समाजवादोन्मुख समाजवादी अभ्यास र समाजवाद

A+ A A-

विभिन्न व्यवस्थामध्ये समाजवादलाई आदर्श व्यवस्था मान्ने गरिन्छ । कम्युनिस्ट तथा वामपन्थी मात्रै होइन, दक्षिणपन्थी तथा प्रतिक्रियावादी शक्तिले पनि समाजवादको वकालत गर्छन् । संसारमा अधिकांश देशले यो व्यवस्थाका मूल्य र मान्यतालाई केही हदसम्म भए पनि पक्रने प्रयास गरेका छन् । रुस र चीनले समाजवादको बाटोमा हिँड्ने प्रयास गरे तर उनीहरूले पनि त्यसलाई निरन्तरता दिन सकेनन् । तर, यस आधारमा यो व्यवस्था नै असफल भयो भन्न मिल्दैन ।

इंग्ल्यान्डमा भएको औद्योगिक क्रान्तिपश्चात् श्रमजीवी जनताको अवस्था झनै नाजुक हुँदै गयो । पुँजीवादीले मानव कल्याण तथा मानव स्वतन्त्रताको विषयलाई उपेक्षा गर्दै गइरहेका थिए । यस प्रकारको चुनौतीपूर्ण अवस्थामा मजदुरको हितमा केन्द्रित हुँदै समाजवादी मान्यता विकास भएको पाइन्छ । ब्रिटेनमा रोबर्ट ओबेन तथा फ्रान्समा सेन्ट साइमन, चाल्र्स फुरिए, लुई ब्लांकहरूले मजदुरको दयनीय अवस्थामा सुधारको कुरा गर्दै समाजवादी चिन्तनलाई अंगीकार गरेको पाइन्छ । साम्यवादी समूह भनेर संगठन बनाएका सेन्ट साइमन क्षमताअनुसारको श्रम र श्रमअनुसारको मजदुरी हुनुपर्ने बताउँथे । लुई ब्लांक राज्यको संरचना नै समाजवादी हुनुपर्ने बताउँथे । तर, यी सबै समाजवादी मान्यता मजदुरको आमूल परिवर्तन गर्ने खालका नभएकाले यी सबैलाई काल्पनिक समाजवादी भनियो ।

कार्ल माक्र्सले मानव समाजका समस्यालाई इतिहासका माध्यमबाट समाधान गर्ने प्रयास गरे । उनले इतिहासको भौतिकवादी व्याख्या, दार्शनिक आधार र वर्ग संघर्षको सिद्धान्त मूल्यको सिद्धान्तका आधारमा समाजवादको व्याख्या गरे । इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा कार्ल माक्र्सको समाजवादी मान्यता हरेक प्रकारले प्रमाणित हुँदै आएकाले पनि यसलाई वैज्ञानिक भन्ने गरिन्छ । र, यो मान्यता वैज्ञानिक भएकोले वामपन्थी तथा कम्युनिस्ट शक्ति समाजवादी व्यवस्था निर्माणको दिशामा निरन्तर रूपमा लागिरहेका हुन्छन् ।

उत्पादनको साधनमाथि सामूहिक स्वामित्व तथा त्यहीअनुरूप वितरण हुनु नै समाजवादको सार हो । यस प्रकारको स्वामित्व तथा वितरण प्रणालीका कारण नै श्रमजीवी वर्गले समाजवादी व्यवस्थामा आफूलाई काम गर्ने औजार जस्तो ठान्दैनन् । यो व्यवस्थामा अपनत्वको अनुभूति गरेकै कारण उनीहरूको सिर्जना गुणात्मक रूपमा नै वृद्धि हुँदै गइरहेको हुन्छ । चीनमा नयाँ जनवादी क्रान्तिपश्चात् आर्थिक र राजनीतिक रूपमा गुणात्मक फड्को मार्नुको मूल कारण पनि यही हो ।

विश्वस्तरमा समाजवादी मुलुकले बाटो बिराउँदै गइरहे पनि पुँजीवादी मुलुकले आफूभित्रका अन्तरविरोधलाई साम्य पार्न समाजवादी मूल्य र मान्यतालाई केही हदसम्म भए पनि अंगीकार गरेको पाइन्छ । समाजवादी नीति अवलम्बन गरेकै कारण स्विडेन, नर्वे, फिनल्यान्ड, आइसल्यान्ड, डेनमार्क जस्ता स्केनडेभियन (नर्डिक) देशहरू मानव विकास सूचकांकमा धेरै अगाडि छन् । शिक्षा र स्वास्थ्यमा उनीहरूले अत्यधिक मात्रामा समाजवादी नीति अवलम्बन गर्दै आइरहेका छन् । विशेष गरेर लोककल्याणकारी राज्य तथा सामाजिक न्यायको मान्यतालाई उनीहरूले अवलम्बन गर्दै आइरहेका छन् ।

नेपालका सन्दर्भमा २००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना कालदेखि नै समाजवादलाई राजनीतिको विषयवस्तु बनाउँदै आएको पाइन्छ । २०१५ सालमा बीपीले जमिन जोत्नेको हुनुपर्ने तथा शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारमा सबैको पहँच हुनुपर्नेलगायतका मान्यतासाथ समाजवादको परिभाषा गरेको र त्यहीअनुरूपको व्यवस्था हुनुपर्ने बताएका थिए । हाल नेपालको संविधानमा पनि समाजवादोन्मुख शब्द उल्लेख गर्नु एउटा महत्त्वपूर्ण राजनीतिक उपलब्धिका रूपमा मूल्यांकन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

समाजवाद रणनीतिक विषय हुन सक्छ । समाजवादोन्मुख तथा समाजवादी अभ्यास कार्यनीति हो । उन्मुख भनेको त्यो दिशामा अगाडि बढ्ने भनेको हो । समाजवाद मात्र किन साम्यवादोन्मुख पनि हाम्रो कार्यदिशा हुन सक्ने भयो । साम्यवाद हाम्रो आदर्श व्यवस्था हो भने हाम्रो गन्तव्य त्यतैतिर हुने हो । अनि, साम्यवादोन्मुख भन्न केको आपत्ति ? समाजवादको अभ्यास त आजैबाट आफू र आफ्नो सोच, आफ्नो परिवार, आफ्नो गाउँ र आफ्नो समाजबाट सुरु गर्ने हो । गाँस, बास र कपास नपाएर छटपटाइरहेका नेपाली जनतालाई ‘भोलि हामीले नयाँ जनवादी क्रान्ति गरेर समाजवादमा पुगेपछि सबै आवश्यकता पूरा गरिदिनेछौं’ मात्र भन्यौं भने के उनीहरूको विश्वास जित्न सकिएला । उनीहरूलाई भविष्यमा होइन, तत्काल भोको पेट भर्नुपरेको छ, राम्रो बास चाहिएको छ । उनीहरूलाई सुख तथा समृद्धि चाहिएको छ त्यसैले तत्काल उनीहरूलाई राहत दिलाउन केही न केही सुरु गर्नैपर्ने हुन्छ ।

नेपालीको जीवनमा आमूल परिवर्तन समाजवाद तथा साम्यवादमा नै पूरा हुनेछ । नयाँ जनवादी क्रान्तिले त्यसका लागि आधार तयार पार्नेछ । तर, ती दीर्घकालीन रणनीतिमा केन्द्रित भइरहँदा आर्थिक, राजनीतिक र सामाजिक क्षेत्रमा तत्काल केही परिवर्तन नहुने नै हो त ? प्रतिक्रियावादी राज्य संरचनाअन्तर्गत जनस्तरबाट दबाब दिँदै केही गर्न नसकिने नै हो त ? नयाँ जनवादी क्रान्तिपछि समाजवाद आउने होला तर समाजवादको दिशामा एक दुई पाइला चाल्नै नहुने हो त ? नेपाली जनताको समृद्धि समाजवादमा आउने हो । तर, समृद्धितर्फको बाटोमा हिँड्नै नहुने हो त । यदि हिँड्न सकिन्छ भने त्यो नै समाजवादोन्मुख तथा समृद्धिको बाटो हो ।

नेपालको संविधानमा समाजवादोन्मुख शब्द लेखिए पनि विगतको देउवा सरकार तथा अहिलेको ओली सरकार इमानदारितापूर्वक त्यो दिशामा अगाडि नबढेको सत्य हो । तर, व्यापक जनदबाब तथा जनआन्दोलनद्वारा यी सरकारलाई त्यो दिशामा हिँड्न बाध्य पार्न सकिन्छ । स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार ल्याउन तथा समाजवादका न्यूनतमा मूल्य मान्यताको बीजारोपण गर्न डा. गोविन्द केसीको आन्दोलनले राज्य सत्तालाई हल्लाएको प्रस्ट नै छ । एउटा व्यक्तिले त देशलाई हल्लाउन सक्छ भने देशभरिका वामपन्थी तथा कम्युनिस्ट शक्ति आन्दोलित हुने हो भने शिक्षा तथा स्वास्थ्यको क्षेत्रमा पर्याप्त सुधार ल्याउन नसकिने त होइन होला ? त्यही होइन र समाजवादोन्मख कार्य दिशा ?

समाजवादोन्मुख भनेको समाजवादको बीजारोपण हो । आमजनता र राज्यको काम गर्ने शैलीमा परिवर्तन ल्याएर पनि समाजवादोन्मुख दिशा पक्रन सम्भव हुन्छ । संसारमा थुप्रै प्रतिक्रियावादी राज्य संरचना भएका मुलुकमा त्यस प्रकारको दिशा पक्रन सफल भएका थुप्रै उदाहरण हामी पाउँछौ ।

इजरायलमा प्रतिक्रियावादी राज्यसत्ता नै छ । तर, त्यहाँ कृषिमा यति धेरै अध्ययन तथा अनुसन्धान हुन्छ कि थोरै जनशक्ति तथा थोरै जमीनबाट पनि त्यहाँ प्रशस्त कृषि उत्पादन सम्भव भएको छ । त्यस प्रकारको उत्पादनले त्यहाँका जनता नेपालीझैं गरिबीमा बाँच्नु परेको छैन । समाजवादबाट पतन भए पनि सहकारी मोडलबाट गरिने कृषि पद्धतिका कारण चीनका किसानको मासिक आय १ लाखभन्दा बढी छ । व्यावहारिक शिक्षा पद्धतिकै कारण फिनल्यान्डले धेरै नै प्रगति गरिसकेको छ ।

सहकारी मोडलबाट भारतमा उत्पादन हुने लिज्जट पापडले वार्षिक १६ सय करोडको कारोबार गर्छ । त्यसको मालिक कुनै पुँजीपति होइनन् । त्यसको मुनाफा ४५ हजार माहिलामा वितरण गरिन्छ । अमूल दूधको ८० प्रतिशत मुनाफा भारतका किसानमा नै वितरण गरिन्छ । जब कि बाँकी २० प्रतिशत मुनाफा व्यवस्थापन र अन्यमा खर्चमा प्रयोग गरिन्छ । यी उदाहरणले पनि पुष्टि गर्छ कि प्रतिक्रियावादी राज्य व्यवस्थामा पनि केही न केही मात्रामा भए पनि सामूहिक उपभोगको प्रक्रिया अपनाउन सम्भव छ । सहकारी मोडलबाट गएकै कारण भारतका ४५ हजार महिलाको जीवनमा समृद्धि आयो । स्केभेडियन मूलकका जनताले शिक्षा तथा स्वास्थ्यमा मात्रै भए पनि समृद्धि आयो ।

यी तथ्यबाट पनि पुष्टि हुन्छ कि समाजवादोन्मुख तथा समृद्धिका लागि नयाँ जनवादी क्रान्ति नै कुर्नुपर्छ भन्ने छैन । त्यसका लागि जति सकिन्छ, जे सकिन्छ, आजैबाट गर्ने हो । आफूबाटै सुरु गर्नुपर्छ । आफूमा नै पहिले प्रयोग गर्नुपर्छ । र, आफ्नो परिवार हुँदै आफ्नो गाउँ, नगर र विद्यालयमा समाजवादी मूल्य मान्यताको प्रयोग गर्दै जानुपर्छ ।

समाजवादी मूल्य मान्यताको प्रयोग गर्ने भनेको सामन्ती सोच, दृष्टिकोण र संस्कारलाई तोड्दै जाने हो । सभा गोेष्ठीमा निकै क्रान्तिकारी भाषण गर्दै हिँडिरहेका हुन्छौं तर व्यवहारमा आफ्नै घरमा महिलामाथि शोषण गरिरहेका हुन्छांै । आफूले खाएको जुठो थाल श्रीमतीले धुनुपर्ने यस प्रकारको सामन्ती सोचबाट हामी मुक्त हुन सकिरहेका छैनौं । महिलालाई सम्पत्तिमा समान अधिकार दिन सकिरहेका छैनौं । रुढीवाद तथा परम्परागत मूल्य मान्यतामा अल्झिरहेका हुन्छौं । यस प्रकारका परम्परागत मूल्य मान्यता तोड्नु पनि समाजवादोन्मुख कार्य दिशा हो ।

सिद्धान्त र व्यवहारबीचको तालमेल मिलाउन सक्नु पनि एउटा महत्त्वपूर्ण उपलब्धि हो । समाजवादोन्मुख कार्यदिशाा पक्रन एकदमै क्रान्तिकारी भाषण गर्ने र क्रान्तिकारी किताबहरू लेखेर मात्र हुने होइन । वर्तमान यथास्थितिवादी सामन्ती समाजलाई धक्का दिन सक्ने ससाना कार्यको सुरुवातबाट पनि समृद्धिको दिशातर्फ अग्रसर हुन सकिनेछ । त्यस प्रकारको स–साना परिवर्तनले नै ठूलो परिवर्तनका लागि आधार तयार पार्ने हो ।

नेपालको सामाजिक तथा राजनीतिक क्षेत्रमा एउटा समस्या के छ भने सानो कुरामा आँखा नै नलाग्ने । एकैचोटि ठूलो भागमा मात्र आँखा लाग्ने । ‘क्रान्तिकारी’ हुन नयाँ जनवाद, समाजवाद र साम्यवादको गफ चुट्नैपर्ने । अनि, त्यसभन्दा कसैले सानो कुरा गर्यो भने त्यसलाई यथास्थितिवादीको बिल्ला भिराइहाल्ने । त्यस प्रकारको ‘अति क्रान्तिकारी’ सोचले नै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नकारात्मक प्रभाव पार्दै आइरहेको छ ।

नेपाली समाज थुप्रै ससाना अन्तरविरोधले जकडिएको छ । त्यो अन्तरविरोधको निकास त त्यहीभित्र पसेर गर्नुपर्यो नि । बाहिर बसेर ठूला ठूला कुरा गरेर मात्र त्यस प्रकारको अन्तरविरोध समाधान हुँदैन होला । ती अन्तरविरोध समाधान गर्न हामीले आफ्ना विचार जबर्जस्ती लाद्ने होइन कि उनीहरूमा नै सिर्जनशील क्रियाशीलता विकास गराउन प्रोत्साहित गर्नुपर्यो । त्यस प्रकारको क्रियाशीलताले नै उनीहरूमा परिस्थितिको सामना गर्ने अभ्यासको विकास हँुदै जानेछ । र, त्यस प्रकारको अभ्यासले नै भोलिका लागि ठूला ठूला परिस्थितिको सामना गर्न सक्ने क्षमताको विकास हुनेछ । अझ स्पष्ट रूपमा भन्नुपर्दा यस प्रकारको क्रियाशीलताले नै आमूल समृद्धिका लागि आधार तयार पार्दै लानेछ ।

समाजवादोन्मुख कार्यादिशा पक्रन वर्तमान उपभोक्तावादी संस्कृतिमाथि प्रहार गर्नुपर्ने नै हुन्छ । समाजवादोन्मुख कार्यदिशा भनेको उत्पादन र पूनर्उत्पादनतर्फ अग्रसर हुनुपर्ने हो । अहिले केही पैसा कमाउने अनि विभिन्न प्रकारका फेसन, गहना, ब्युटी पार्लर, विलासिताका सामान खरिद तथा विवाह, भोज र व्रतबन्धमा पैसा उडाउने संस्कृति विकास भइरहेको छ । यस प्रकारका सांस्कृतिक विकृतिविरुद्धको अभियान पनि समाजवादोन्मुख कार्यदिशा हुन सक्छ । यस प्रकारका विकृतिविरुद्धको आन्दोलन तथा त्यसमा परिवर्तन ल्याउन नयाँ जनवादी क्रान्तिलाई पर्खिनुपर्दैन होला ।

नेपालको अर्थतन्त्र धरापमा पर्दै जानुमा मुख्य गरेर अर्ध सामन्ती राज्य संरचना र दलाल पुँजीवाद हावी हुनु पनि हो । कृषि, उद्योग, विद्युत्, जडीबुटी आदि हरेक क्षेत्रमा दलाल पुँजीको हालीमुहाली हुँदै गइरहेको छ । दलाल पुँजी हावी हुँदै जाँदा नेपालको समाज, राजनीति र संस्कृति सबै परनिर्भर हुँदै गइरहेको छ । आफूले उत्पादन गर्नु नपर्ने र अरूले उत्पादन गरिदिएको सामानमा रमाउने सोच र दृष्टिकोण हावी हुँदै गइरहेको छ । भूमण्डलीय साम्राज्यवादको चंगुलमा फस्दै गएकाले पनि यस प्रकारको प्रतिकूल परिस्थिति सिर्जना हुँदै गएको हो ।

त्यसकारण, समाजवादोन्मुख कार्यदिशा भनेको यस प्रकारका सामन्तवाद तथा दलाल पुँजीवादमाथिको प्रहार पनि एउटा महत्त्वपूर्ण कदम हो । नेपाली जनताको समृद्धि चाहने हो भने यी प्रतिक्रियावादी संरचनामाथि केही न केही रुपमा भए पनि प्रहार गर्दै जानुपर्ने नै हुन्छ । कैलालीका किसान केरा खेती गर्दै केही मात्रामा भए पनि समृद्धि चाहन्छन् भने भारतबाट आउने विषादीयुक्त केरामा प्रतिबन्ध लगाउनुपर्ने नै हुुन्छ र त्यसका लागि आन्दोलित हुनुपर्दछ । कैलालीका किसानको आन्दोलनले केही मात्रामा सफलता पाएको छ । त्यो सफलताले समृद्धिको दिशामा केही असर त पार्यो । यसबाट पनि प्रस्ट हुन्छ, समृद्धि ससाना कुराबाट नै सुरु गर्ने हो । र, त्यसले नै ठूलो तथा आमूल समृद्धिका लागि आधार तयार पार्ने हो । त्यस प्रकारका ससाना समृद्धि यही प्रतिक्रियावादी राज्यसत्तामा पनि सम्भव छ । यदि त्यो सम्भव छ भने त्यही हो, समाजवादी अभ्यास तथा समाजवादोन्मुख कार्यदिशा ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार ३१, २०७६ २३:२७