जीवन दिन बनाइएको बाटाेमै थुनेर सिकार, काेसीब्यारेज मास्तिर मासिँदै माछा, गाेही र डल्फिन

जीवन दिन बनाइएको बाटाेमै थुनेर सिकार, काेसीब्यारेज मास्तिर मासिँदै माछा, गाेही र डल्फिन

A+ A A-

दुई महिनाअघि आसाम, झापाहुँदै भारतीय जंगलबाट सातवटा हात्ती कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष आइपुगेका छन् । केही महिनापछि यी हात्ती उही बाटो प्रयोग गरी भारत फर्किने छन् । तर सप्तकोसी शिरबाट टप्पुहुँदै भारदह पुलबाट उँधो गएका जलचरहरू कहिल्यै फर्किन पाउँदैनन् । र, यस्तो कैयौँ वर्षयता भइरहेको छ ।

कोसी ब्यारेजमा माछालाई अवागमनका लागि बनाइएका दुईवटा ‘फिस ल्याडर’ भारतीय पक्षले आफ्नो स्वार्थअनुसार वर्षौंदेखि बन्द राखेको छ । यता, नेपालका अधिकारीहरूले मतलबै गरेका छैनन् । परिणामस्वरुप पुलभन्दा उत्तरतर्फ सप्तकोसीमा माछा मासिँदै गएका छन् । माछालाई आहारा बनाउने दुर्लभ घडियाल गोही, डल्फिनलगायतका जलचरहरू अडिनै छाडेका छन् । माछा मासिनुको असर कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका चरादेखि कोसीआसपास माछा मारेर परिवार पाल्ने मछुवासम्मलाई परेको छ ।

जलचरको आवागमनका लागि राखिएको वैकल्पिक बाटो फिस ल्याडर हो । कोसी ब्यारेजमा रहेका दुइटा फिस ल्याडर वर्षौंदेखि बन्द छन् ।

‘खाना नपाएपछि यहाँ भएका गोही, डल्फिन पनि उँधै गए । फर्केर आउने बाटो छैन’, कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका प्रमुख रामचन्द्र खतिवडाले भने, ‘हामीकहाँ पाइने धेरै प्रजातिका चराहरूको आहारामध्ये एक माछा पनि हो ।’

उनका अनुसार, १० वर्षको अवधिमा सप्तकोसीबाट १ सय १५ वटा गोही गायब भइसकेका छन् । मगर गोही केही संख्यामा बाँकी रहे पनि अति संकटापन्न मानिएको घडियाल गोही शून्य हुन पुग्यो । सिमसार दिवसको अवसर पारेर यसवर्ष पनि सप्तकोसीमा २० वटा घडियाल गोही छोडिएको छ । कोसी ब्यारेज पार गरेमा ती गोही मास्तिर फर्किन पाउने छैनन् । किनकि सुनसरी र सप्तरी जोड्ने पुल एकपल्ट पार गरिसकेपछि जलचरहरूका लागि आउन सम्भव छैन । अनि मास्तिरै बसिराख्न गोहीलाई पर्याप्त आहार मिल्न छोडेको खतिवडाको भनाइ छ । गोहीविज्ञ वेदकुमार खड्का नदीमा तलमाथि गरिराख्ने जीव भएकाले विभिन्न बाधा अवरोध आउँदा गोही लोप हुँदै गएको बताउँछन् ।

सन् २०१८ मा अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष, राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषलगायतले गरेको गणनाअनुसार नेपालका नदीहरूमा ५२ वटा डल्फिन पाइएको थियो । ‘त्यो बेला कोसीमा ९ वटा डल्फिन भेटिएका थिए । यीमध्ये भारदह पुलभन्दा दक्षिण ६ र उत्तरतिर ३ वटा थिए’, गणनाको नेतृत्व गरेका उपप्राध्यापक एवं फ्रेस वाटर इकोलोजिस्ट डा. दीपनारायण साहले भने ।

भारदह पुलभन्दा केही दक्षिणसम्म भेटिएका जलचर पनि नेपालकै सीमाभित्र गनिन्छन् । उत्तरका डल्फिन दक्षिण जान सक्छन् तर दक्षिणतिरका डल्फिन पुल तरेर उत्तर आउन सक्दैनन् । ‘गोहीको हालत पनि त्यही हो’, अनुसन्धानकर्ता साहले भने, ‘हामी बारम्बार ब्यारेजभन्दा २०/२२ किलोमिटर लगेर गोही छोड्छौँ, मास्तिर पर्याप्त आहारा नमिल्दा त्यो तल्तिर जान्छ तर फर्केर आउन पाउँदैन ।’

सप्तकोसी सिसौली घाटमा चार दशकदेखि बसोबास गरिरहेका वीरबहादुर माझी भारदह पुलभन्दा मास्तिर डल्फिन देखिन छाडेको वर्षौं भइसकेको बताउँछन् । ‘१० वर्षअघि डुंगा लिएर हामी कोसीमा डुल्दा डल्फिनहरू बुरुकबुरुक उफ्रिएको देख्थ्यौँ’, उनले भने ।

कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका प्रमुख खतिवडा अहिले भारदहको कोसीपुलभन्दा उत्तरतिर डल्फिनको संख्या शून्य रहेको बताउँछन् । ‘पहिला सप्तकोसीमा आधा दर्जनभन्दा बढी गंगिज रिभर डल्फिन थिए । ती सबै देखिन छोडेको वर्षौं भइसकेको छ’, खतिवडाले शिलापत्रसित भने, ‘तर कोसी ब्यारेजको दक्षिणतिरचाहिँ केही डल्फिन पाइएको छ । बाटो भएको भए ती डल्फिन उत्तरतिर आउँथे । हाम्रो कोसीको शिरसम्मै पुग्थे ।’

उनका अनुसार गंगिज रिभर डल्फिन संसारकै दुर्लभ जलचर हो । यो प्रजातिको डल्फिन नेपाल, भारत र बंगलादेशमा मात्रै पाइन्छ । यो स्तनधारी जीवको आहारा स-साना माछा हुन् । तर भारदह पुलभन्दा उत्तर माछासमेत घटेको यस क्षेत्रका मछुवाहरू बताउँछन् ।

सप्तकोसीबाट पश्चिम सप्तरीको सप्तकोसी नगरपालिका-१०, कमलपुरका ४३ वर्षे देवीलाल मलाह ३० वर्षदेखि माछा मारेर जीविको पार्जन गर्दै आएका छन् । कोसीले डेढ बिघा खेत बगर बनाइदिएपछि माछा मारेर घरगर्जो टार्दै आएका उनी ५/७ वर्षको अवधिमा केही प्रजातिका माछा पूर्णतः हराइसकेको र केहीको संख्या घटेको बताउँछन् । ‘१०/१५ वर्षअघि तीन/चारपल्ट जाल हान्दा १५/२० किलोभन्दा बढी माछा परिहाल्थ्यो’, मलाह भन्छन्, ‘अचेल दिनभरिमा ४/५ केजी भेटिन्छ ।’

इजाजतप्राप्त मछुवार देवीलाल मलाह ।

माछा मार्ने पेसाबाट घरव्यवहार चलाउन पनि नपुग्ने स्थिति भइसकेको उनले बताए । ‘जलकपुर माछा धेरै हुन्थ्यो, अहिले सयमा दुइटा भेटिन्छ । मरोर, पौसी, कुँडी माछा पनि धेरै नै घट्यो’, उनले भने, ‘२०/२५ किलोका माछा त सम्झनामा मात्र बाँकी रहे ।’

सप्तकोसीबाट पूर्व सुनसरीको बराहक्षेत्र नगरपालिका- २ तेआरडीमा माछा मारेर घर चलाउने समुदाय छ । यीमध्ये ४० वर्षे दशरथ बहर्दारको परिवार एक हो । उनका बाउबाजे माछा मारेरै घर चलाउँथे । उनको पेसा पनि यही छ । दशरथले १० वर्षअघि माछा बेचेर कमाएको पैसाले नै सानो घर बनाएका थिए । सप्तकोसीभन्दा ३०/३५ मिटर पूर्वमा रहेको उनको घर पुरानो भइसक्यो । त्यो मर्मत गर्नसमेत आफूलाई धौधौ परेको दशरथ बताउँछन् । जबकि बिहानदेखि बेलुकासम्मै उनको काम माछा मार्ने नै हो । तर, पहिला उनको दैनिकी यस्तो थिएन । भन्छन्, ‘दुई/तीन घण्टा खट्दा त्यो दिनका लागि पर्याप्त भइहाल्थ्यो । तर अचेल दिनभरि रुँग्दा पनि ३/४ केजी माछा पर्दैन ।’ तीनमध्ये उनका दुई छोरा स्कुल पढ्छन् । तिनलाई कापीकलम किनिदिनसमेत धौधौ पर्न थालेकाे दशरथले बताए । उनका बहिनीज्वाइँ ३६ वर्षे फूलचन्द बहर्दार पनि माछा मारेरै परिवार पाल्छन् । उनी सप्तकोसीमा कुनै दिन माछा सकिनेमा चिन्तित छन् । ‘माछा घटेको घट्यै छ’, फूलचन्द भन्छन्, ‘दिनभरि नाउँ लिएर डुल्दा पनि एक भाँडो माछा पर्दैन ।’

फूलचन्द बहर्दार ।

दशरथकै वरिपरि उनका भाइ प्रभु र ठूलाबाका छोरा श्रीप्रसाद पनि छन् । उनीहरू सबै परिवार पाल्न सप्तकोसीको माछामै आश्रित छन् । सबैको अनुभव एउटै छ, विगतको तुलनामा सप्तकोसीमा धेरै माछा घटेको छ ।

‘माछा घट्नुका धेरै कारणमध्ये एक भारदह पुलको फिस ल्याडर बन्द गरिनु पनि हो’, कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका पूर्वप्रमुख डा. अशोक राम भन्छन्, ‘हामीले फिस ल्याडरका सटर खुलाउन पहिला पनि पहल गरेका हौँ तर गल्ती गर्नेलाई पक्राउ गर्नेबित्तिकै आन्दोलन सुरु भइहाल्थ्यो ।’ आरक्षको एक्लो प्रयासले फिस ल्याडर पुनः सञ्चालनमा ल्याउन कठिन रहेको उनले बताए ।

इकोलोजिस्ट डा. साह फिस ल्याडर बन्द गरिँदा त्यसको असर समग्र इकोसिस्टममा पर्ने बताउँछन् । उनका अनुसार मनसुन सुरु भएपछि दक्षिणतिरबाट सफा पानी खोज्दै माछा मास्तिर जान्छन् । माछा उकालो लाग्ने नै प्रजननका लागि हो । मूल नदीमा पुगेर फूल पार्ने, बच्चा ठूलो हुँदै गर्दा फेरि तल्तिर झर्ने, माछा यो साइकलअनुसार चलेको हुन्छ । उनी भन्छन्, ‘तर कोसी ब्यारेजबाट मास्तिर आउन नपाएपछि त्यो साइकल मेन्टेन भइरहेको छैन । अनि बिस्तारै माछा मासिँदै गएका छन् ।’ उनले पानीभित्र बस्ने कीरा (जलचर) विषयमा पीएचडी गरेका छन् ।

डा. साह जलचरहरूमा कुनै पनि जीवको प्रजाति मासिनु वा घट्दै जानुलाई चानचुने रूपमा लिन नहुने बताउँछन् । भन्छन्, ‘माछाकै एउटा प्रजाति लोप हुँदा पनि त्यसले इकोलोजी सिस्टमलाई असन्तुलित पारिदिन्छ । इकोसिस्टम असन्तुलित हुनु भनेको यो कोल्याप्स हुने दिशामा जानु हो ।’

१२ वर्षअघि कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षको प्रमुख रहेका उनी जलचर जीवनलाई ओहोरदोहोरमा रोकछेक भएको विषयलाई निकै गम्भीर मान्छन् । ‘भारतका नदीबाट उत्तरतर्फ आउन होस् वा नेपालका नदीबाट भारत, बंगलादेशसम्म पुग्न होस्, यिनीहरूले बिनाअवरोध पाउनुपर्छ । तर ब्यारेजमा यिनीहरूलाई आवतजावत गर्न अप्ठेरो पारिएको छ । यसमा तालुकदार निकाय मुकदर्शक हुनु झन् गम्भीर विषय हो’, उनले भने । गोहीविज्ञ खड्का पनि उच्च तहबाटै फिस ल्याडर खोल्ने विषयमा पहल गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।

ल्याडरमा ल्याङल्याङ

जलचर ऐन २०१७ ले विद्युत्, खानेपानी, सिँचाइ वा अन्य कुनै प्रकारको प्रयोजनका लागि बाँध बनाउँदा जलचरको आवागमनमा बाधा पर्न नदिन फिस ल्याडर निर्माण गर्नुपर्ने प्रस्ट भनेको छ । र, बनिसकेका फिस ल्याडर कसैले थुनेको वा भत्काएको भए दोषीलाई कारबाही गर्ने अधिकार प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई दिएको छ ।

नदीमा माछाहरू तलमाथि गरिरहने भएकाले आवतजावत सजिलो पारिदिन पुल, बाँध, ब्यारेजमा फिस ल्याडर बनाउने गरिएको इकोलोजिस्ट डा. साह बताउँछन् । उनका अनुसार फिस ल्याडर माछाकाे वैकल्पिक बाटाे हाे । ६० वर्षअघि बनेको कोसी ब्यारेजमा फिस ल्याडर बनाउन ५० लाखभन्दा बढी रकम खर्च गरिएको थियो । कोसी ब्यारेजको ६ र ५२ नम्बर ढोकामा गरी दुइटा फिस ल्याडर छन् । ६ नम्बरमा ढोकामा रहेको फिस ल्याडर सुनसरीतर्फ पर्छ भने ५२ नम्बर ढोका सप्तरीमा पर्छ । कोसी ब्यारेजका अन्य ढोकाबाट दक्षिण गएका माछा तिनै ढोकाबाट उत्तर फर्किन सक्दैनन् । त्यसैले छुट्टै फिस ल्याडर बनाउनुपरेको आरक्ष प्रमुख खतिवडाले बताए । तर दुवैतर्फका फिस ल्याडर वर्षौंदेखि बन्द छन् ।

यसबारे थप बुझ्न हामी सुनसरी र सप्तरी जोड्ने ११ सय मिटर लामो कोसी ब्यारेजमा पुग्यौँ । दुवै फिस ल्याडरमा पानी जमेको थियो । त्यसमा फाेहाेरहरू अड्केकाे देखियाे । छेउछाउमा जालहरू बिछ्याइएकाे थियाे। स्थानीयहरूसँग बुझ्दा उनीहरूले यो लामो समयदेखि बन्द रहेको बताए । स्थानीयका अनुसार यो अचेल कि त सेल्फी खिच्नेहरूका लागि काम आएको छ, कि त अवैध तरिकाले माछा मार्नेहरूका लागि । माछालाई वैकल्पिक बाटो दिन बनाइएको फिस ल्याडर तिनै माछा मार्ने पासोका रूपमा प्रयोग भइरहेको देखियाे । ‘मास्तिर जान पाइन्छ भनेर माछा फिस ल्याडरको टनेलमा पस्छ, त्यतिबेलै मौका छोपेर रातारात माछा निकाल्छन् तर उत्तरतिरको सटर त बन्द हुन्छ’, कोसी ब्यारेजनजिकै बस्ने एक स्थानीयले भने ।

हामीले सुनसरीतर्फ रहेको ब्यारेज कन्ट्रोल रुममा यसबारे सोध्यौँ । भारतीय फिल्ड इन्जिनियर मुकेश कुमारले आफूलाई फिस ल्याडरबारे केही थाहा नभएको प्रतिक्रिया दिए । ‘मलाई तपाईं ५६ वटा ढोका र यसको फङ्सनबारे सोध्नुहुन्छ भने बताउन सक्छु तर फिस ल्याडरबारे मलाई थाहा भएन’, उनले भने । बरू यसबारे भारत बिहारको वीरपुरस्थित ब्यारेजको हेड अफिसका सरहरूसँग बुझ्न उनले सुझाए ।

बन्द फिस ल्याडर ।

वीरपुर जानुअघि हामीले नेपालकै तालुकदार अधिकारीसँग थप कुरा बुझ्ने निधो गर्‍यौँ । र, सप्तरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सीडीओ) जनार्दन गौतमलाई सोध्यौँ, ‘फिस ल्याडर लामो समयदेखि बन्द रहेछ, यस्तो किन ?’ यसबारे आफूलाई विस्तृतमा थाहा नभएको प्रतिक्रिया उनले दिए । र, अझ बढी सुनसरी मोरङ सिँचाइ आयोजनाका भिलानन्द यादवसँग बुझ्न सुझाए । यादवलाई फोन गर्दा उनी टकटकिए र कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षसँगै बुझ्न भने ।

त्यसपछि हामीले ६ नम्बर ढोकावाला सुनसरीका सीडीओ इन्द्रदेव यादवको प्रतिक्रिया माग्यौँ । उनले पनि आरक्ष प्रमुखलाई नै देखाए । हामी कुशाहास्थित कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष पुग्यौँ । प्रमुख खतिवडाले जलचर ऐन २०१७ देखाए, जसले फिस ल्याडर खुलाउने अधिकार सीडीओलाई दिएको छ । जलचर ऐन २०१७ को दफा ३ (क) ले फिस ल्याडरको ढोका थुन्नु वा भत्काउनुलाई कसुर भनेको छ । यस्तो कसुर गर्नेलाई सीडीओको आदेशले हानि नोक्सानी भएकोमा बिगोबराबरको क्षतिपूर्ति भराई ६ महिनासम्म कैदा वा पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था छ । तर सीडीओहरू आफ्नै कार्यक्षेत्रभित्रको विषयमा अर्को अधिकारीलाई देखाउँदै पन्छिए ।

हामीले तालकुदार निकाय जलस्रोत तथा सिँचाइ विभागका उपमहानिर्देशक एवं प्रवक्ता कृष्ण पौडेललाई सोध्यौँ । उनी पनि पञ्छिनै खोजे । भने, ‘माछालाई आउजाउ गर्नकै लागि फिस ल्याडर बनाइएको हो । त्यसमा बन्द गर्ने ढोकै हुँदैन ।’ उनको भनाइ थियो, कोसी ब्यारेजका दुइटा फिस ल्याडरमा ढोका वा सटर नहुने भएकाले बन्द छैनन् ।

जबकि, गत १५ र २२ जेठमा सुनसरी र सप्तरीका सीडीओसहित वन्यजन्तु अपराध नियन्त्रण इकाइको बैठकले वर्षौंदेखि बन्द फिस ल्याडर खोल्न पहल गर्ने निर्णय गरेको थियो । त्यो बैठकमा आरक्षका प्रमुख, सुनसरी र सप्तरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी सहभागी थिए । शिलापत्रलाई प्राप्त इकाइ बैठकको निर्णय नम्बर ५ मा प्रस्ट भनिएको छः

'कोसी ब्यारेजमा रहेका दुइटै फिस ल्याडर सञ्चालनमा नरहेको हुँदा घडियाल, डल्फिन, विभिन्न माछा प्रजातिलगायतका जलचर कोसी ब्यारेजमै थुनिई माथि आउन नसक्ने भई महत्त्वपूर्ण जलचर प्रजातिलाई चुनौती थपिएको कुरा विज्ञहरूको अध्ययन र जनगुनासोले समयसमयमा उजागर गरेकै छ । अतः यसको समाधानका लागि जलचर संरक्षण ऐन २०१७ को दफा ३ (क) मा जलचर संरक्षणको लागि जलमा रहेको फिस ल्याडर, बाँध तथा अन्य कुनै किसिमको संरचनाको ढोकालाई थुन्न वा भत्काउन हुँदैन भन्ने कानुनी व्यवस्था भएको हुँदा यस ऐनबमोजिम सप्तरी जिल्लातर्फ कोसी ब्यारेजमा जडान भएको फिस ल्याडरको हकमा नियमन निकाय जिल्ला प्रशासन कार्यालय सप्तरी/सुनसरीले जलचर संरक्षण ऐन २०१७ कार्यान्वयन गरी घडीयाल, डल्फिनमैत्री फिस ल्याडर नियमित सञ्चालन गर्न भारतीय पक्ष कोसी प्रोजेक्टलाई आवश्यक निर्देशन दिई पहल गर्न अनुरोध गर्ने निर्णय भएको छ ।’

हामीले यो निर्णय र कोसी ब्यारेजको फिल्ड भिजिटमा देखेका कुरासहित जोडेर प्रश्न गरेपछि विभागका प्रवक्ता नेपालले सञ्चालनमा नभएको भए फिस ल्याडर खुलाउन पहल गर्ने प्रतिक्रिया दिए ।

तीन दिनपछि २५ असारमा हामीले फेरि सुनसरी र सप्तरीका सीडीओलाई इकाई बैठकको निर्णयअनुसार पत्राचार गरे/नगरेको विषयमा सोध्यौँ । उनीहरूले यो अन्तर्राष्ट्रिय विषय भएकाले गृह मन्त्रालयको ध्यानाकर्षण गराएको बताए । यसको बोधार्थ तालुकदार निकाय आरक्षलाई जानुपर्ने हो । तर आरक्षका प्रमुख खतिवडाले जिल्ला प्रशासन कार्यालयले पत्र लेखेको कुनै बोधार्थ नआएको बताए ।

कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका प्रमुख रामचन्द्र खतिवडा ।

यसरी नेपालका अधिकारीहरू एकअर्कालाई देखाएर पन्छिइरहेका छन् । ऐनले दिएको अधिकार प्रयोग गर्न नसकेका सीडीओहरूले कूटनीतिक पहलका लागि शीर्ष तहलाई ध्यानाकर्षण गराउनसमेत आलटाल गरेको पाइयो । नेपाल पक्षका रेखदेखकर्ता निरीह हुँदा कोसी ब्यारेजमा भारतीय पक्षले मनपरी गरिरहेको छ । नियमअनुसार ब्यारेजभन्दा ५ सय मिटर उत्तर र ५ सय मिटर दक्षिण जाल हान्न पाइँदैन । तर ब्यारेज पुल छेउछाउ जालैजाल देख्न सकिन्छ । यहाँसम्म कि, फिस ल्याडरमै पनि जाल बिछ्याइएकाे देखियाे । कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका पूर्वप्रमुख अशोक राम सरकारले कूटनीतिक तहमै यो विषय टुंग्याउँदा दीर्घसमाधान हुने बताउँछन् ।

इकाेलाेजिस्ट डा. साहले बाघ, हात्ती, गैंडालाई विशेष महत्त्व दिएर काम गरे पनि सरकारले जलचर जीवनलाई बेवास्ता गरेको बताए । जलवायु परिवर्तनको सबैभन्दा ठूलो मार जलचरलाई नै परेको उनको भनाइ छ । 'एक अध्ययनअनुसार थलचरभन्दा चारगुणा बढी मारमा जलचर छन् । यस्तोमा सरकारले समेत बेवास्ता गरिदिँदा यिनकाे हालत के हाेला ? जलचर नभएका हाम्रा नदी कस्ता हाेलान् ? त्यस्ता नदीको आसपास बस्ने हामी कस्ता हाेलाऊँ ?', उनले भने ।

आरक्षका प्रमुख खतिवडाले आफूले सक्दो प्रयास गर्दा पनि फिस ल्याडर खोलाउन नसकेको बताए । सीडीओेहरूसहितको बैठकबाटै गराएको निर्णयसमेत कार्यान्वयन हुन नसकेकाले शीर्ष तहबाटै जलचरले भोगिरहेको समस्या समाधानमा पहल हुन्छ भन्ने विश्वास उनले व्यक्त गरे ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २६, २०७९ ०९:२६