म कहाँ छु ?
आँखामा पट्टी बाँधेर मलाई अपरिचिति मान्छेले निर्जन ठाउँमा लगेर छाडिदिएको छ ।
केहीछिन् अघिसम्म मसँग साथीहरू थिए । आँखा ठोकिनासाथ परिचित साथी हात मिलाउन आए । कतिपय नयाँ साथी, जोसँग पहिलो पटक परिचय साटियो ।
त्यतिबेलासम्म त उज्यालो थियो । साथीहरू थिए । नाङ्गो आँखाले बाहिरभित्रका दृश्य नियाँलिरहेका थिए । एकाएक आँखामा पट्टी बाँधिएपछि दृश्यहरू हराए । सुनसान भयो । मेरै छेउमा बसेका साथीलाई महसुस गर्न मात्र सकेँ ।
बाल्यकालमा बालसखाहरूसँग खेल खेलिन्थ्यो । आँखामा साथीले पट्टी बाँधिदिएपछि केही मिटर दुरीमा रहेको ‘ढ्यांग्रो’ लठ्ठीले ठटाउनुपर्थ्यो । आँखाले नदेख्ने कुरालाई अन्दाजको भरमा पहिचान गर्नुपर्थ्यो । खेलमा निश्चित गन्तब्य थियो । के गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा जानकार भइन्थ्यो ।
तर, यो परिस्थिति बिल्कुल फरक । आँखामा कालो पट्टी । बाहिरका दृश्यहरू मुस्किलले मधुरो देखिने । म जहाँ उभिएको छुु, त्यहाँ त्रासदीपूर्ण मनस्थितिमा छु ।
‘साथी पवन कहाँ छन् ?’
‘फणिन्द्र दाइ कहाँ छन् ?’
‘अघि सँगै उभिएका साथीहरू कहाँ छन् ?’
‘अनि, म कहाँ छु ?’
बचपनमा रात परेपछि एउटा मुढोलाई पनि ‘भुत’ ठानेर अतालिइन्थ्यो । यहाँ मधुरो देखिएका आकृति पनि उस्तै डरलाग्दा । मैले बचपनको डर सम्झिएँ । बचपनमा त डराएपछि भाग्ने ठाउँ थाहा थियो । तर, यो ठाउँसँग म अपरिचित छु । मसँग यो ठाउँ अपरिचित छ । अपरिचितता सबैभन्दा डरलाग्दो हुने रैछ ।
अब कहाँ टेक्नुपर्छ ? उभिएको ठाउँबाट अनुमान धरी गर्न सकिरहेको थिइनँ । सामुन्यमा कोही मान्छे ठिंग उभिएजस्तो लाग्छ ? ‘को हो ?’ तर ऊ बोल्दैन, केबल स्थिर देखिन्छ । वरिपरी अनौठा ध्वनि सुनिन थाल्छन् । ध्वनिमा कोलहाल मिसिएको छ । कुनै रक्तपातपूर्ण घटना घटिरहेजस्तो । कोही चिच्याइरहेजस्तो, आर्तनादमा कसैलाई पुकारिरहेजस्तो ।
हरे, मचाहिँ अब कसलाई पुकारुँ !
‘पवन...?’ मैले साथीलाई सम्झेँ । दुई तीन पटक बोलाएँ । अलिक परबाट पनवको आवाज सुनियो- समर्पण !
पवनको आवाजले ढुक्क भएँ- साथी भेटियो । ‘हामी कहाँ छम् ?’ अरु साथीहरूको अलमलिएको आवाज पनि सुनिन थाल्यो ।
एकाएक साथीहरू वरिपरी सुनिन थाले । पवनले मेरो हात पकडिए । त्यसपछि सोधेँ, ‘अब कहाँ जाने ?’
‘ल मेरा पाइलाहरू विस्तारै पछ्याउनुस्,’ पवनले मलाई डोहोर्याउँदै भने । अचानक कोही साथी आत्तिँदै चिच्यायो, ‘अबुई, के टेकियो ?’ अर्को पनि चिच्यायो, ‘अब्बुई ।’
पवनले अर्को पाइला उचाले । टेक्नेबित्तिकै उनी पनि झस्किए, ‘के मा टेकियो यार !’
खस्रो खस्रो बालुवा गिटीमा टेकिएजस्तो । त्यसमाथि नाङ्गा पाइँताला थिए । ‘जुत्ता कहाँ गयो ?’ बल्ल सम्झें- अघि पट्टिबाँध्नुअघि नै फुकाल्न लगाइएको थियो ।
‘म वर्षा । मलाई पनि सँगै लैजानुस्,’ अर्को साथी पवनको नजिक आइन् । वर्षा नजिक आउनेबित्तिकै मुसलधारे वर्षाको आवाज सुनियो । पानी पर्याे, तर शरीरमा एक थोपा पनि छैन । ‘डुरुरुङग, डङ्, डङ्, डुङ्...।’
अचानक कानै नजिकबाट बन्दुक पड्किएको आवाज आयो । बन्दुक मात्र हैन, बम पनि एकनास पड्किरहेछ । लागिरहेछ- हामी संग्राममा छौं । केहीबेरमा यो सब ध्वस्त हुनेवाला छ । हामी मर्नेवाला छौं ।
मलाई जनयुद्धको बेला एम्बुसमा परेका पात्रहरूको याद आयो । आँखामा पट्टी बाँधेर महिनौं थुनिएर मृत्युदण्ड दिइएका मान्छेहरूको याद आयो । दुई पक्षीय भिडन्तमा परेर अनाहकमा मारिएका निदोषहरूको याद आयो ।
याद मात्र होइन, त्यो युद्धलाई यतिबेला आफ्नै सामुन्य अनुभूत गरिरहेको भान भयो । कतै कतै आगोका झिल्का पनि बलिरहेझैं लाग्छन् । हामी त्राही त्राही छौं । उद्धार गर्न आउनेवाला पनि कोही छैन । हामीभित्रको शान्ति खलबलिरहेको छ । एकछिनमा त्यो आतंकित पार्ने ध्वनि रोकियो । नाकमा बारुदका गन्ध मिसिन थाले ।
‘अब जाऊँ,’ पवन डोहोर्याउँदै अघि बढे । वर्षा र म उनको हात पकड्दै अघि बढ्यौं । हिँड्दाहिँड्दै मानिसको अस्थिरपञ्चरजस्तो लाग्ने आकृतिले तर्सायो । त्यो अस्थिरपञ्जरबाट मध्यरातमा कुकुर रोएको आवाज सुनियो । पहिले-पहिले कोठालाई अँध्यारो बनाएर ‘हरर सिनेमा’ हेर्दा यस्तै विरहलाग्दा आवाज सुनिन्थे । तर, यो त फिल्म हैन । जहाँ छु, यथार्थमा छुु । चेतनामा छु ।
अचानक पवनको हात छुट्यो । उनी कता हराए, वर्षा कता हराइन् । अनि म कहाँ छु ?
सायद हाम्रो हात कसैले आएर छुटाइदियो, हामीलाई तिनतिर बाँडिदियो । म त चिप्लो बाटोमा पुगेछु । झण्डै चिप्लिन आँटेको थिएँ, धन्न झुण्डिरहेको फलामको साङ्लो पकडेछु । म फलामको साङ्लो समातेर लड्नबाट जोगिन संघर्ष गर्दै थिएँ ।
केही साथीहरू पनि त्यही संघर्ष गर्दै रहेछन् । त्यहीबेला साथी लक्ष्मीको स्वर सुनियो, सुशिला दिदी पनि त्यहीँ रहिछन् । साथी सुजाता र पुष्पाको आवाज पनि मिसियो । अघि भेटेका थुप्रै साथी भेटिए । तर, हामी सबै संघर्षरत् थियौं । चिप्लो बाटो पार गरेपछि एक अर्काको आवाज पछ्याउँदै अघि लाग्यौं ।
साथी लक्ष्मी रोकिइन्, ‘याँ सुतिरहेको मान्छे जस्तो छ । टेक्न मिल्दैन ।’
मैले पनि छामें । मान्छेको शरीर छ । अब अगाडि कसरी जाने ? ‘समर्पण कहाँ छौ तिमी, मलाई नछोड त ?’ त्यही बेला अघि छुटेका फणिन्द्र दाइको पनि आवाज सुनियो । मान्छे लडिरहेको भनिएको ठाउँमा दाइले स्पर्श गरे । लगत्तै त्यो मानिस जुरुक्क उठेर हिँड्यो । अचानक कहाँ गयो, पत्तो भएन ।
एक घण्टासम्म यही क्रम चलिरह्यो । कहिले साथी भेटिन्थे त, कहिले छुटिन्थे । वरिपरी जति पटक हिँड्यो, उति नै पटक नयाँ अनुभूति भयो । कहीँ रगतको आहालमा फसेजस्तो, कहीँ जंगलका पत्करहरूमा टेकिएजस्तो, कहीँ खोलाका चिप्ला ढुंगाहरूमा चिप्लिएजस्तो । कहिले चराको आवाज, कहिले जंगली जन्तुको आवाज, कहिले मान्छे चिच्याइरहेको आवाज, कहिले संग्रामको आवाज त कहिले सुरिलो बाँसुरीको आवाज । यी आवाजहरूसँगै यात्रा अगाडि बढिरहे । तर, थाहा छैन अघि बढेको यात्रा कहाँ पुग्यो ।
मैले यो बखत कानलाई चनाखो बनाइरहेँ, हात र पाइतालाका स्पर्शलाई गहिरोसँग अनुभूत गरेँ । वरिपरीका कुरामा मस्तिष्क सचेत थियो । कहिले एक्लै बोलिरहन मन लाग्यो, कहिले साथीहरूलाई ठूलो आवाजमा पुकार्न मन लाग्यो । त कहिले चुुपचाप चुपचाप हिँडिरहन मनलाग्यो ।
‘तपाईं धेरै बोल्नुभयो, नबोल्दा कति फाइदा हुन्छ चुप लागेर बस्नुस्,’ एक नचिनिएको मानिस आएर मेरो मुखमा तितो वस्तु हालिदिँदै भन्यो । उसको आवाज कुनै लडाकुभन्दा फरक छैन । कानमा चेतावनी फुकेपछि म किन बोल्थेँ । मौन बसें । बरु सम्झनँ थालेँ, माओवादी जनयुद्धको नाममा मारिएका सहिदहरूलाई । वेपत्ता पारिएका नागरिकहरूलाई ।
बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको आफन्तको आर्तनाद सम्झिरहेँ । मेरो मनमा यो अवधिमा जे चलिरहेको थियो, त्यो वर्षौंसम्म द्वन्द्वपीडितको मनमा चलिरहेको कुरा थियो ।
मलाई त्यही व्यक्तिले हात पकडियो, जसले डोहोर्याएर निर्जन लाग्ने ठाउँ ल्याएको थियो । म उहीसँग त्यहाँबाट पछिपछि लागेँ । बाहिर एउटा कोठामा लग्यो र मेरो आँखाबाट पट्टी झिकिदियो ।
साथीहरू एक अर्कालाई हेरेर दंग पर्दै थिए । त्यो उज्यालो कोठामा साथीहरूको उज्यालो अनुहार । मन प्रसन्न भयो । एउटा भयबाट मुक्त भएजस्तो, मन हलुुंगिदै गयो ।
‘कस्तो अनुभूति भयो तपाईंहरूलाई ?’
‘भित्र/बाहिर-४’का निर्देशक रामहरि ढकाललले हामीलाई सोधे । सुकुलमा बसिरहेका मध्ये कलाकार विजय बरालले मलिन आवाजका साथ जवाफ दिए, ‘मैले यो एक घण्टामा गाउँको युद्धलाई सम्झें । मारिएका मान्छेका दृश्य आँखामा आइरहे । मलाई रुन मन थियो ।’
विजयका कुराले एकछिन सबैलाई स्तब्ध पार्यो ।
०००
बिहीबार मण्डला थिएटरमा मञ्चन गरिएको नाटक ‘भित्र बाहिर-४’को अनुभूति म लेखिरहेको छु । यसलाई ‘संवेदी प्रदर्शन स्थापना कला भनिँदो रहेछ । निर्देशक रामहरी ढकाल भन्छन्, ‘यो एउटा प्रयोगात्मक काम हो । हामीले हेर्दै र देख्दै आएको रंगमञ्चीय काम भन्दा धेरै नै फरक । जसलाई म आत्मबोध कला भन्ने गर्छु ।’
रमाइलो कुरा त, यसमा हामी दर्शक बनेर गएकाहरू मञ्चमा हुन्छौं । कलाकारहरू पृष्ठभूमिमा हुुन्छन् । नाटकमा हामी कलाकारका क्रियाकलाप नियाल्थ्यौं । तर, यसमा कलाकार हाम्रो क्रियाकलप नियाल्छन् । हाम्रो संवेग नियाल्छन्, अनुभूति नियाल्छन् । हामी भने अनभिज्ञ हुन्छौं ।
यो नाटकमा युद्ध बुझ्न युद्धकै परिवेश खडा गरिएको थियो । दर्शकलाई ‘म’ पात्रको रुपमा उभ्याइएको थियो । त्यतिबेला आउने अनुभूतिमा कल्पनाशीलता कम र यथार्थ बढी थिए । महसुस नितान्त आफ्नो थियो ।
निर्देशक रामहरिले युद्धको मनोवैज्ञानिक प्रभाव बोध गराउन खोजे । उनले यो नाटक तयार पार्नुअघि रोल्पाको थवाङ्ग गाउँमा १० दिन बिताए । द्वन्द्व भोगेकाहरूसँग संवाद गरे । हाल नर्वेमा द्वन्द्वको मारमा बसिरहेका साथीहरूसँग उनीहरूको सुस्केरा सुने ।
यो नाटक, नाटकमात्र थिएन । हामीले भोगिरहेको यथार्थ अनुभूति थियो । जनयुुद्ध सकिएको डेढ दशक बितिसक्दा पनि यसका घाउ निको भएका छैनन् । त्यो निको नभएको घाउ बेपत्ता पारिएका नागरिकका परिवारलाई चहर्याउँथ्यो, मारिएका निर्दोष व्यक्तिका परिवारलाई चहर्याउँथ्यो । नाटकघरबाट बाहिर निस्किरहँदा त्यो घाउले मलाई पनि चहर्याइरह्यो ।
तर थाहा छैन, सारा नागरिकलाई चहर्याउने घाउले राज्यलाई पोल्छ कि पोल्दैन । यदि पोल्थ्यो भने सत्ता किन सधैं निरंकुश बन्थ्यो हाेला र, हगी !
प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार २३, २०७९ २२:००
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
