समाजको पोस्टमार्टमजस्ताे ‘जरा’

कथा सबैका हुन्छन् ।

सम्भवतः यो प्रकृतिमा त्यस्तो केही पनि चीज नहोला, जसको कथा नभएको होस् ।

बालुवाको कणदेखि हावाको झोक्कासम्म, पानीको थोपादेखि ब्रह्माण्डसम्म सबैका कथा हुन्छन् । भोगाइको मसीले चोबिएका कति कथा लेखिन्छन्, कति लेखिँदैनन् ।

समयको पिँधमा दबिएर स्मृतिबाट पनि मेटिन नसकेका केही त्यस्ता पलहरू हुन्छन्, जसले अक्षरको विमान चढ्दा संस्मरणको स्वरुप पाउन सक्छन् । सनत सापकोटाको संस्मरण ‘जरा’ त्यस्तै एक उदाहरण हो ।

लामो समय पत्रकारिता गरेका लेखक सनत सापकोटाले आफ्नै स्मृतिको यात्रा गरेर तयार पारेका छन् ‘जरा’ । बर्दियाको माछागढमा हुर्किएका सनतले वर्षौंपहिले हिँडेका जंगल, धुलाम्य बाटा, कुलानाला, मामाघर, साथीसंगी सम्झिन पुगेका छन् । जसलाई उनले शब्दहरूमा उनेर मीठा कथा बुनेका छन् ।

कोहलपुरको ‘क्रियाशील पूर्णिमा साहित्य प्रतिष्ठान’ले ‘जरा’लाई प्रकाशनमा ल्याएको हो । पुस्तकको आवरण कलाकार देवेन्द्र थुम्केलीले बनाएका हुन् । १३५ पृष्ठ लामो पुस्तकमा १७ वटा संस्मरण अटाएका छन् ।

आफ्नै जीवनका विभिन्न कालखण्डमा घटेका घटनाक्रमहरूलाई टिपेर लेखकले संस्मरणको स्वरुप दिएका छन् । त्यसैले संस्मरणको परिवेश बर्दियाका माछागढ, गुलरिया, लक्ष्मणा, ककौरा, बाँसगढी र काठमाडौंतिरका छन् । परिवेशगत हिसाबले जति पनि भूगोलमा संस्मरण फैलिएको छ, त्यति नै उमेरगत हिसाबमा पनि फिँजारिएको छ । बाल्यकाल, युवाकाल, वयस्क सबै उमेरका अटाएका छन् । जसलाई लेखकले संस्मरणात्मक शैलीमा लेखेका छन् ।

०००

लेखकले संस्मरणको नाम नै ‘जरा’ राखेका छन् । जसलाई साथ दिन आवरणमा हरियो पृष्ठभूमि राखिएको छ । जरा जसले रुखलाई उभ्याएको हुन्छ । पानी, मल, पोषण सोसेर जराले रुखलाई खाना खुवाउँछ । पोषण पाएर नैै रुखमा फूल फुल्छन्, फल लाग्छन् । अनि न रुख हराभरा हुन्छ, रुखले शीतल छहारी दिन्छ । रुखले अक्सिजन दिन्छ, पर्यावरणलाई सन्तुलनमा राख्छ, वर्षात्‌को चक्रलाई नियमित पार्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ । एउटा रुखको अस्तित्व कायम राख्न जराको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।

उनका संस्मरणहरूले कहिले २५ वर्षअघिको, कहिले तीस वर्षअघिको समयमा पुर्‍याउँछन् । त्यतिबेला गाउँघरमा हुने बिहे घरको चटारो, जन्ती जाने तयारी, भतेर, रत्यौली, भइपरी आउने प्राकृतिक विपत्ति आँधीहुरीलगायतको चित्रणले संस्मरणलाई जीवन्त बनाइदिएको छ ।

वास्तवमा मान्छेहरू पनि रुखजस्तै हुन् । मान्छेका पनि जरा हुन्छन् । मान्छे जन्मिएको ठाउँ, ऊ हुर्किएको ठाउँ, उसले बनाएका दामली, ऊ हिँडेको बाटोमा उसका जरा गडेका हुन्छन् ।

त्यसैले जरा रुखको मात्रै होइन, मान्छेको पनि हुन्छ । फरक यति मात्रै हो कि रुखका जरा देखिन्छन्, मान्छेका देखिँदैनन् । मान्छेका जरा त उसले गर्ने कर्म, उसले हिँडेको बाटो, उसले समाजमा निभाएको भूूमिका र समाजले उसका बारे बनाएका अवधारणामा अन्तर्निहित हुँदारहेछन् । जसलाई उसले आफू मरिसके पनि बचाएर समाजमा राख्न सक्दोरहेछ ।

यस अर्थमा हेर्दा मानव शिरबाट अनेक जराहरू निक्लिएर जमिनभरि फैलिएका मान्छेको भोगाइलाई प्रतिबिम्बित गर्न प्रयोग गरिएको ‘जरा’ शीर्षक बिम्बात्मक छ । भाषा, शैली, शिल्प, वर्णविन्यास र लेखनीमा सनतको जरा पेचिलो देखिन्छ ।

०००

खुराक भएर पनि बजारमा भने उति साह्रो चर्चा कमाउन नसकेको जरामा सनतले लेखनमा स–साना वा भनौँ, सामान्य विषयवस्तुमा पनि काम गरेका छन् । संस्मरण पढ्दा पाठक आँसु र हाँसोलाई नियन्त्रण गर्न मुस्किलले सक्लान् भन्दा अत्युक्ति नहोला । उनका हरेक संस्मरणहरूमा ग्रामीण जनजीवनको तिख्खर स्वादको अनुभूति हुन्छ ।

जरामा केही चर्चायोग्य संस्मरण छन् । पहिलो संस्मरण छ– बीस रुपैयाँको नोट ।

बालक सनत कान्छा अंकलसँग टीका लगाउन दसैँको भोलिपल्ट अंकलको ससुराली पुग्छन् । अतिरिक्त कमाइको लोभमा उनी अंकलको ससुराली जान्छन् । टीकाटालो हुन्छ । साँझको खानपिनपछि सुत्ने तरखर गर्दैगर्दा उनको नजर खाटमुनि खसेको खाममा पर्छ । पिसाब फेर्ने निहुँले करेसाबारीमा पुग्छन् बालक । जुनेली रातमा खाम खोलेर हेर्दा खामभित्र बीस रुपैयाँको कटकटाउँदो नयाँ नोट हुन्छ । उनी खामलाई माटोमुनि दबाइदिन्छन् । नोटलाई भने चोर खल्तीमा लुकाउँछन् ।

अर्कोदिन बिहानै खामको खोजीनिती हुन्छ । लेखकले नोट पच पार्छन् । उनको नियतमाथि कसैले प्रश्न गर्न सक्दैनन् । बालसुलभ मनोविज्ञानलाई उनले संस्मरणमा निर्धक्क चित्रण गरेर संस्मरण ढोँगी हुनबाट सर्लक्कै जोगाएका छन् ।

जरामा संग्रृहीत हरेक संस्मरणहरूले गहिरो अनुभूति बोकेका छन् । बाल्यकालमा लेखकले अधिकांश डुबुल्की मारेका छन् । पौडी खेल्दा, साइकल चलाउँदा, फुटबल खेल्दा, तास खेल्दाका बालसुलभ अनुभव सनतले पस्किएका छन् ।

लेखकले बालबालिकाहरूले शिक्षकबाट अनायासै सिक्ने बालसुलभ मनोभाव पस्कन त्यसबेला चिया पसलमा, तास खेल्दै गरेका, चुरोटको धुवाँ उडाउँदै गरेका शिक्षकहरूको प्रसंग उल्लेख गरेका छन्, जसलाई हेरेर विद्यार्थीहरू पनि गुरुको सिको गर्दै तास खेल्थे । संयोगवश उक्त दृश्य शिक्षकको नजरमा पर्छ ।

अर्को दिन क्लासमा लेखकले जीवनमै कहिल्यै नबिर्सने सजाय पाउँछन् । ‘अर्काको भागको पिटाइ’ शीर्षकमा लेखले झेलेको सजायको क्रूर रूप उतारेका छन् ।

संग्रहमा केही संस्मरणले मनोवैज्ञानिक छटपटी बोकेका छन । ‘मैले नगरेको हत्या’ त्यसैको एक नमुना हो । कहिलेकाहीँ जिन्दगीमा हिँड्दिनँ भनेको बाटो हिँड्नुपर्छ । बोल्दिनँ भनेको मान्छेसँग बोल्नुपर्छ । गर्दिनँ भनेको काम गर्नुपर्छ । समय र परिस्थितिले मानिसलाई नसोचेको, नकल्पेको बाटो हिँडाइदिन्छ ।

लेखकले माछागढमा रहेको आफ्नो पुर्ख्यौली जग्गा बेचेर बाँसगढीमा एउटा जग्गा किन्छन् । जग्गा किन्दा अपनाउनुपर्ने सबैखाले सचेतता अपनाएकै हुन्छन् । पटकपटक सचेत हुँदाहुँदै जग्गा किनेका लेखकले अन्ततः जग्गामा मोही देखिन्छ । हिजोसम्म उनलाई जग्गा बेच्ने प्रिय मान्छे एकाएक दुस्मन भइदिन्छ । उनी मानसिक द्वन्द्वमा फस्छन् ।

जहाँ समस्याको फाली अल्झिएको हुन्छ, समस्यालाई त्यहीँबाट जरैदेखि समाप्त पार्न उद्यत् हुन्छन्, लेखक । मनमा घृणाको बिउ बीजारोपण हुन्छ । त्यसले मलजल पाएर फस्टाउँछ, ठूलो हुन्छ र त्यसले निकास खोज्न थाल्छ । त्यो निकास भनेको हत्याको सोच थियो । अनायास कथामा नाटकीय मोड आउँछ । कहिल्यै समाधान हुँदैन भनेको समस्याको समाधान एक चुट्कीमै निक्लिन्छ । ओहो ! हाम्रो समाजमा कति घटनाहरू आवेशका आवरण हुन् ।

लेखकले माछागढमा रहेको आफ्नो पुर्ख्यौली जग्गा बेचेर बाँसगढीमा एउटा जग्गा किन्छन् । जग्गा किन्दा सबैखाले सचेतता अपनाएका लेखकले अन्ततः जग्गामा मोही देख्छन् । हिजोसम्म उनलाई जग्गा बेच्ने प्रिय मान्छे एकाएक दुस्मन भइदिन्छ । अनि उनी मानसिक द्वन्द्वमा फस्छन् ।

कोही किन अपराधी बन्छ ? मानसिक द्वन्द्वको ‘क्लाइमेक्स’ देखाउँदै लेखकले पाठकलाई बेलाबखत अत्याएका छन् । संस्मरणमा सनतले समाजका अनेक रुचि र स्वभावका पात्रहरूलाई टिपेका छन् । सोझा, बाठा, धुर्त, कामुक अन्तर्मुखी, गफाडी, सहयोगी, लोभीस्वार्थी । यी फरक पात्रलाई उनले संस्मरणको कथानकतामा ‘फिट’ गराइदिएका छन् । ‘रङ नम्बर’मा उनले रोचक प्रस्तुति गरेका छन् ।

जरामा तीन दशकअगाडिको ग्रामीण समाजका कथाहरू उधिनिएका छन् । त्यतिबेला हिजोआजजस्तो कालोपत्रे सडक थिएनन् । सडक किनारमाऽ चोकहरूमा बजार थिएनन् । गाउँलेहरू सामान किन्न भारतीय सीमावर्ती बजार पुग्थे । लक्ष्मणाको हाट (मेला) एउटा उदाहरण थियो । मेलामा कपडा बेच्न राखिएका हुन्थे । तरकारीका पसल हुन्थे । मट्टीतेल र नुनका पसल हुन्थे । तर, बालक सनतलगायतका नजरमा अरु नै विशेष हुन्थे । एक किनारमा ढुङ्गाको चौकामा भकभक उम्लिएको तेलमा राता जेरी तारिरहेको बलैगाउँको मधेसी व्यापारी, काठको डण्डीमा ऐना अड्याएर कुर्चीमा बसेर कैँची चलाइरहेका बाबर्ची हुन्थ्यो । काठका बाकसमा बेचिएका बरफ आएको रबरको भोपू भोपू आवाज अब स्मृतिमा मात्रै जीवित भएको प्रसंग लेखकले नोस्टाल्जिक हुँदै प्रस्तुत गरेका छन् । बतासा मिठाई र भेलीको चास्नीमा मोलेर बनाइएका भुजाका लड्डुका थुप्रोले लोभिने मनमा लेखकले धेरै शब्द खर्चिएका छन् ।

सापकोटाले यस संस्मरणमा तत्कालीन समयको गजब चित्रण गरेका छन् ।

उनका संस्मरणहरूले कहिले २५ वर्षअघिको, कहिले तीस वर्षअघिको समयमा पुर्‍याउँछन् । त्यतिबेला गाउँघरमा हुने बिहे घरको चटारो, जन्ती जाने तयारी, भतेर, रत्यौली, भइपरी आउने प्राकृतिक विपत्ति आँधीहुरीलगायतको चित्रणले संस्मरणलाई जीवन्त बनाइदिएको छ ।

उजेली दिदी, गाँजा महात्म्य, जेब्राक्रसमा उभिएर, आँसुको कथा कृतिभित्र समेटिएका सुन्दर संस्मरण हुन् ।

ग्रामीण जीवनका अनेक आयामहरू समेटिएको ‘जरा’ तीन दशअघिको आफ्नै भोगाइको टेकोमा उभिएको समाजको पोस्टमार्टम हो भन्दा अतिशयोक्ति नहोला ।

पुस्तक :जरा
लेखक :सनत सापकोटा
विधा :संस्मरण
प्रकाशक :क्रियाशील पूर्णिमा साहित्य प्रतिष्ठान
पृष्ठ :१३५
मूल्य :२९५/-

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १४, २०७९ ११:१३