साउनमा फेसन बन्याे हरियो संस्कृति, नेपालमा कसरी भित्रियाे ?

A+ A A-

हरियो भएर हाँसिरहेको प्रकृति र खेतले यतिखेर साउनलाई गुल्जार बनाइदिएको छ । साउन अर्थात् हरियो महिना । तर, प्रकृति मात्रै होइन बजारले यतिखेर मानिसहरूलाई पनि ‘हरियो’ हुन प्रेरित गरिरहेझैँ देखिन्छ । साउन महिना सुरु भएसँगै बजारमा हरियो कपडा, हरियो चुरा, पोते र मेहेन्दीको रौनक बढेको छ । बजारले निर्देशन गरेको फेसनमा हरियो रङले यतिसम्म अधिग्रहण गरेको छ कि ससाना बालबालिकादेखि वृद्धाहरू पनि हरियो पहिरनमा सजिन थालेका छन् ।

प्रकृतिले भित्र्याइसकेको हरियो आखिर मानिसले पनि किन यही महिनाको छेको पारेर फेसनमा भित्र्याए होलान् त ?

संस्कृतिविद् जगमान गुरुङ साउनमा लगाइने हरियो पहिरन र मेहेन्दी नेपालीको मौलिक चलन नै नभएको दाबी गर्छन् । उनका अनुसार हरियो पहिरन र मेहेन्दी लगाउने चलन नेपाल भित्रिएको केवल दुई दशक मात्र भएको छ । ‘यो चलन भारतको राजस्थानबाट भित्रिएको हो,’ २०/२५ वर्षयता मात्रै यस्तो चलन देखिन थालेको उनको अनुभव छ ।

उसो त २०/२५ वर्षअघि मेहेन्दी केटाकेटीले मात्रै लगाउने गरेको संस्कृतिविद् गुरुङको स्मृतिमा ताजै छ । ‘तरुनी र परिपक्व महिलाले मेहेन्दी नै लगाउन नहुने जमाना थियो त्यो’, गुरुङ सम्झन्छन् ।

‘त्यसबेला मेहेन्दी पनि कहाँ अहिलेजस्तो बुट्टा भरेर लगाउन मिल्ने हुन्थ्यो र ?’, गुरुङ जोसिँदै सुनाउँछन् ।

‘एउटा तिउरी भन्ने फूल हुन्थ्यो । त्यही फूलको पातमा परेवाको सुली मिसाएर, पिसेपछि साउने संक्रान्तिका दिन बेलुका नङको टुप्पो–टुप्पोमा लगाएर कपडाले बाँधेर सुत्ने चलन थियो,’ संस्कृतिविद् गुरुङ भन्छन्, ‘भोलिपल्ट बिहान नङ रातो भएको हुन्थ्यो ।’ पहिलेपहिले स–साना केटीले मात्र होइन, केटाले पनि यस्तो मेहेन्दी लगाउने चलन थियो । तर, पछिल्लो समय मेहेन्दी लगाउने चलन फेसन बनेको उनको बुझाइ छ ।

अनौठो कुरा त के छ भने २०२२ सालअघि नेपालमा कुनै पनि पुरुषले महिलाको हात समातेर चुरा लगाइदिन पाइँदैनथ्यो । नेपालको प्रचलित कानुनअनुसार महिलाले मात्रै महिलाको हात समातेर चुरा लगाइदिन पाइन्थ्यो ।

‘चुरा लगाउनुभन्दा पहिला लगाउने महिलाको हात सुमसुम्याएर मलिलो बनाउनुपर्ने र पुरुषले महिलाको हात सुमसुम्याउँदा महिला र पुरुष दुवैको मन आकर्षित हुन सक्ने सम्भावना बढी हुन्थ्यो । तर, अहिले त मेहेन्दी र चुरा लगाउने महिलाभन्दा पुरुषको संख्या बढी पाइन्छ,’ संस्कृतिविद् गुरुङ बदलिँदो बजारलाई यसरी छिमोल्छन् । गुरुङका अनुसार त्यसरी चुरा लगाउँदा चुरेटेहरू गीत गाउँदै, टुक्का भन्दै विभिन्न प्रसङ्गहरू पनि जोड्ने गर्थे । चुरेटेहरू अधिकांश मुसलमान जातका पुरुष हुन्थे ।

यस अर्थमा हेर्दा हाल साउनमा हावी भएका हरिया चुरा, मेहेन्दी र पहिरन आयातित संस्कृतिको रूपमा विकसित भएको स्पष्ट देख्न सकिने गुरुङको तर्क छ । पहिलेपहिले घरमै तिउरीको पात पिसेर लगाइने मेहेन्दी हिजोआज भारतबाट सोलीमा प्याक भएर आउन थालेका छन् । मेहेन्दीमा मात्रै नेपालबाट करोडौँ रुपैयाँ भारत निर्यात भइरहेको संस्कृतिविद् गुरुङ बताउँछन् ।

भारतबाट आयातित नै भए पनि हरियोको महत्त्व भएको संस्कृतिविद् गुरुङ बताउँछन् । नेपाली परम्पराअनुसार हरियो रङलाई उर्वरशीलता, प्रजनन्‌शीलताको प्रतीकको रूपमा मानिने हुँदा साउनमा महिलाहरूले हरियो रङमा सजिने चलन चलिआएको हुन सक्ने गुरुङको भनाइ छ ।

‘धर्तीलाई आकाशले छोपेर सृष्टि हुने हुँदा महिलामा उर्वरशील, प्रजनन्‌शील क्षमता अभिवृद्धि होस् भनेर साउनमा हरियो चुरा, वस्त्र लगाउने चलन कायम रहेको हो,’ संस्कृतिविद् गुरुङले भने । राजस्थानबाट जन्मिएको यो संस्कृति नेपालमा भित्रिए पनि अन्य मुलुकमा खासै प्रचलित नरहेको उनी बताउँछन् ।

साउनमा व्रत : महिलावादी बहसको आवश्यकता

त्यसो त नेपाली हिन्दु परम्पराअनुसार विवाहित महिलाले साउनमा हरियो चुरा लगाएर व्रत बस्नाले श्रीमान्‌को आयु बढ्ने विश्वास चलिआएको छ । त्यस्तै, अविवाहित महिलाको हकमा पनि कठोर व्रत बस्नाले पार्वतीले झैँ चिताएको मनोकामना पूरा हुने र इच्छाएको व्यक्तिसँग विवाह हुने विश्वास पनि चलिआएकै छ । यस अर्थमा हेर्दा प्राकृतिक, सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्रै नभएर धार्मिक दृष्टिकोणले पनि साउन महिना महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।

यद्यपि हिजोआज व्रत र साउनलाई महिलावादी दृष्टिकोणले पनि हेर्न थालिएको छ । श्रीमान्‌कै आयु बढाउनका लागि व्रत बस्न प्रेरित गर्ने यस्ता संस्कृतिलाई दासत्वको रूपमा पनि हेर्न थालिएको छ । साउनलाई महिलावादी दृष्टिकोणले पुनर्व्याख्या गर्नुपर्ने टिकाटिप्पणी हुँदै आएका छन् ।

महिलाले ब्रत बस्याे भने श्रीमानकाे आयु लामो हुन्छ वा राम्रो श्रीमान् पाइन्छ भन्ने कथनले महिलाहरुलाई धार्मिक आवरणको बलमा विभेदलाई धार्मिक रूपमा संस्थागत गर्न खोजिएको गायिका सोफिया थापाकाे बुझाइ छ । ‘यसले महिलाले मात्र पाप गर्छन्, महिलाले मात्र धर्म गर्नुपर्छ भनेर महिलालाई कमजोर र निरीह देखाउन खाेजिएकाे छ,’ गायिका सोफियाले भनिन्, ‘हामी स्वतन्त्र भएर बाँचिरहेका छौँ भन्ने मानिसहरू भएता पनि स्वतन्त्रताको पछाडि जुन मनोविज्ञान गाँसिएको छ यसले महिलालाई कमजोर नै भइरहन दबाब दिएकाे देखिन्छ ।

तस्वीरहरू: सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १०, २०७९ ०९:४४