जोडजाडका लागि सरकारको प्राविधिक तयारी निकै कमजोर रहेको संकेत गौतमका हरफमा खुल्छन् ।

जब सरकारले उचाइ सार्वजनिक गर्ने समय आयो, त्यसमा पनि गौतमले निकै बचेर लेखेका छन् र निकै कम पनि लेखेका छन् । नेपालले मापन गरेको उचाइलाई अमान्यजस्तो गरेर चीनको ठूलो टोलीले सगरमाथाको उचाइ नापेको थियो । चीनको उचाइलाई विश्वले मान्यता नदिएका कारण यसपटक चीन नेपालसँग मिलेर उचाइ एकसाथ सार्वजनिक गर्न चाहन्थ्यो । त्यसलाई बल पुग्ने नगरी काठमाडौंमा कूटनीतिक पहलहरू भएका थिए । नापी विभागले एकल रूपमा उचाइ सावर्जनिक गर्नुपर्ने अडान राख्दै आएको थियो । तर, तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओलीले चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङको भ्रमणमा सगरमाथाको उचाइ एकसाथ सार्वजनिक गर्ने भनेर सहमति जनाइदिए ।

अझ सरोकारवाला भूमि व्यवस्था, गरिबी निवारण तथा सहकारी मन्त्रालयको सट्टा वन तथा वातावरण मन्त्रलायबाट फाइल उठाउन लगाएर सीसँगको समझदारीका बुँदामा समेट्न लगाईयो । संयुक्त रुपमा सगरमाथाको उचाइ ८ हजार ८ सय ४८.८६ मिटर उचाइ भनेर घोषणा भयो । यसले, दुईवटा सन्देश जाने खतरा देखिएको छ । एक, नेपालको प्राविधिक टोली एकल सक्षम छैन । दोस्रो, सगरमाथाको चुचुरो साझा हो । यी दुई सन्देश प्रवाहित हुने गरी जसरी संयुक्त रुपमा उचाइ घोषणा भयो । त्यसबारे गौतम पुस्तकमा मौन देखिएका छन् । यो नेपालको कूटनीतिक कमजोरीको नांगो रुप थियो ,जसमा गौतमहरुका कलम चल्नुपर्ने थियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २१, २०७९ ०७:३१