सत्तामा राजापाक्षेकाे पारिवारिक दुष्चक्रले यसरी टाट पल्टियाे श्रीलंका

A+ A A-

हिन्द महासागरको सुन्दर र दक्षिण एसियाको विकसित राष्ट्र श्रीलंका यतिबेला चरम आर्थिक र राजनीतिक संकटमा फसेको छ । अर्थतन्त्र टाट पल्टिएको छ भने महँगीले आकाश छोएर जनताको जीवन कष्टकर बन्दै गएपछि प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपति कार्यालय प्रदर्शनकारीको कब्जामा पुगेको छ ।

राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षे भागेर माल्दिभ्स पुगेका छन् । बुधबार राजीनामा दिने घोषणा गरेका उनले देशबाट भागेर प्रधानमन्त्री रनिल विक्रमासिंगेलाई कार्यवाहक राष्ट्रपति घोषणा गरेका छन् । राजापाक्षे परिवारको शासनबाट मुक्ति मिल्न लागेकोमा खुसी हुँदै गरेका श्रीलंकाली जनता विक्रमासिंगेलाई कार्यवाहक घोषणा परेपछि पुनः आक्रोशित भए । अनि, बिहीबार प्रधानमन्त्री कार्यालय कब्जा गर्न पुगे ।

पारिवारिक राजनीति विश्व राजनीतिकै एक प्रवृत्ति हो । श्रीलंका लामो समयदेखि पारिवारिक राजनीतिको दुष्चक्रमा पर्दै आएको थियो । अहिले अर्थव्यवस्था टाट पल्टिनुमा पनि राजापाक्षेको पारिवारिक राजनीति कारक रहेको बताइन्छ । यद्यपि श्रीलंकाको पारिवारिक राजनीतिको इतिहास निकै लामो छ । तर, यो पारिवारिक राजनीतिलाई नयाँ उचाइमा लाने काम राजापाक्षे परिवारले गरेको हो ।

पारिवारिक शासनको पृष्ठभूमि

श्रीलंकामा कुनै समयमा बन्दरानायके परिवारको शासन थियो । बन्दरानायके परिवारबाट प्रधानमन्त्री बनेका सोलोमन बन्दरानायकेको २६ डिसेम्बर १९५९ मा गोली हानी हत्या गरिएको थियो । उनीपछि उनकी पत्नी सिरिमाओ बन्दरानायके राजनीतिमा आइन् र २० जुलाई १९६० मा उनी प्रधानमन्त्री बनिन् । सिरिमाओ संसारकै पहिलो महिला प्रधानमन्त्री बन्न पुगिन् । त्यसपछि श्रीलंकाको राजनीतिमा उनकी छोरी चन्द्रिका कुमारातुंगा आइन् र उनी १९९४ मा श्रीलंकाको पहिलो महिला राष्ट्रपति बनिन् । उनका भाइ अनुरा सन् २००० मा श्रीलंकाको संसदका सभामुख बनेका थिए । तर, बन्दरानायके परिवारको पकड राजापाक्षे परिवारको जस्तो बलियो भने रहेन ।

राजापाक्षे परिवारको पकड

श्रीलंकाको राजनीतिमा सेनानायके, जयवर्द्धने र बन्दरानायकेजस्ता राजनीतिक परिवारको लामो दबदबा रह्यो । राजापाक्षे परिवारले त्यसलाई थप विस्तारित गर्‍यो । राजापाक्षे परिवार दक्षिण हम्बनटोटाको जमिनदार परिवार हो । पछिल्लो १५ वर्षदेखि यो अनेकौँ उतारचढावबीच राजापाक्षे परिवार श्रीलंकाको राजनीतिको केन्द्रमा रह्यो । सन् २००९ मा श्रीलंकामा तमिल टाइगर विद्रोहीलाई दबाएपछि महिन्दा राजापाक्षे त्यहाँको बहुमत सिंहाली समुदायको नाइकेका रूपमा उदाए र राजापाक्षे परिवारको राजनीतिक मुखियाको रूपमा देखा परे । यद्यपि तमिल विद्रोहीलाई हराउन प्रमुख भूमिका खेल्नेमध्येका एक गोटाबाया राजापाक्षे पनि क्रमशः सो परिवारका ‘हाई प्रोफाइल’ व्यक्तिका रूपमा उदाए । श्रीलंका सरकारमा राजापाक्षे परिवारका पाँच जना मन्त्री थिए । राष्ट्रपति गोटाबाया राजापक्षे रक्षामन्त्री पनि थिए । महिन्दा राजापाक्षे प्रधानमन्त्री, चमाल राजापाक्षे सिँचाइमन्त्री, बासिल राजापाक्षे अर्थमन्त्री, नमल राजापाक्षे खेलकुदमन्त्री थिए । नमल महिन्दा राजापाक्षेका छोरा हुन् ।

श्रीलंकामा यसअघि रहेको राजनीतिक परिवारले त्यहाँको सरकारलाई नियन्त्रणको कोसिस गर्ने गर्थ्यो । तर, यो परिवारले पूर्ण रूपमा त्यहाँको व्यवस्थामाथि नै नियन्त्रणको कोसिस गरेको थियो । एउटै परिवारका सदस्य यति धेरै मन्त्री हुनु भनेको व्यवस्थामाथिको कब्जाकै एक स्वरुप हो ।

महिन्दा राजापक्षे २४ वर्षको उमेरमा सन् १९७० मा पहिलो पटक श्रीलंकाको सांसद बनेका थिए । उनी श्रीलंकामा सबैभन्दा कम उमेरमा सांसद बन्ने व्यक्ति हुन् । तर, राजनीतिमा उनी पहिलो राजापाक्षे भने होइनन् । उनका बाबु डीए राजपाक्षे पनि १९४७ देखि १९६५ सम्म हम्बनटोटाबाट सांसद थिए ।

सन् १९८० को दशकमा महिन्दा र उनका दाजु चमल दुवै जना संसद्‌मा निर्वाचित भए । सन् १९९४ मा श्रीलंकाका नयाँ राष्ट्रपति चन्द्रिका कुमारातुंगाले राजपक्षलाई श्रममन्त्री नियुक्त गरिन् ।

महिन्दा राजापक्षे तीव्र रूपमा राजनीतिको सिँढी चढ्दै श्रीलंका फ्रिडम पार्टी (एसएलएफपी) का नेता बने । सन् २००४ मा उनी छोटो समयका लागि प्रधानमन्त्री बने । अर्को वर्ष उनी श्रीलंकाको राष्ट्रपति भए । जनवरी २०१० मा पूर्वसैनिक प्रमुख सनथ फोनसेकालाई हराएर दोस्रोपटक राष्ट्रपति बने । उनले आफ्नो राजनीति र पारिवारिक राजनीति स्थापनाका लागि केही हिंसालाई समेत नजरअन्दाज गरेको आरोप लाग्ने गरेको छ । तर, उनले भने अस्वीकार गर्दै आएका छन् । तमिल विद्रोह दबाउने क्रममा चलाइएको अभियानमा गम्भीर मानवअधिकार हनन भएको आरोप लागेको छ । उनले भने लिबरेसन टाइगर्स अफ तमिल इलम (एलटीटीई) स्वयम्, लडाकु र आममानिस अलग नहुँदा यस्तो भएको तर्क गर्दै आएका छन् ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले नै तमिल विद्रोही र श्रीलंकाली सेना दुवैमाथि प्रताडनाको आरोप लगाएको थियो । दोस्रो कार्यकालका क्रममा उनी देशको अर्थतन्त्र सुधार गर्न असफल भए । जसका कारण सन् २०१५ को निर्वाचनमा पराजित भए र विपक्षी पार्टीले सरकार चलाउने अवसर पायो । तर, सन् २०१९ मा इस्टरका दिन भएको शक्तिशाली विस्फोटका कारण राजापाक्षे फेरि देशको राजनीतिको केन्द्रमा पुगे । सिंहला समुदायबाट चरमपन्थीविरुद्ध लड्न सक्ने नेताको छवि बनाएका महिन्दा राजापक्षे मात्रै थिए । त्यसपछि भएको निर्वाचनमा गोटाबाया राजापाक्षे श्रीलंकाको राष्ट्रपति बने र महिन्दालाई प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गरे ।

श्रीलंकाका राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षे त्यहाँको सेनाका लेफ्टिनेन्ट कर्णेलसमेत भएका थिए र रिटायर भएर सन् १९९८ मा अमेरिका गएका थिए । सन् २००५ मा आफ्ना दाजु महिन्दालाई राष्ट्रपति पदमा चुनाव लड्दा सघाउन उनी स्वदेश फर्किए । महिन्दाले चुनाव जिते र गोटाबाया डिफेन्स सेक्रेटरी नियुक्त भए । श्रीलंकाको राजनीतिलाई नियन्त्रण गर्ने राजापाक्षे खानदानको यो पहिलो कदम थियो । उनीहरूको अगुवाइमा श्रीलंकाली सेनाले तमिल विद्रोहीविरुद्धको युद्ध जित्यो । तमिलविरुद्धको यो युद्ध विवादरहित भने भएन । राष्ट्रसंघसम्म श्रीलंकाविरुद्ध मानवअधिकार उल्लंघनको आरोप लाग्यो । तर, तमाम विवादबीच उनीहरूको पारिवारिक राजनीति अघि बढ्यो । सन् २०१५ मा राजापाक्षे परिवारविरुद्ध सबै विपक्षी एकजुट भएपछि उनी चुनावमा पराजित भए । सन् २०१९ मा एक राष्ट्रवादी नेताका रूपमा गोटाबाया राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए ।

परिवारको प्रवेश र पतनको यात्रा

यो जितपछि राजापाक्षे परिवारका केही सदस्य बिस्तारैबिस्तारै श्रीलंकाको सरकारमा प्रवेश गर्न थाले । तर, त्यसको एक वर्ष नपुग्दै संसारमा कोरोना महामारीको प्रकोप फैलियो र श्रीलंकामा आर्थिक संकटको अवस्था देखा पर्‍यो । चीन र भारतको लगानीका बाबजुद श्रीलंकाको अवस्था कमजोर बन्दै गयो । सन् २०२१ को अन्त्यसम्म आइपुग्दा त्यहाँको अवस्था नियन्त्रणबाहिर पुग्यो । गोटाबायाको देशमाथि कडा नियन्त्रणका बाबजुद बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय ऋणको ट्र्यापमा श्रीलंका पर्दै गयो ।

एक समयमा त श्रीलंकाले अन्तर्राष्ट्रिय ऋण तिर्नै नसक्ने अवस्था बन्यो र नतिर्ने घोषणासमेत गर्‍यो । तमिल विद्रोहीविरुद्धको जित र राजधानी कोलम्बोको सौन्दर्यीकरणले आफूलाई शक्तिशाली ठानेका थिए । तर, कर छुट र अर्ग्यानिक खेतीजस्ता अनेकन छुट र निर्णयले उनको शक्तिलाई संकटको गर्तमा धकेलिदियो । निरन्तरको असफलता र आर्थिक संकट हल गर्न नसकेका बेला उनले आफ्नो साटो दाजुलाई प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा गराए र अन्य परिवारका सदस्यलाई पनि सरकार छाड्न लगाए । तर, निरन्तरको संकटबाट आक्रोशित जनताले राष्ट्रपति भवनमाथि कब्जा जमाए र गोटाबाया अन्तत: देश छाडेर भाग्नुपर्ने अवस्थामा पुगे ।

राजापाक्षे परिवारसँग जोडिएका १८ जना श्रीलंका सरकारमा कुनै न कुनै पदमा पुगेका थिए । श्रीलंकाको आर्थिक संकटको असर राजापाक्षे परिवारको भोगविलासमा देखिएको छ । केही समयअघिसम्म तमिल विद्रोह दबाउने सिंहाली समुदायका नायक महिन्दा र गोटाबाया यतिबेला त्यहाँको राजनीतिको ‘भिलेन’ मा परिणत भएका छन् । कठिनभन्दा कठिन अवस्थामा पनि एक देखिने राजापाक्षे परिवारमा यसपटक विभाजन देखिएको छ । गोटाबायाले महिन्दाको राजीनामा मागेपछि सो परिवारमा समस्या सुरु भएको बताइन्छ । श्रीलंकालाई जारी आर्थिक संकटबाट पार लगाउन राजापाक्षे परिवार असफल भएकोमा अब कसैको दुईमत छैन । श्रीलंकाको आर्थिक अवस्था र पारिवारिक राजनीतिप्रतिको जनआक्रोशपछि अब यो परिवारको राजनीतिक भविष्य अन्योलमा परेको छ ।

गोटाबायाको अर्को चाल

पारिवारिक राजनीतिक दाउमा परेपछि गोटाबाया राजापाक्षेले नयाँ चाल चलेका छन् । बुधबार राजीनामा दिने बताएका उनले देशबाट भागेर माल्दिभ्स पुगेर प्रधानमन्त्री रनिल विक्रमासिंगेलाई कार्यवाहक राष्ट्रपति बनाएका छन् । यो कदमबाट आक्रोशित प्रदर्शनकारीले प्रधानमन्त्रीको कार्यालय कब्जा गरी खुसियाली मनाएका छन् । विक्रमासिंगेले भने टेलिभिजनमा एक बयान जारी गर्दै सेना र प्रहरीलाई श्रीलंकाको स्थिति नियन्त्रणमा लिन निर्देशन दिएका छन् ।

विक्रमासिंगेले चिफ अफ डिफेन्स स्टाफ, ट्राइफोर्सेस कमाण्डर र प्रहरी प्रमुखको एक समिति बनाएका छन् । जसलाई श्रीलंकामा सुरक्षा बहाल गर्ने जिम्मेवारी दिइएको छ । विक्रमासिंगेले प्रदर्शनकारीले फासीवाद फैलाएको आरोप लगाउँदै देशमा संकटकाल र कर्फ्यु लगाएर पनि अवस्थालाई नियन्त्रणमा लिने बताएका छन् । प्रदर्शनकारीले भने राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीले राजीनामा दिएपछि नयाँ सरकार गठन गरी देशको अवस्थामा सुधार ल्याउने प्रयास गरिरहेका थिए । तर, गोटाबायाको नयाँ कदमसँगै श्रीलंकाको राजनीतिमा नयाँ अन्योल सुरु भएको छ ।

(एजेन्सीहरूकाे सहयाेगमा)

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार २९, २०७९ २०:०४