डा. एलिजाले सुनाएको २८ वर्षे युवतीको ‘क्यान्सर कथा’ (भिडियाेसहित)

A+ A A-

महिनावारी गडबडीको समस्या लिएर ८ वर्षअघि भक्तपुरकी २८ वर्षीया युवती, स्त्री क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. एलिजा श्रेष्ठलाई भेट्न भक्तपुर क्यान्सर अस्पताल पुगिन् । युवती विवाह गर्ने तयारीमा थिइन् । तर, केही महिनादेखि महिनावारी अनियमित भएपछि उनी अस्पताल गएकी थिइन् । डा. एलिजासहितको टिमले युवतीको बायोप्सी गर्‍यो । डाक्टरले उनलाई केही औषधि खान र फलोअपका लागि आउँदै गर्न सुझाए । औषधि खाएपछि तत्कालका लागि युवतीको समस्या हल भयो । उनी फलोअपमा आइनन् । ‘उहाँ मात्रै होइन, धेरैजसो बिरामी एकपल्ट अलिक बिसेक भएपछि मलाई ठीक भइहाल्यो, किन अस्पताल जानु भनेर बेवास्ता गर्नुहुन्छ’, एसाेसिएट प्राेफेसरसमेत रहेकी डा. एलिजाले भनिन् ।

सात वर्षपछि तिनै युवती डा. एलिजालाई भेट्न फेरि आइन् । तर, यसपल्ट उनको हालत निकै गम्भीर थियो । ‘उहाँ हेभी ब्लिडिङ लिएर आउनुभएको थियो’, एलिजा सम्झिन्छिन्, ‘उहाँको पाठेघरमा क्यान्सर भइसकेको थियो ।’

३५ वर्ष भइसकेकी उनी मानसिक तनावमा थिइन् । उनको विवाह भइसकेको थियो । पाठेघरमा क्यान्सर भएको थाहा पाएपछि श्रीमान्‌ले उनलाई सम्बन्धविच्छेदका लागि दबाब दिइरहेका थिए । बायोप्सी गर्न उनीसित पर्याप्त पैसा थिएन । बायोप्सी भनेको क्यान्सर पत्ता लगाउने विधि हो, जुन क्यान्सरको निदान र उपचारका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । ‘हाम्रै आर्थिक सहयोगमा उहाँले बायोप्सी गर्नुभयो’, डा. एलिजा भन्छिन्, ‘क्यान्सर लागेको थाहा भएपछि शल्यक्रियाका लागि उहाँको बुबाआमाले सहयोग गर्नुभयो ।’ डाक्टरको टोलीले शल्यक्रिया गरी उनको पाठेघर निकालिदियो ।

अब बच्चा हुँदैन भनेर उनीसँग श्रीमान्‌ले सम्बन्धविच्छेद गरिछाडे । त्यसपछि भने उनी भक्तपुरकाे भित्री बस्तीबाट दुइटा बस परिवर्तन गरेर भए पनि फलोअपका लागि आउने गरेकी छन् । नियमित परीक्षण नछुटाएकाले उनको स्वास्थ्य अवस्था सामान्य हुँदै गएको डा. एलिजाले बताइन् ।

०००

क्षेत्रपाटीकी ७५ वर्षीया लक्ष्मी सापकोटा बिहीबार अपराह्न ५ बजे डा. एलिजालाई भेट्न नर्भिक अस्पताल पुगिन् । र, दुईखाले चोट परेको सुनाइन् । पहिलो, हालै मात्र उनले आफ्नी १५ वर्षीया नातिनी गुमाएकी छन् । दोस्रो, केही दिनयता आफ्नो गुप्ताङ्गको बाहिरी भागको पोलाइले उनी पीडित छिन् ।

भल्भर कार्सिनोमाको लक्षण देखिएपछि पाँच वर्षयता उपचार गराइरहेकी उनी डा. एलिजालाई साथीजस्तै मान्छिन् । त्यसैले आफ्ना पारिवारिक सुखदुःखका कुरासमेत निर्धक्क सुनाउँछिन् । डाक्टरचाहिँ उनलाई आफ्नी अनुशासित बिरामी ठान्छिन्, जो उपचारदेखि फलोअपसम्मको समयलाई सूक्ष्म ख्याल गर्छिन् । योनीको बाहिरी भागमा सुरु हुने क्यान्सरलाई भल्भर कार्सिनोमा भनिन्छ । आफ्नो योनीवरिपरिको छालामा परिवर्तन देखेलगत्तै पाँच वर्षअघि लक्ष्मी डा. एलिजालाई भेट्न भक्तपुर क्यान्सर अस्पताल पुगेकी थिइन् । उनलाई क्यान्सर भइसकेको थिएन तर त्यसलाई बेवास्ता गरेको भए छालामा देखिएको त्यो परिवर्तनले यतिबेला क्यान्सरको रूप लिइसकेको हुन्थ्यो । त्यसैले उहीबेलै डा. एलिजाले शल्यक्रिया गरी लक्ष्मीको योनीवरिपरिको भाग काटेर फालिदिएकी थिइन् ।

‘आमालाई नातिनी बितेको स्ट्रेस पनि रहेछ । यसैले पनि पहिला शल्यक्रिया गरेको ठाउँमा थोरै संक्रमण भएको देखियाे । सानाे पानीको फोकाजस्तो छ’, लक्ष्मीको जाँचपछि डा. एलिजाले भनिन्, ‘मासु पलाएको वा कुनै गम्भीर समस्या होइन ।’

७५ वर्षीया लक्ष्मीले आफ्नो शरीरको खास ख्याल गरेको देख्दा डा. एलिजा छक्क पर्छिन् । किनकि, उनले यस्ता बिरामी पनि देखेकी छन्, जो आफ्नो समस्या क्यान्सरको चरणमा पुगिसक्दा पनि हेलचेक्र्याइँ गर्छन् । तर, लक्षण थाहा पाएलगत्तै अस्पताल पुगेकी लक्ष्मी पाँच वर्षदेखि आफैँ बेलाबेलामा फलोअपका लागि डाक्टर भएठाउँ जान्छिन् । जाँच गराएर फर्किंदैगर्दा लक्ष्मीले डा. एलिजालाई भेटेपछि आफूलाई शीतल हुने गरेको बताइन् ।

‘बिरामीसँग हाँसेर बोल्नुहुन्छ, हौसला दिनुहुन्छ’, लक्ष्मीले भनिन्, ‘सबै डाक्टर यस्तै भइदिए भने बिरामीलाई पनि डाक्टर भएठाउँ जाऊँजाऊँ हुन्छ होला ।’ स्वास्थ्यभन्दा ठूलो चीज अरु केही नभएको उनी बताउँछिन् । तर, सबै बिरामी आफ्नो स्वास्थ्यबारे लक्ष्मीजस्तै सोच्दैनन्, जसका कारण उनीहरू गम्भीर समस्यामा जाकिन पुग्छन् ।

जस्तो कि, ८ वर्षअघि भक्तपुरकी २८ वर्षीया युवती आफ्नो स्वास्थ्यलाई लिएर ७५ वर्षीया लक्ष्मीजस्तै सचेत हुन्थिन् भने उनको जीवनमा धेरै समस्याहरू आइ नपर्न सक्थे । उनकाे कथा अर्कै हुन सक्थ्याे, जहाँ उनी थप पीडित नभएर सुखमय जीवन गुजारिरहेकी हुनसक्थिन् ।

गाइनोकोलोजीमा पीएचडी गर्ने नेपालको पहिलो सर्टिफाइड डाक्टर एलिजाले ११ वर्षको अवधिमा १४ वर्षकी बालिकादेखि ९० वर्ष उमेरका हजुरआमासम्मको सफल शल्यक्रिया गरेकी छन् । उनले ११ वर्षअघि २९ वर्षीया युवतीको सफल शल्यक्रिया गरेकी थिइन्, जसलाई पाठेघरको मुखको क्यान्सर भएको थियो । त्याे नै एलिजाले गरेकाे पहिलाे शल्यक्रिया थियाे । अहिले ती युवती ४० वर्षकी भइन् । ललितपुरकी उनी अझै फलोअपका लागि डा. एलिजा भएठाउँ आइरहन्छिन् । ‘क्यान्सरका बिरामीले हेरचेक्र्याइँ नगर्ने हो भने शारीरिक, मानसिक एवं आर्थिक क्षतिको सम्भावना न्यून हुन्छ’, डा. एलिजा भन्छिन् ।

उनी पाठेघरको मुखको क्यान्सर, पाठेघरको क्यान्सर, डिम्बाशयको क्यान्सर, योनीको क्यान्सरलगायतको शल्यक्रिया गर्छिन् । मंगलबार मात्रै भक्तपुर क्यान्सर अस्पतालमा उनको टिमले ८३ वर्षीया महिलाको पाठेघरको क्यान्सरको शल्यक्रिया गरेको थियो । उनी सचेत मान्छेका लागि क्यान्सर सामान्यजस्तै भए पनि लापर्वाही गर्नेका लागि घातक हुने बताउँछिन् ।

डा. एलिजासित सरकारी र निजी दुवै अस्पतालमा काम गरेको अनुभव छ । उनी भक्तपुर क्यान्सर अस्पतालमा हरेक दिन बिहान ९ बजेदेखि दिउँसो सवा ३ बजेसम्म हुन्छिन् । नर्भिकमा हरेक मंगलबार, बिहीबार अपराह्न ४ देखि ५ बजे अनि शनिबार बिहान १० बजेदेखि १२ बजेसम्म र नेसनल क्यान्सर हस्पिटलमा मंगलबार र बिहीबार ५ बजेपछि भेटिन्छिन् ।

सरकारी र निजी तुलना गर्दा आफू बेलाबखत बिरामीहरूको आर्थिक अवस्थामा देखिने विषम भिन्नतालाई लिएर दु:खी हुने गरेको डा. एलिजा सुनाउँछिन् । सरकारी अस्पतालमा आउने कतिपय बिरामीहरू त क्यान्सर लागेको थाहा पाए पनि पैसा नभएकाले रोग बोकेरै घर फर्किने गरेको उनले देखेकी छन् । अति विपन्न बिरामीका लागि डाक्टरको टोलीले नै सकेजति रकम उठाएर सहयोग गर्ने गरेको डा. एलिजाको भनाइ छ ।

उनका अनुसार निजीमा आउने बिरामी वा तिनका आफन्त क्यान्सर रोगबारे प्राथमिक रूपमा जानकार हुन्छन् । तर, सरकारी अस्पतालमा आउने अधिकांश बिरामीलाई आफ्नो समस्याबाहेक केही थाहा हुँदैन । ‘क्यान्सर भएको थाहा पाएपछि सरकारी अस्पताल आएका कतिपय बिरामी त पैसा छैन भन्दै फर्किने गरेका छन्’, उनी भन्छिन्, ‘यस्तो देखेर दुःख लाग्छ, अनि हामी डाक्टर, स्वास्थ्यकर्मीले नै आर्थिक संकलन गरेर सहयोग पनि गर्ने गरेका छौँ ।’

डा. एलिजाका अनुसार, नेपालमा महिलाहरूमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर सबैभन्दा बढी हुने गरेको पाइन्छ । ह्युमन प्यापिलोमा भाइरस (एचपीभी) को संक्रमण पाठेघरको मुखमा भएपछि क्यान्सरको जोखिम बढ्छ । बेलैमा यसको उपचार गरिएन भने ६ देखि ८ वर्षको अवधिमा यो क्यान्सरमा परिणत हुन्छ ।

खासगरी सानो उमेरमा यौन सम्पर्क तथा भाइरसको संक्रमण यसको प्रमुख कारण मानिएको छ । ‘तर कारण यति मात्र होइन, अरू पनि हुन्छन्’, उनी भन्छिन् । कलिलै उमेरमा विवाह भएका, बढी पुरुषसँग यौन सम्पर्क भएका, बढी सन्तान जन्माएका, खानपिनमा ध्यान नदिने तथा कुपोषण भएका महिलाहरूमा यसको जोखिम ज्यादा हुन्छ । यसैगरी, पाठेघर वा यौनसम्बन्धी बराबर संक्रमण भएका, हर्मोन तथा पिल्स बढी लिने महिलाहरूमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुने खतरा हुने डा. एलिजाको भनाइ छ ।

तर, रोग लागेपछि वा सहन गाह्रो भएपछि मात्रै धेरैजसो बिरामी विशेषज्ञ चिकित्सक भएठाउँ पुग्छन् । जबकि, क्यान्सरको आशंका गर्न सकिने वा शरीरमा समस्या रहेका थुप्रै संकेतहरूलाई मानिसहरूले बेवास्ता गरिदिन्छन् । यही हेलचेक्र्याइँ क्षतिको मुख्य कारण रहेको डा. एलिजाको भनाइ छ । ढिला हुँदा सम्बन्धित अंग काटेर फ्याँक्नुपर्ने, उपचार खर्च ज्यादा हुने, जीवन नै गुम्ने खतरा हुन्छ । बिरामीहरू रोगको प्रारम्भिक अवस्थामै विशेषज्ञ चिकित्सककहाँ पुग्ने हो भने धेरैभन्दा धेरै रोगीको सफल उपचार सम्भव हुने डा. एलिजा बताउँछिन् ।

क्यान्सर लागिसकेपछि बिरामीलाई शारीरिकसँगै अन्य समस्यासमेत आइपर्छन् । ‘पहिलो त मानसिक तनाव हुन्छ । ज्यादै खर्च हुन्छ । पैसा खर्चेर पनि उपचार सफल होला, नहोला टुंगो हुँदैन । शारीरिक पीडा त छँदै छ’, उनी भन्छिन् ।

उनका अनुसार, पाठेघरको मुखको क्यान्सर प्रथम चरणमा भएको भए अपरेसन गरेर निदान गर्न सकिन्छ । तर, फलोअपमा चाहिँ बिरामीले हेलचेक्र्याइँ गर्न हुँदैन । स्त्री क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. एलिजा भन्छिन्, ‘मैले १० वर्षदेखि बिरामीलाई फलोअपमा बोलाइराखेकी छु ।’

तर, दोस्रो चरणभन्दा माथि आयो भने शल्यक्रिया सम्भव हुँदैन । यो चरणमा रेडिएसन गरेर उपचार गर्नुपर्ने उनले बताइन् । एलिजाले भनिन्, ‘तर बिरामीहरू यतिसम्म लापर्वाह हुन्छन् कि रेडिएसन गर्न पनि समयमै आइदिँदैनन् । क्यान्सर भएको रिपोर्ट हातमा छ तर कतिपय बिरामी आयुर्वेदतिर गइदिने, ६ महिना ढिला आइदिने गर्नुहुन्छ, जतिबेला रोग चौथो चरणमा पुगिसकेको हुन्छ ।’ उनी वर्षमा एकपल्ट आफ्नो पाठेघरको मुखको जाँच गराउन महिलाहरूलाई सुझाव दिन्छिन् ।

के हाे क्यान्सर ?

डा. एलिजाका अनुसार मानव कोषिकाहरू असामान्य तरिकाले बढ्नु नै क्यान्सर रोग हो । आम रूपमा हाम्रो शरीरका कोषिकाहरू अनियन्त्रित तरिकाले बढ्छन् र विभाजित हुन्छन् । सामान्य कोषिकाहरूमा नोक्सान पुग्दा वा यस्ता कोषिका पुरानो हुँदा त्यसको ठाउँ स्वस्थ कोषिकाहरूले लिन्छन् । क्यान्सरमा कोषिकाको विकासलाई नियन्त्रित गर्ने संकेतले ठीकसँग काम गर्दैन । क्यान्सरका कोषिकाहरू बढिरहन्छन् । क्यान्सरका कोषिकाले स्वस्थ कोषिकाका सबै नियमहरू उल्लंघन गर्छन् । अर्काे शब्दमा, क्यान्सर रोग शरीरको कोष या कोषिकाहरूको समूहमा देखिने अस्वाभाविक वृद्धि हो । यसको उपचार बेलैमा गरिएन भने यो शरीरमा फैलिन्छ, जसले ज्यानै लिन सक्छ ।

पहिलो, दोस्रो, तेस्रो र चौथो गरी क्यान्सरका चार चरण हुन्छन् । सबै क्यान्सरका लक्षण पनि फरक-फरक हुन्छन् । यसमा सबैभन्दा जोखिम तेस्रो र चौथो चरणमा पुगेका बिरामीलाई हुन्छ । तेस्रो चरणसम्म बिरामीलाई बचाउन सकिने सम्भावना कम हुन्छ भने शरीरमा फैलिएको अवस्था अर्थात् चौथो चरणमा बिरामी बचाउन असम्भवजस्तै हुने भक्तपुर क्यान्सर अस्पतालका क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. प्रभुप्रसाद साह बताउँछन् ।

डाक्टरहरूका अनुसार क्यान्सर रोगको मुख्य कारक तत्त्व यही नै भन्ने त हुँदैन तर केही कर्सिनोजेन्सका कारण क्यान्सर हुन्छ । जस्तो कि खैनी, सुर्ती, पान, बिँडी, चुरोट, रक्सीजस्ता पदार्थको लतले क्यान्सर गराउन सक्छ । अत्यधिक चिल्लो, नुन बढी भएको खाना खानु पनि क्यान्सरको जोखिममा पर्नु हो ।

धुवाँमा सेकाएको मासु, ढुसी लागेको तथा बासी खानेकुरा खानु । विकिरण, कुनै जीवाणु वा वंशाणुगत गुणका कारण पनि क्यान्सर हुन सक्छ । वातावरण प्रदूषण, शहरीकरण तथा औद्योगीकीकरण, मोटोपना, मिसावटयुक्त तथा विषाक्त रसायन भएका पदार्थको निरन्तर प्रयोगले पनि क्यान्सर रोग निम्त्याउन सक्छ ।

क्यान्सर तथ्याङ्क

विश्वभरिका क्यान्सर बिरामीहरूकाे तथ्याङ्क राख्ने संस्था ग्लाेबाेक्यानकाे रिपाेर्टअनुसार सन् २०१५ देखि २०२० सम्म नेपालमा क्यान्सरका ३६ हजार ९ सय ६ जना बिरामी थिए । सन् २०२० मा मात्रै क्यान्सरका २० हजार ५ सय आठ जना नयाँ बिरामी थपिए । साेही वर्ष क्यान्सरबाट १३ हजार ६ सय २९ जनाकाे मृत्यु भएकाे थियाे । ग्लाेबाेक्यानकाे रिपाेर्टले पनि नेपालमा फाेक्साे, पाठेघर, स्तन, पेट, आन्द्राका क्यान्सरपीडित बढी रहेकाे देखाउँछ ।

डब्लूएचओले क्यान्सरलाई मृत्युसम्म पुर्‍याउन सक्ने नसर्ने रोगहरूमध्ये दोस्रो खतरनाक रोग मानेको छ । बेलैमा नियन्त्रणका उपायहरू नअपनाएमा सन् २०३० सम्म क्यान्सरबाट मृत्यु हुनेकाे संख्या अहिलेकाे तुलनामा करिब दाेब्बर हुने चेतावनी डब्लूएचओले दिएको छ । यति मात्र हाेइन, यस क्षेत्रमा गरिएका प्रयास कम प्रभावी भए वा प्रयास नै गरिएन भने दिगाे विकासका लक्ष्य नै प्रभावित हुने डब्लूएचओ दाबी छ ।

डा. एलिजा क्यान्सर रोगसँग मिल्दाजुल्दा लक्षण देखिएमा चिकित्सकसँग सम्पर्क राख्न सुझाउँछिन् । साथै, क्यान्सर रोगको कारण, लक्षण, उपयुक्त उपचार विधिबारे चेतना प्रवाह गर्नुपर्नेमा उनी जाेड दिन्छिन् ।

गाइनोकोलोजीमा पीएचडी गर्ने नेपालको पहिलो डाक्टर

उनी गाइनोकोलोजीमा पीएचडी गर्ने नेपालको पहिलो सर्टिफाइड डाक्टर हुन् । लतिलपुर एकान्तकुनाकी डा. एलिजा भक्तपुर क्यान्सर अस्पताल, नर्भिक अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताल, नेसनल क्यान्सर अस्पतालकी कन्सल्ट्यान्ट गाइनोकोलोजिक अंकोलोजिस्ट हुन् । चीनको सन यात-सेन युनिभर्सिटीबाट सन् २००८-२०११ मा पीएचडी गरेकी उनले सोही युनिभर्सिटीको क्यान्सर सेन्टरबाट २००५-२००८ मा एमडी गरेकी हुन् ।

एलिजा इनोकोलोजिक अंकोलोजी सोसाइटी अफ नेपाल, सर्जिकल अंकोलोजी सोसाइटी अफ नेपालकी कार्यकारी सदस्य तथा एसियन गाइनोकोलोजिक अंकोलोजी समूहमा बोर्ड सदस्य छिन् । उनी मल्टी डिसिप्लिनरी सर्भाइकल क्यान्सर कोर्स २०१८ की संस्थापक अध्यक्ष हुन् । उनले सन् २०१५ मा गाइनोकोलोजिक अंकोलोजीमा भारतको राजीव गान्धी क्यान्सर हस्पिटलमा फेलोसिप लिएकी थिइन् । डा. एलिजा चीन, भारतसहित दक्षिण कोरिया, अस्ट्रेलिया, अमेरिका क्यानडालगायत देशमा सम्बन्धित विषयमा तालिम तथा प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूमा भाग लिएकी छन् । साथै, नेपालसहित मलेसिया, अस्ट्रेलिया, अमेरिका, क्यानाडा, कोरिया, चीनलगायतका देशबाट विभिन्न अवार्ड, पुरस्कार तथा सम्मान पनि पाएकी छन् ।

भिडियाे पनि हेर्नुहाेस्ः