मन्त्री र सदस्यसचिवको लहडले दसैँतिहारबीच राखिएको राष्ट्रिय खेलकुद

A+ A A-

गत मंसिर महिनाको तेस्रो साता लाजिम्पाटस्थित एक क्याफेमा हामीलाई राखेपको नवनियुक्त सदस्यसचिव टंकलाल घिसिङतर्फ संकेत गर्दै पूर्वसदस्यसचिव युवराज लामाले सुनाएका थिए, ‘हेर्नुस्, मलाई त आफैँ सदस्यसचिव भएजस्तो अनुभूति भएको छ । खेलकुदले सही नेतृत्व पाएको छ । बुझेको सदस्यसचिव छ, हेर्दै जानुस्, सबै राम्रो हुनेछ ।’

लामाको सक्रियता र हाउभाउ देख्दा लाजिम्पाटस्थित क्याफे खेलकुदको समानान्तर शक्तिकेन्द्र बन्ने आकलन गर्न सकिन्थ्यो । हुन पनि नवनियुक्त सदस्यसचिव घिसिङले लामापुत्र सिद्धार्थलाई सचिवालयमा सक्रिय बनाइसकेका थिए । राखेपभित्रको प्रशासनिक जिम्मेवारीमा व्यापक हेरफेर गरेका थिए । सबै लामाकै इशारामा भएको चर्चा खेलकुद वृत्तमा व्याप्त थियो । नियुक्त भएको एक वर्ष नपुग्दै घिसिङले लामाका सुझावलाई लत्याएको नवौँ बृहत् राष्ट्रिय खेलकुदको सवालमा दिएको विमतिबाट सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

नवौँ खेलकुदको सवालमा राष्ट्रिय खेलकुद परिषद्‌का लामा असन्तुष्ट देखिएका छन् । आउँदो असोज २८ देखि कात्तिक ३ गतेसम्म गण्डकी प्रदेशको पोखरामा गर्ने राखेपको तयारी छ । यो दसैँ र तिहारबीचको समय हो । त्यसैले खेलकुदका लागि उपयुक्त समय नभएको लामाको तर्क हो ।

आफूले माओवादीको साधारण सदस्य र राखेपको पूर्वसदस्यसचिवको नाताले सुझाव दिएको तर नेतृत्वले अस्वीकार गरेको हुँदा राम्रो र नराम्रो दुवैको जिम्मेवारी माओवादीका नेताद्वय मन्त्री र सदस्यसचिवले लिनुपर्ने उनले सामाजिक सञ्जालमै लेखेका छन् । खेलकुदमन्त्री गहतराज बाँके क्षेत्र नं १ बाट निर्वाचित सांसद तथा माओवादी पार्टीको पोलिटब्युरो सदस्य हुन् भने सदस्यसचिव टंकलाल घिसिङ प्रदेशस्तरीय नेता हुन् ।

खेलकुद नीतिले उमेर हद कायम नगरेको भए सम्भवतः युवराज लामाले नै यतिबेला नेपाली खेलकुदको उडान भरिरहेका हुन्थे । भनिन्छ, सत्तासाझेदार ठूलो दल माओवादी केन्द्र अध्यक्ष प्रचण्डको पहिलो रोजाइमा लामा नै थिए । राखेपमा माओवादीनिकट खेलकर्मीको संस्थागत उपस्थिति लामाकै देन हो ।

उनै लामाको विकल्पमा नेपाल रग्वी संघका अध्यक्ष टंकलाल घिसिङ प्रचण्ड नजरमा परे । विश्वव्यापी रूपमा सर्वाधिक रुचाइएको नवौँ खेलमा पर्ने रग्वीको नेपालमा खासै प्रभाव छैन । यद्यपि घिसिङका लागि त्रिपुरेश्वरको भर्‍याङ चढ्ने आधार यही रग्वी बन्यो ।

रग्वी नेतालाई विश्वकै सर्वाधिक लोकप्रिय खेल फुटबल, क्रिकेटदेखि भलिबललगायत सयभन्दा बढ्ता खेललाई समान हिसाबले अघि बढाउने चुनौती थियो । राखेपभित्रको बेथिति अन्त्य गरी अघि बढ्न उनलाई केही कदम चाल्नैपर्थ्यो । जहाँ चुनौती, त्यहाँ अवसर । घुम्ने कुर्सीमा बस्नासाथ कर्मचारीको जिम्मेवारी हेरफेर गरे । हरेक नवनियुक्त सदस्यसचिवले सुरुवाती दिनमा कर्मचारीलाई तर्साउन खोज्ने राखेपको पुरानै रोग हो ।

राखेपका चल्ताफिर्ता कर्मचारीलाई जिम्मेवारविहीन बनाएर घिसिङले कर्मचारीको मनोबल गिराउन खोजेको गाइँगुइँ पनि खेलकुदमा सुनिन्थ्यो । यसैबीच बर्खास्तीमा परेका अघिल्ला सदस्यसचिव रमेश सिलवालले अदालतमा मुद्दा दर्ता गरे । झण्डै तीन महिना राखेप नेतृत्वविहीन र निर्णयविहीन नै बन्यो । जब अदालतले काम गर्ने ढोका खोलिदियो, घिसिङ राखेप पुनः प्रवेश गरे र कामको रफ्तार बढाए । यसै क्रममा नवौँ राष्ट्रिय खेलकुदलाई मुख्य एजेन्डा बनाएर अघि बढ्ने प्रयास गरे । यसमा मन्त्री र सदस्यसचिवको मन मिल्यो ।

बृहत् राष्ट्रिय खेलकुद आयोजनाको नेतृत्व गर्ने हरेक खेलकुदमन्त्री वा सदस्यसचिवको सपना हुन्छ । मन्त्री गहतराजले पनि आफू छँदै राष्ट्रिय खेलकुद गर्न चाहनु स्वाभाविक हो । सदस्यसचिव घिसिङ पनि यही पर्खाइमा थिए । बोर्ड बैठकबाट जेठमा राष्टिय खेलकुद गर्ने निर्णय गराए । एकातर्फ, पोखरामा जेठ महिनाको मौसम खेल गतिविधिका लागि अनुकूल होइन । अर्कोतर्फ, बजेट निकासादेखि तमाम सरकारी कामकाजी प्रक्रिया पूरा गर्न नसक्दा तयारी अघि बढ्न सकेन । तसर्थ पुनः बोर्ड बैठक बसी अघिल्लो निर्णयमा पुनर्विचार गर्दै दसैँ र तिहारको बीचमा नवौँ राष्ट्रिय खेलकुद पोखरामै आयोजन गर्ने राखेपको निर्णय भयो । यद्यपि यसमा मत विभाजित छ ।

मुख्य चाड दसैँ र तिहार आमनेपालीका लागि आराम गर्ने समय हो । खेलाडीको पनि आराम गर्ने समय यही हो । प्रशिक्षक, प्राविधिक, पदाधिकारीलगायत सबै बिदाको मुडमा रहेका हुन्छन् । यस्तो बेला तयारी कसरी अघि बढ्ला ?

राखेपभित्रका कर्मचारीहरू एकाधबाहेक सबै सदस्यसचिवकै लाइनमा हुन्छन्, अहिले पनि तिनै कर्मचारीहरू मात्र नवौँ राष्ट्रिय खेलकुद दसैँ र तिहारकै बीचमा गर्ने सवालमा सदस्यसचिवको पक्षधर हुन् । पूर्वसदस्यसचिव लामाजस्ता तमाम खेलकर्मी विपक्षमा छन् । यत्ति हो, कोही बोल्छन्, कोही मौन बसिदिन्छन् ।

खेलाडी, प्रशिक्षक वा बहालवाला कर्मचारीले सदस्यसचिव वा मन्त्रीलाई निर्धक्क आफ्ना विचार प्रस्ट राख्न सक्दैनन् । मन्त्री वा सदस्यसचिवको मनसाय बुझेर आफ्नो धारणा बनाउँछन् । खेलकुदको तितो यथार्थ यही हो । नवौँ राष्ट्रिय खेलकुदको सवालमा मत सर्वेक्षण गरियो भने मन्त्री र सदस्यसचिवको कदम अल्पमतमा पर्ने पक्का छ । गोप्य मतदानमा राखेपको ‘हाई पर्फर्मेन्स कमिटी’ पनि विपक्षमा उभिने निश्चित देखिन्छ । यदि यसो भएमा सदस्यसचिवलाई नैतिक संकट पर्न सक्छ । यसमा सोच्ने पालो सदस्यसचिवकै हो । ‘विज्ञहरूले सुझाव दिएनन् वा विज्ञका सुझाव सुनिएन,’ लामा भन्छन्, ‘हचुवाको निर्णय भयो ।’

खेलकुदमा सदस्यसचिव पद निकै शक्तिशाली मानिन्छ । सदस्यसचिवकै पदचाप पछ्याउँदै खेलकुद अघि बढ्छ । जस र अपजसको भारी सदस्यसचिवले नै बोक्नुपर्छ । पञ्चायतकालीन सदस्यसचिव शरदचन्द्र शाह त्यत्तिकै कहलिएका हैनन् । दरबारले व्यवस्था बलियो बनाइराख्न युवापङ्क्तिलाई खेलकुदमार्फत पक्षधर बनाउन सफल थियो, यसका मियो थिए शरदचन्द्र शाह ।

हक्की, निडर र सिर्जनशील क्षमताका धनी शरदचन्द्र शाहकै कारण बृहत् राष्ट्रिय खेलकुद जन्मिएको हो । २०३८ सालदेखि सुरु बृहत् राष्ट्रिय खेलकुदको आयोजनासँगै नेपाली खेलकुदले नयाँ दिशा लिएको हो । खेलाडीहरू खेलको विशिष्टीकरणतर्फ लागे । नेपाली खेलकुद विकासको आधारस्तम्भ भनेकै वास्तवमा बृहत् राष्ट्रिय खेलकुद नै हो । उनैले त्यसको अगुवाइ गरे । बृहत् प्रतियोगिताको आयोजनाले नेपाली खेलकुदमा ठूलो हलचल ल्याइदियो, एक प्रकारको क्रान्ति नै ल्यायो । त्यसैको जगबाट अहिलेको अवस्थामा आएको हो नेपाली खेलकुद ।

तर विडम्बना, यात्रा आरम्भको चार दशकमा बीसवटा संस्करण पूरा गरिसक्नुपर्ने बृहत् खेलकुदले आठवटा संस्करण मात्र पार गरेको छ । हरेक दुई वर्षमा फरक अञ्चलमा आयोजना गर्दा बीस वर्षमा अति पिछडिएको कर्णालीले पनि आयोजनाको अवसर पाउनेछ र भौतिक पूर्वाधार निर्माण हुनेछ भन्ने तत्कालीन नेतृत्वको दूरदृष्टि थियो । साविकको कर्णालीले कहिले अवसर पाऊला, यसै भन्न सकिने अवस्था अझै छैन । तर, संघीय संरचनाको कर्णालीले दशौँ संस्करणको तयारीमा जुटेको छ । त्यसअघि नवौँ राष्ट्रिय खेलकुद समयमै गर्ने चुनौती छ ।

झण्डै ८१ प्रतिशत हिन्दु धर्मावलम्बी रहेको नेपालमा दसैँ र तिहार मुख्य चाड हुन् । आमनेपालीका लागि आराम गर्ने समय यही हो । खेलाडीको पनि आराम गर्ने समय यही हो । प्रशिक्षक, प्राविधिक, पदाधिकारीलगायत सबै बिदाको मुडमा रहेका हुन्छन् । यस्तो बेला तयारी कसरी अघि बढ्ला ? चिन्ताको विषय यही हो ।

‘दसैँ र तिहार भनेको अधिकांश खेलाडीका साथै खेलकुदमा रुचि राख्ने ठूलो पंक्तिका लागि वर्षभरि प्रशिक्षण र प्रतिस्पर्धा गरेपश्चात् आराम गर्ने समय हो । सबैको फेस्टिभ मुड हुन्छ,’ उनले भने, ‘मस्तसँग खाएर आराम गरेको खेलाडी तत्काल कसरी लयमा फर्कन सक्छ ? फेरि लगत्तै तिहार आउँदै गरेको बेला उनीहरू त्यसकै मुडमा हुन्छन् । त्यसैले यो गलत निर्णय हो ।’

इतिहास पल्टाउने हो भने पनि यो समयमा कुनै पनि ठूलो प्रतियोगिता आयोजना भएका छैनन् । राष्ट्रिय खेलकुदको इतिहास हेर्ने हो भने पहिलो राष्ट्रिय खेलकुदबाहेक प्राय: सबै संस्करण फागुन चैत महिनामा भएका छन् ।

एक पटक हेरौँ न । राजाको राज्याभिषेकको अवसर पारेर सुरु गर्ने मनसाय भएका कारण पहिलो राष्ट्रिय खेलकुद २०३८ साल भदौमा काठमाडौंमा आयोजना गरियो । काठमाडौंका लागि भदौ अनुकूल समय नै हो । त्यसपछि दोस्रो संस्करण २०४० साल चैतमा पोखरामा भयो, तेस्रो संस्करण २०४२ फागुनमा वीरगञ्जमा भयो । त्यसपछि चौथो गर्न झण्डै १३ वर्ष पर्खनुपर्‍यो । २०५५ साल चैतमा नेपालगन्जमा चौथो राष्ट्रिय खेलकुद भयो । पाँचौँ संस्करण २०६५ चैतमा काठमाडौंमा गरियो । त्यसपछि छैटौँ संस्करण २०६८ फागुनमा धनगढी (सुदुरपश्चिम), सातौँ संस्करण २०७३ पुसमा इटहरी(पूर्वाञ्चल), आठौँ संस्करण २०७५ चैतमा नेपालगन्जमा भयो । यसरी हेर्दा कुनै पनि राष्ट्रिय खेलकुदको तालिका दसैँ र तिहारको बीच वा सेरोफेरोमा गर्ने परिकल्पना नै गरिएको छैन ।

राज्यको ढुकुटीबाट ६० करोड रुपैयाँ लगानी हुने कार्यक्रमको जवाफदेहिता स्वयम् नेपाल सरकारसँग हुनैपर्छ । यो एकदलीय पञ्चालकालीन समय पक्कै होइन । पहिलो बृहत् राष्ट्रिय खेलकुद सञ्चालन गर्न सरकारले ८ लाख ७६ हजार रुपैयाँ बजेट निकासा गरेको थियो । त्यति धेरै बजेट खेलकुदमा खर्चिनुको अर्थ नहुने भन्दै एक थरीबाट आलोचना पनि गरियो । राजपरिवारको साथ खेलकुदमा थियो । त्यसैले खुलेर कसैले विरोध भने गरेनन् । तर, अहिले अवस्था फरक छ । राजा सत्तामा छैनन्, जननिर्वाचित प्रतिनिधिले राज्य सञ्चालन गर्छन् । जनप्रतिनिधिसँगै जवाफदेहिता हुनैपर्छ । मंसिर पहिलो साता निर्वाचन हुने निश्चित भएपछि हतारहतारमा राष्ट्रिय खेलकुदजस्तो बृहत् पर्वलाई कर्मकाण्डी बनाइनुहुँदैन ।

बृहत् खेलकुद अर्को राष्ट्रिय पर्व हो । यतिबेला सिंगो देश नै खेलमय बन्नुपर्दछ । पालिका छनोटदेखि जिल्ला हुँदै प्रदेशको सशक्त टिम निर्माण गरी एकैपटक सिंगो देश एक ठाउँमा उभ्याउने साझा मञ्च बन्ने समय हो । विभिन्न जातजाति, धर्मावलम्बी, भाषाभाषी एवं सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका मानिसहरू खेलको माध्यमबाट एउटा थलोमा जम्मा भई आपसी भाइचारा, सामाजिक एकता र मित्रताको भावना साटासाट गर्ने सुवर्ण अवसर हो ।

‘आगो ताप्नु मुढाको, कुरा सुन्नु बुढाको’ यसै भनिएको होइन । अग्रजले दिएका सुझावलाई अनुसरण गर्दै अघि बढ्दा प्राप्त हुने सफलताको श्रेय स्वयम् घिसिङले नै पाउने हुन् ।

अझ नेपालजस्तो विविध जातजाति धर्मावलम्वी र सांस्कृतिक विविधताले भरिपूर्ण राष्ट्रका लागि सबै नागरिकलाई एउटै मालामा उन्ने अवसर हो यो । जसरी विश्व बन्धुत्वको भावनालाई एकताबद्ध बनाउने ओलम्पिकको परिकल्पना गरियो, त्यसैगरी सिंगो देशवासीलाई एकढिक्का बनाउन राष्ट्रिय खेलकुदको अवधारणा अघि सारिएको हो । त्यसैले यसको श्रेय पञ्चायती व्यवस्था, राजपरिवार र शरदचन्द्र शाहलाई जान्छ ।

२०१५ सालमा होराप्रसाद जोशी पहिलोपटक राखेपमा सदस्यसचिव नियुक्त भएपश्चात् सुशीलशमशेर जबरा, खड्गविक्रम शाह, शरदचन्द्र शाह, इन्दुबहादुर शाही, युद्धविक्रम शाही, राजबहादुर सिंह पञ्चालयकालमा सदस्यसचिवका रूपमा खेलकुदको ककपिटमा बसे । २०४६ सालमा बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापनापश्चात् रुक्मशमशेर राणा, केशव स्थापित, शरदकुमार भट्टराई, बद्रीनाथ श्रेष्ठ, जीवनराम श्रेष्ठ, विनोदशंकर पालिखे, किशोरबहादुर सिंहले खेलकुदको नेतृत्व गरे ।

दशवर्षे सशस्त्र विद्रोहको समाप्तिपश्चात् नयाँ मोड लिएको नेपाली खेलकुदमा जीवनराम पुनः आए । उनीपछि हरिबाबु चौधरी, युवराज लामा, केशवकुमार विष्ट, रमेशकुमार सिलवाल सदस्यसचिव भए । यसमा शरदचन्द्र शाह, विनोदशंकर पालिखे, जीवनराम श्रेष्ठ, युवराज लामा र केशवकुमार विष्ट बृहत् राष्ट्रिय खेलकुद सञ्चालन गर्ने भाग्यमानी सदस्यसचिवका रूपमा नाम लेखाउन सफल भए । त्यसमा पनि शदरचन्द्र शाह नेतृत्वमा तीन संस्करण हुँदा केशवकुमार विष्टले एउटै कार्यकालमा दुई संस्करण गर्ने श्रेय लिन सफल भए ।

१३ वर्ष सुतेको राष्ट्रिय खेलकुदलाई नयाँ व्यवस्थामा ब्युँझाउने जस पालिखेलाई जान्छ भने निकै अप्ठ्यारो परिस्थितिमा पनि राष्ट्रिय खेलकुदको पाँचौँ संस्करणको सफलतासँग जीवनरामको कार्यकौशलता देखिन्छ । सधैँ राज्यबाट ठगिएको महसुस गर्ने सुदूरपश्चिमले पटकपटक धोका खाएपछि गर्न पाएको छैटौँ संस्करणको जस युवराज लामालाई नै जान्छ । अब संख्यात्मक रूपमा १९ जना सदस्यसचिवमध्ये कान्छा सदस्यसचिव टंकलाल घिसिङले अग्रजहरूले खनेको बाटोलाई राजमार्गमा परिणत गर्नुपर्ने चुनौती एकातिर छ भने नवौँको आयोजनालाई सफल अवतरण गराउने चुनौती अर्कातिर छ ।

अन्त्यमा, ‘आगो ताप्नु मुढाको, कुरा सुन्नु बुढाको’ यसै भनिएको होइन । अग्रजले दिएका सुझावलाई अनुसरण गर्दै अघि बढ्दा प्राप्त हुने सफलताको श्रेय स्वयम् घिसिङले नै पाउने हुन् । बृहत् खेलकुद आयोजनाको समय दसैँ र तिहारबीचको हुनु कुनै पनि हिसाबले तार्किक र वैज्ञानिक नभएको विषयलाई सदस्यसचिव घिसिङले कसरी सम्बोधन गर्छन्, उनको सफलता त्यसैसँग जोडिनेछ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन १, २०७९ १३:१८