बालेन, महानगरबाटै यमबुद्धको सालिक बनाऊ

A+ A A-

र्‍यापर एवं काठमाडौँ महानगरका मेयर बालेन्द्र शाह (बालेन) ले महानगरले यमबुद्धको सालिक बनाउने घोषणा गरे । सालिक, भ्युटावर र स्वागत गेटहरूमा पैसा खर्च गर्ने लहर देशैभरि चलेको र त्यसै लहरमा बालेन पनि लागेको भन्दै तीव्र आलोचना भयो । त्यसपछि उनले आफ्नो व्यक्तिगत तलबले सालिक बनाउने घोषणा गरेका छन् ।

झट्ट हेर्दा लोकप्रिय देखिए पनि उनको दोस्रो घोषणा अघिल्लोभन्दा बढी समस्याग्रस्त छ । महानगर प्रमुखको यो 'सेभियर कम्प्लेक्स(?)' देखिने अभिव्यक्तिको विश्लेषण गर्नुअघि विगतका केही उदाहरणको चर्चा गर्नु न्यायोचित हुन्छ ।

'आफूले चुनेको प्रधानमन्त्रीलाई आफूले चाहेको प्रश्न अब सिधै सोध्न पाइनेछ । तपाईंका प्रश्नहरूको प्रतिनिधित्व गर्नेछु म रवि लामिछाने ।'

नयाँ वर्ष २०७३ को सुरुमै रवि लामिछानेको यो घोषणाले राजनीतिक र पत्रकारितावृत्तमा मात्र नभएर सर्वसाधारणको तहमा समेत तरङ्ग उत्पन्न भएको थियो । तत्कालीन समयमा लामिछानेलाई चिनाउन मिडियाले 'विश्वको सबैभन्दा लामो लाइभ टेलिभिजन कार्यक्रम सञ्चालन गरेर गिनिज बुक अफ वर्ल्ड रेकर्ड्‌समा नाम लेखाएका सञ्चारकर्मी' भन्ने गर्थ्यो । आज रवि लामिछानेको नाम आफैँमा शक्तिशाली परिचय भएको छ । उनको नाम उनको मात्र परिचय होइन, कुनै समय त बहुसङ्ख्यक नागरिकको 'चासो, गुनासो र प्रश्न'को पर्यायझैँ नै बन्यो ।

योबीचमा लामिछाने कसैका भगवान् बने, कसैका उद्धारक बने । दर्शकले टेलिभिजनमा लामिछानेलाई देख्दा आशा र भरोसाको प्रतिमूर्ति भेट्थे । हुन पनि लामिछानेले नेपाली पत्रकारिता र कार्यक्रम प्रस्तुतिको तरिकामा क्रान्ति नै ल्याएको दाबी पनि गरियो । उनको आक्रामक प्रस्तुति र चर्को स्वरमा नागरिकले आफ्नो मसिहा नै देख्थे । लामिछाने पत्रकारिता र रिपोर्टिङमा मात्र सीमित भने भएनन् । बढ्दो लोकप्रियताले उनलाई सार्वजनिक कार्यालयमा स्टिङ अपरेसनको नाममा कर्मचारीलाई कार्यालय समयमै सीधा हस्तक्षेप गर्ने आत्मविश्वाससमेत दिलायो । देशमा कानुनी शासन हुँदाहुँदै न्यायको तराजु हातमा बोकेर उनी मान्छेहरूको बयान लिँदै हिँडे । कोही बोल्न अनिच्छुक भएर सम्पर्कमा नआउँदा दोषी नै करार गरियो ।

भारतमा गरिएका विभिन्न मनोवैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक अध्ययनहरूले पूर्वीय दर्शन मान्ने मानिसहरूले चमत्कारमा विश्वास गर्ने देखाएका छन् । नेपालमै पनि उदाहरणका लागि पाँचवटा खुट्टा भएको गाई जन्मिए देवीको रूपमा पूजा गर्न मानिसहरू लाइन लाग्ने घटनाहरू देखिन्छन् । 'यो सन्देश शेयर गर्दा पाँच दिनमा चमत्कार हुनेछ' लेखिएका फेसबुक पोस्टहरू लाखौँको सङ्ख्यामा शेयर भइरहेकै छन् । वस्तुनिष्ठ मनोवैज्ञानिक अध्ययनको अभाव रहे तापनि नेपाली समाज कुनै चमत्कार वा उद्धार पर्खिएर बसेको छ भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ । यस्तो अवस्थामा बेलाबखत लामिछानेजस्ता पात्रहरूले उद्धारक र मसिहाका रूपमा स्थापित हुने अवसर पाइहाल्छन् ।

क्षणिक आवेग र उत्तेजनाको भरमा यस्तो महत्त्वपूर्ण निर्णय गर्ने र फेर्ने प्रमुख पक्कै पनि मतदाताले चाहेका छैनन् । यो निर्णय सच्याउनुपर्छ र आगामी दिनमा दीर्घकालीन प्रभावलाई ध्यानमा राखेर परिपक्व निर्णय गर्ने परिपाटी बसाउनुपर्छ ।

वि.स. ६० को दशकमा नेपाली दर्शकमाझ सबैभन्दा लोकप्रिय हाँस्य टेलिशृङ्खला 'मेरी बास्सै'मार्फत सीताराम कट्टेल उर्फ धुर्मुसले पनि आफ्नो लोकप्रियता लामिछानेले जस्तै मसिहा बन्नलाई प्रयोग गरे । उनले २०७२ सालको महाविनाशकारी भूकम्पपश्चात् व्यक्तिगत पहल र प्रयासमा पुनर्निर्माणमा उल्लेखनीय र महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका हुन् । जसको राष्ट्रिय तहमा निकै प्रशंसा पनि भयो ।

भूकम्प र नाकाबन्दीले थलिएको राज्यलाई उनको व्यक्तिगत पहलले थोरै भए पनि राहत दिएको महसुस नेपाली नागरिकले गरे । तर, धुर्मुस त्यतिमै रोकिएनन् । आफ्नो अभिनयलाई छोडेर समाज सेवा गर्ने भन्दै पैसा उठाउने काममा सक्रिय रहिरहे । बस्तीहरूको पुनर्निर्माणपछि उनले अर्बौंको योजनासहित रङ्गशाला बनाउने घोषणा गरे । सहयोगका लागि करोडौँको प्रतिबद्धता पनि आयो । नेपाली क्रिकेटको समस्या त त्यो रङ्गशाला एक्लैले हल गर्दिन्छ । रङ्गशाला बनेपछि त नेपाल सिधै विश्वकपलगायतका प्रतियोगिता नै गराउन सक्षम हुने भन्दै निर्माण सुरु पनि गरियो ।

यी दुई व्यक्तित्व त उदाहरण मात्र हुन् । नेपाली समाजले पटकपटक व्यक्तिगत 'हिरो'हरूमा विश्वास गर्ने र असम्भव महत्त्वाकांक्षा निर्माण गर्ने ट्रेन्ड विकसित भइरहेको छ । कुनै समय रवि लामिछाने प्रधानमन्त्री र धुर्मुस गृहमन्त्री भन्दै सामाजिक सञ्जालमा कैयौँ अभियान पनि चले । नेपालमा देखिने जति पनि समस्याहरू छन्, प्रायःजसो नीतिगत र प्रणालीगत समस्याहरू हुन् । एउटा व्यक्तिको जादुको छडीमा समाधान भेटिने सम्भावना अत्यन्त न्यून छ ।

रवि लामिछानेले सपना देखाएअनुरूप बेथिति, विकृति, विसङ्गति र भ्रष्टाचार २०७३ को तुलनामा आज पटक्कै घटेको छैन । गौतम बुद्ध रङ्गशाला अलपत्र परेको छ र धुर्मुस पछि हटिसकेका छन् । अर्थात् व्यक्तिगत पहलमा यो स्तरको परिणाम आउँदैन भन्ने निष्कर्ष देखिइसकेको छ । प्रणाली परिवर्तनका लागि नीतिगत सुधारको आवश्यकता छ । सायद यो कुरा बुझेर नै लामिछानेले राजनीतिक पार्टी घोषणा गरेर चुनावमा होमिएका छन् ।

लामिछाने र धुर्मुसले गरेको काम क्षणिक रूपमा फाइदाजनक र असल देखिए पनि तिनले दीर्घकालमा राज्य संयन्त्रलाई झन् कमजोर बनाइरहेका थिए । राज्यको स्वामित्वमा हुनुपर्ने कार्यहरू एउटा व्यक्तिले राज्यलाई नै दोषी देखाउँदै व्यक्तिगत पहलमा सम्पन्न गर्न खोज्नुले राज्य संयन्त्रप्रतिको अविश्वासलाई झन् बढायो । राज्यका कोर भ्यालुलाई कमजोर बनाउँदै लग्ने खतरा पनि छँदै थियो । यसै पनि व्यक्तिको देवत्वकरणले राष्ट्र र समाजको विकासमा सायदै कुनै फाइदा पुग्छ । बरू यस्ता पात्रहरू व्यक्तिगत रूपमा शक्तिशाली भएर राज्यका संयन्त्रलाई कमजोर बनाउने खतरा रहन्छ ।

एउटा फौजदारी मुद्दामा लामिछानेमाथि अनुसन्धान चल्दै गर्दा उनका शुभचिन्तकको जत्था र भिडले अनुसन्धान निकायमाथि सिर्जना गरेको दबाबले गलत नजिर स्थापना गरेकै हो । भलै त्यसले अनुसन्धान प्रक्रियामा कुनै प्रभाव किन नपारेको होस् ? राज्यका अधिकारप्राप्त निकायभन्दा एउटा व्यक्ति शक्तिशाली हुनु कानुनी राज्यको मूल्य र मान्यताविपरीत हुन जान्छ ।

बालेनले स्वतन्त्र उम्मेदवारका रूपमा महानगर प्रमुखको चुनाव जित्दै गर्दा स्थापित पार्टीका हेभी वेटहरूलाई हराएका हुन् । संविधानले व्यवस्था गरेको स्थानीय सरकारको प्रमुखमा चुनिएका हुन् । जनप्रतिनिधि भएर जनताको अधिकार राज्यस्तरबाट प्रयोग गर्ने हैसियतमा पुगेका हुन् । शक्तिशाली स्थानीय सरकारको प्रमुखका रूपमा नीति निर्माण र राज्य संयन्त्रमा उनको प्रत्यक्ष पहुँच छ । यति हुँदाहुँदै पनि राज्य संयन्त्रमा पहुँच नभएर व्यक्तिगत अभियानमा लागेका लामिछाने र धुर्मुसलगायतको पदचाप पछ्याउनु विडम्बना हो । एक अर्थमा नागरिकले दिएको मतको अपमान पनि हो ।

सालिक निर्माणको इतिहास हेर्दा प्राचीन रोम र ग्रिसमा शताब्दीऔँ अघिदेखि यो प्रचलन रहिआएको पाइन्छ । अभिलेख हेर्दा सामान्यतः देवी देवता, राजपरिवारका सदस्य, उच्चपदस्थ अधिकारी, धार्मिक गुरु र खेलाडीहरूको सालिक भेटिने गरेको छ ।

एक अध्ययनअनुसार रोममा सन् २८४ देखि ६०८ सम्म निर्माण भएका ३७२ वटा सालिकमध्ये सबैभन्दा बढी ३६ प्रतिशत राजपरिवारका सदस्य, ३२.५ प्रतिशत खेलाडी, धार्मिक गुरु र उच्चपदस्थ अधिकारी र ४.३ प्रतिशत देवीदेवताको रहेको पाइएको थियो । १९.९ प्रतिशत सालिक कसको हो भनेर उल्लेख नगरिएको र सौन्दर्यकलाका निम्ति निर्माण गरिएको निष्कर्ष निस्किएको थियो भने बाँकी ७.३ प्रतिशत सालिक पहिचानयोग्य रहेका थिएनन् ।

नेपालमा पनि प्राप्त अभिलेखअनुसार लिच्छविकालदेखि नै मूर्ति र सालिक निर्माण गरिँदै आएको छ । वामन त्रिविक्रमको र बिरुपाक्षको मूर्ति अहिलेसम्मकै सबैभन्दा पुराना मानिन्छन् । यस्तै, पलाञ्चोक भगवती, बूढानीलकण्ठको मूर्ति र चाँगुनारायण मन्दिरमा रहेका मूर्तिहरू पनि लिच्छविकालीन नै रहेका छन् । ती मूर्तिहरू फगत मूर्ति नभई ऐतिहासिक अभिलेख हुन्, मूर्तिकलाका अनुपम उदाहरण हुन् ।

प्राचीनकालमा देवीदेवताप्रतिको आस्थाका कारण मूर्ति निर्माण हुने गर्दथ्यो । नेपालको इतिहासको अधिकांश अभिलेख यिनै मूर्ति र सालिकहरूमा भएका शिलापत्र र ताम्रपत्रहरूबाटै पाइएको हो । आधुनिक युगमा भने शासकहरूको र राष्ट्रियस्तरमा योगदान दिने व्यक्ति, विभूतिहरूको समेत सालिक निर्माण हुन थाल्यो । यसलाई एकातर्फ मूर्तिकला र वास्तुकलाको प्रयोगका रूपमा हेर्न थालियो भने अर्कोतर्फ समाज र राज्यको तर्फबाट सम्बन्धित व्यक्तिको सम्मानको रूपमा हेरियो ।

आधुनिक नेपाल राज्यका प्रथम राजा पृथ्वीनारायण शाहदेखि महाकवि देवकोटा र स्वरसम्राट नारायण गोपालसम्मका सालिकहरू बनेका छन्, चोकहरूमा स्थापना गरिएका छन् । कला र इतिहासको अभिलेखका रूपमा त चर्चा गरिसकियो, सालिक निर्माणले पूर्वजको योगदानको स्मरण, कदर, सम्मान र भावी पुस्तालाई प्रोत्साहनको माध्यमको भूमिका समेत खेल्छ ।

बालेनले व्यक्तिगत रूपमा पैसा खर्च गरेर आफूले चिताएको मान्छेको सालिक सार्वजनिक स्थानमा कसरी बनाउँछन् ? भोलि सबै जनाले सार्वजनिक जग्गा माग्न थाले भने के त्यो सम्भव होला ? निजी जग्गामा मात्रै बनाउने हो भने त त्यो सार्वजनिक सरोकारको विषय नै भएन ।

राज्यले आफ्ना स्रष्टा, कलाकार, लेखक, साहित्यकार, विद्वान्, खेलाडी, परिवर्तनकारी व्यक्तित्व र कहिलेकाहीँ कुनै ऐतिहासिक अवसर इत्यादिलाई वस्तुगत रूपमा स्मरण र सम्मान गर्ने माध्यमको रूपमा सालिक निर्माण र स्थापना गर्ने चलन विश्वभरि नै पाइन्छ ।

संयुक्त राज्य अमेरिकाको 'स्ट्याच्यु अफ लिबर्टी', ब्राजिलको 'क्राइस्ट दि रिडिमर', भारतको सरदार वल्लभभाइ पटेलको 'स्ट्याच्यु अफ युनिटी' इत्यादि सर्वाधिक लोकप्रिय सालिकहरू हुन् । यिनलाई हेर्न नै बर्सेनि दशौँ लाख पर्यटक पुग्ने तथ्यले पनि यिनको समग्र महत्त्वलाई दर्शाउँछ ।

तसर्थ सालिक निर्माण आफैँमा नकारात्मक काम होइन । नेपाली र्‍याप सङ्गीतक्षेत्रका नक्षेत्र यमबुद्धले नेपाली साङ्गीतिक क्षेत्रमा पुर्‍याएको योगदानको जति चर्चा गरे पनि कम हुन्छ । नेपाली युवालाई र्‍याप सङ्गीतको विधामा आकर्षित गर्न र नेपालमा यसको विकासका लागि उनको व्यक्तिगत योगदान उल्लेखनीय छ । जसको स्मरण र सम्मानका निमित्त काठमाडौँ महानगरले उनको सालिक निर्माण गर्नु स्वागतयोग्य काम थियो ।

महानगरसँग पर्याप्त बजेट रहेको अवस्थामा स्रष्टाको सम्मान र योगदानको अभिलेखीकरणमा संलग्न हुनु अत्यन्तै आवश्यक छ । मूलधारभन्दा फरक साङ्गीतिक विधा भएकाले नेपाली समाजको ठूलो हिस्साले र्‍याप सङ्गीतप्रति नै पूर्वाग्रह राखेका प्रशस्तै उदाहरण छन् । यसै परिपेक्ष्यमा यमबुद्धको गीत सङ्गीत, उनको दुःखद निधन र बालेनसँग उनको सम्बन्ध आदिलाई लिएर विरोधका स्वरहरू आउनु स्वाभाविकै हो । बालेनले यसलाई सम्बोधन गर्न सालिकको महत्त्व, यमबुद्धको योगदान इत्यादि कुराहरू नागरिकलाई बुझाउने प्रयास गर्नुपर्थ्यो । यमबुद्धजस्ता अग्रज स्रष्टाको सम्मान राज्यकै तहबाट हुनुपर्छ र राज्यको अपनत्वमा हुनुपर्छ ।

सस्तो लोकप्रियता र अति नै प्रतिक्रियावादी भएर बालेनले आफ्नो तलबले सालिक बनाउने घोषणा गरेका छन् । महानगर प्रमुखको तलब नै नहुने प्रतिक्रियाहरू पनि आइरहेकै छन् । उनको आयका अन्य स्रोत होलान् अथवा पहिलाकै तलब जोगाएर राखेका हुन सक्लान्, ती तपसिलका कुरा भए । यस घोषणामा अन्य केही जटिल प्रश्नहरू रहेका छन् । बालेनले व्यक्तिगत रूपमा पैसा खर्च गरेर आफूले चिताएको मान्छेको सालिक सार्वजनिक स्थानमा कसरी बनाउँछन् ? भोलि सबै जनाले सार्वजनिक जग्गा माग्न थाले भने के त्यो सम्भव होला ? निजी जग्गामा मात्रै बनाउने हो भने त त्यो सार्वजनिक सरोकारको विषय नै भएन । आफ्नो सम्पत्तिको भोगचलन जसरी पनि गर्न पाइन्छ । महानगरको तर्फबाट स्रष्टाको सम्मानस्वरूप गरेको घोषणा रद्द गरेर निजी रूपमा सालिक निर्माण गर्छु भन्नु निज स्रष्टाको योगदानको समेत अपमान हुन जान्छ ।

अतः यमबुद्धको सालिक निर्माण हुनुपर्छ । राज्यकै संलग्नता र अपनत्वमा हुनुपर्छ । बालेनको 'सेभियर कम्प्लेक्स(?)'ले महानगरको भविष्य र कार्यसञ्चालनमा असर पुग्नु हुँदैन । राज्य संयन्त्रमा प्रत्यक्ष पहुँचमा पुगिसकेको व्यक्ति सामाजिक अभियन्ता बन्न खोज्नु नागरिकको मत र संवैधानिक पद दुवैको अपमान हो ।

क्षणिक आवेग र उत्तेजनाको भरमा यस्तो महत्त्वपूर्ण निर्णय गर्ने र फेर्ने प्रमुख पक्कै पनि मतदाताले चाहेका छैनन् । यो निर्णय सच्याउनुपर्छ र आगामी दिनमा दीर्घकालीन प्रभावलाई ध्यानमा राखेर परिपक्व निर्णय गर्ने परिपाटी बसाउनुपर्छ । बालेनप्रति नागरिकको आशा र अपेक्षा एकदमै बढी छ - यसको मतलब निजी व्यक्तिको रूपमा होइन, सरकार प्रमुखको रूपमा र हैसियतमा ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २६, २०७९ १६:४१