जापान-अमेरिका पुगेर नेतृत्व विकास तालिम दिने स्यानी चाैधरी बनिन् तुलसीपुरकी उपमेयर

जापान-अमेरिका पुगेर नेतृत्व विकास तालिम दिने स्यानी चाैधरी बनिन् तुलसीपुरकी उपमेयर

A+ A A-

स्यानी चौधरी अत्यधिक मतान्तरका साथ दाङ तुलसीपुर उपमहानगरपालिकाको उपमेयर निर्वाचित भएकी छन् । बेसहारा बालबालिकालाई आश्रय दिने ‘दिदीघर’ चलाइरहेकी उनले अबको पाँच वर्ष समग्र उपमहानगरवासीका लागि काम गर्नेछिन् । तुलसीपुरवासीले यस्ताे उपमेयर चुनेका छन्, जो धरै ‘स्यानी’हरूका लागि प्रेरणाकी स्रोत हुन् ।

राजनीतिशास्त्रमा स्नातक । समाजशास्त्र र मानवशास्त्रमा स्नातकोत्तर । अमेरिका, जापान, डेनमार्कमा नारीवाद, प्रजातन्त्र र गुणस्तरीय शिक्षासम्बन्धी अध्ययन । आफ्नाे समुदायकाे प्रतिनिधित्व गर्दै विभिन्न देशमा यूएनलगायत संस्थाका कार्यक्रममा पुगेर प्रशिक्षण दिने उनी नेपालमा कमलरी प्रथाविरुद्धकी अभियन्ता पनि हुन् ।

स्यानी चौधरी नाम जति सामान्य लाग्छ, जीवनमा उनले गरेका संघर्ष र उपलब्धिका गाथा उत्ति नै असाधारण छन् । ५० वर्षीया स्यानी त्यही भूगोलमा जितको उत्सव मनाइरहेकी छन्, जहाँ उनले पढ्नका लागि भेष बदल्नुपरेको थियो । छोरीले चुलोचौकोबाहिर निस्कनै हुँदैन भन्ने समाजसँग भिड्नुपरेको थियो ।

साबिक फूलबारी गाविस वडा नम्बर २ तुइदाङका दसीराम चौधरी र सरदनी चौधरीकी कान्छी छोरी उनलाई घरका सबैले ‘स्यानी’ भनेर बोलाउँथे । उनीभन्दा माथि दुई दिदी र तीन जना दाइ थिए । परिवारको आर्थिक अवस्था दयनीय थियो । दाइदिदीहरू कसैले पढेनन् । स्यानीचाहिँ पढ्न चाहन्थिन् ।

‘अर्काको घर जाने जात’ भनेर छोरीलाई परिवार र समाजले सख्त अवरोध गर्थ्यो । थारू समुदायका छोरीहरूलाई त स्कुल जाने इच्छासम्म राख्ने अनुमति थिएन । कक्षा कोठाभित्र पस्न स्यानीले परिवार र समाजसँग लडिन् । पहिला भेष बदलेर लडिन् । पछि हाकाहाकी लडिन् । ‘मैले सानो छँदा पाएको दुःख शब्दमा बताउन सक्दिनँ । त्यही सास्तीले गर्दा मैले अठोट गरेकी थिएँ, मैलेजस्तो दुःख अरुले नपाऊन्, म यसका लागि लड्नेछु’, स्यानी सुनाउँछिन् । पढ्नका लागि उनले गर्नुपरेको संघर्ष सानाेतिनाे छैन ।

सुटुक्क स्कुल भर्ना भइन्

उनको स्कुलयात्रा असामान्य छ । गाउँका केटाहरूजस्तै उनी पढ्नका लागि स्कुल जान चाहन्थिन् । तर, परिवारले यसका लागि उनलाई अनुमति दिनेवाला थिएन । ‘४०/४५ वर्षअघि छोरीहरूलाई स्कुल पठाइँदैन थियो । त्यसमा पनि थारूका छोरीहरू त एक जना पनि स्कुल जान नपाउने’, स्यानी सम्झिन्छिन्, ‘मैलेचाहिँ आँट गरेँ । नरोकिने निधो गरेँ ।’

तर कसरी ?

उनले भागीभागी, लुकीलुकी स्कुल जाने निधो गरिन् । स्यानी गाउँकै अम्मापुर स्कुल जान थालिन् । घरको काम सकेर लुकीछिपी स्कुल जाने उनलाई अध्यापकले भर्ना गराइदिने भए । अनि नाम सोधे । उनको आफ्नै नाम थिएन । घरका सबैले स्यानी भन्ने गरेकाले त्यही नै आफ्नो नाम रहेको कुरा उनले अध्यापकलाई बताइन् । र, भर्नाखातामा उनको नाम चढ्यो स्यानी चौधरी ।

स्कुलमा औपचारिक प्रवेश पाएको दिन स्यानीमा खुसीकाे सीमा थिएन । तर, उनको खुसीमा परिवारचाहिँ खुसी थिएन । त्यसैले उनकाे मनमा डर पनि थियो, ‘अब घरकाले के भन्ने हुन् ?’

स्कुल भर्ना भएको थाहा पाएपछि बाउआमा र दाइले उनलाई खुबै गाली गरे । जेठा दाजुबाट त उनले पिटाइसमेत खानुपर्‍यो । तर, स्कुल नछोड्ने अठोट गरेकी स्यानीलाई न परिवारको बन्धनले रोक्न सक्यो, न समाजको पक्षपातले ।

उनले संघर्षविराम गरिनन् । केटी स्कुल जाँदा खिसी टिउरी गर्ने, रोक्न खोज्ने समाजलाई उनले भेष बदलेर जवाफ दिइन् । कपाल खौरिइन् । लगौटी लगाइन् । केटाजस्तै बनेर स्कुल जान थालिन् । कक्षाकाेठामा केटाहरूसँगै बसिन् । उनीहरूसँगै खेलिन् । परिवारमा हप्कीदप्की सहँदै, घाँसदाउरा गर्दै उनले २ कक्षासम्म केटाको रूपमा पढिन् ।

‘समाजलाई त एक जवाफ काफीजस्तै थियो तर परिवारलाई हरेक काममा, हरेक दिन, हरेक पल जवाफ दिनुपर्थ्यो’, स्यानी भन्छिन्, ‘घाँसदाउरा जाँदा पढ्थेँ । तर, पढेर घाँस ल्याउन ढिला गरी भनेर मेरो खानतलासी हुन्थ्यो ।’

घाँसको भारी तयार गरी केही बेर पढेर बस्दा कैयौँपल्ट उनी दाइदिदीहरूबाट लखेटिइन् । उनी स्कुल गएकाे भनेर परिवारमा दैनिकजस्ताे कोलाहल हुन्थ्यो । कक्षा ३ मा पुगेपछि उनी आफ्नो वास्तविक स्वरूपमा फर्किइन् । साथीहरूले मलाई केटाजस्तो नहुन आग्रह गरे । 'कपाल नकाट, लगौटी नलगाऊ भने । मैले त्यसै गरेँ’, स्यानीले सुनाइन् ।

३ कक्षा पास गरिसकेपछि परिवारले उनलाई स्कुल जानबाट रोक्न खुबै प्रयास गर्‍यो । उनले कुटाइसमेत खाइन् । यही झोँकमा जेठा दाजु घर छोडेर देउखुरी गएर बस्न थालेको स्यानी सम्झिन्छिन् । पढ्नलाई कापीकलम चाहिन्थ्यो । यसका लागि घरका अरुले बेवास्ता गरे पनि उनका माइला दाइले भने सहयोग गरे । ‘बजार गएका बेला माल्दाइले कापी, पेन्सिल किनेर ल्याइदिन्थे’, स्यानी भन्छिन् ।

अम्मापुरमा कक्षा ४ सम्म मात्र पढाइ हुन्थ्यो । त्यसैले उनले अर्को स्कुल जानुपर्ने भयो । यही बेला परिवारमा उनको पढाइलाई लिएर फेरि विवाद चुलियाे । तर, स्यानी रोकिनेवाला थिइनन् । उनी ७ कक्षासम्म पढाइ हुने रनियापुर स्कुल जान थालिन् ।

विद्यालयको अतिरिक्त क्रियाकलापमा भाग लिने उनी प्राय: पहिलो वा दोस्रो हुन्थिन् । पुरस्कारस्वरूप कापी, कलम वा अन्य शैक्षिक सामग्रीहरू पाउँथिन् । ‘स्कुललाई महिनैपिच्छे बुझाउनुपर्ने शुल्क मैले कसरी तिर्न सक्नु, त्यसैले आमाले बुनेका गुन्द्री लगेर हेडसरलाई दिन्थेँ । यसैबाट उहाँले महिनाको शुल्क मिलाइदिनुहुन्थ्यो’, स्यानीलाई याद छ ।

७ कक्षा पास गरेपछि स्यानीले फेरि स्कुल फेर्नुपर्‍यो । यस बेलासम्म परिवारमा उनको पढाइलाई लिएर धेरै भनाभन हुन छाडेको थियो । तर, पूर्ण सहयोग भने उनले कहिल्यै पाइनन् । उनी अमर मावि उरहरीमा ८ कक्षामा भर्ना भइन् ।

अब भने उनलाई स्कुलसम्म पुग्न भौगोलिक सास्ती आइलाग्यो । ‘डेड घण्टाजति हिँड्नुपर्थ्यो । बाटोमा बबई नदी पर्ने भएकाले पौडिएर तर्नुको विकल्प थिएन । किताब एक हातले टाउकोमा च्याप्थेँ र हेलिन्थेँ’, उनी भन्छिन् ।

जसरी उनले कठिनाइहरू छिचोल्दै समाजमा दाैडिन सिकिन्, उसैगरी उर्लेको बबईलाई छिचोल्दै पानीमा पौडिन सिकिन् । भन्छिन्, ‘समाजमा जतिसुकै अवरोध आइपरे पनि लक्ष्यमा रोकिनुहुन्न भने सिकेँ । स्कुल जानबाट मलाई रोक्न खोज्ने बबई भेलमा पस्दापस्दै पौडी खेल्न सिकेँ ।’

उनले २०४७ सालमा अमर मावि उरहरीबाटै एसएलसी पास गरिन् । थारूकी छोरीले एसएलसी पास गरेको खबर धेरैतिर फैलियो । यसपछि उनका लागि अवसरका ढोकाहरू खुल्न थाले । तुलसीपुरको रक्षाचौरमा रहेको राप्ती आँखा अस्पताल र ब्याकवार्ड एजुकेसन सोसाइटी (बेस) ले उनलाई जागिर खान बोलाए । राप्ती बबई क्याम्पसमा आईए पढ्न थालेकी स्यानीले दूरीका हिसाबले बेस संस्था नै रोजिन् । अब स्यानी सामाजिक कार्यमा पनि सक्रिय हुन थालिन् । ‘दिउँसो क्याम्पस पढ्थेँ, राति गाउँका निरक्षर महिलाहरूलाई अक्षर चिनाउन खटिन्थेँ’, स्यानीले सम्झिइन् ।

तुलसीपुरबाटै राजनीतिशास्त्रमा बीए पास गरेकी स्यानीले काठमाडौंको एसएम कलेजबाट समाजशास्त्र र मानवशास्त्रमा एमए गरिन् । ‘पढाइसँगै म जागिर पनि गर्थें । राति पढेर प्राविधिक क्षेत्रबाट परीक्षा दिँदै डिग्री पास गरेँ’, स्यानीले भनिन् । क्याम्पसमा अध्ययन गर्दा उनी बाहिरी पुस्तकहरू पनि पढ्ने गर्थिन् । मदर टेरेसाजस्ता महान् समाजसेवीका जीवनीबाट उनी प्रभावित थिइन् । 'त्यसैले समाज सेवामा मेराे रूचि बढ्दै थियाे', उनी भन्छिन् ।

एसएलसीपछि जागिरको प्रस्ताव गरेको आँखा अस्पतालका डेनिस चिकित्सक उनको संघर्ष र उपलब्धिदेखि प्रभावित थिइन् । उनैले आफूलाई थप अध्ययनका लागि जापान जान सहयोग गरेको स्यानी बताउँछिन् । ‘यो २९ वर्षअघिको कुरा हो, जतिबेला म आफ्नो पैसाले नेपालकै ठाउँहरू घुम्न सक्दिनथेँ, जापान जान त अरुको सहयोगबिना कम्तीमा त्यो बेला सम्भव थिएन’, उनी भन्छिन् ।

स्यानीले जापानमा दुई वर्ष नेतृत्व विकाससम्बन्धी अध्ययन गर्ने मौका पाइन् । त्यहाँबाट फर्केपछि फेरि बेसमै काम गरिन् । दाङकी उनले कैलालीमा बसी बाँके, बर्दियाका कुनाकाप्चा डुलेर कमलरी प्रथाविरुद्ध चेतना फैलाउने काम गरिन् ।

जापानबाट फर्केको १२ वर्ष उनले बेसमै काम गरिन् । सन् २००० मा उनलाई प्रजातन्त्रसम्बन्धी अध्ययन गर्न डेनमार्क जाने अवसर मिल्यो । त्यहाँको अध्ययन सकेर फर्केकी स्यानीलाई अमेरिकाले मल्टिपल भिसा थियो । छ/सातपल्ट अमेरिका पुगेर फर्केको बताउने उनी अचेल नेतृत्व विकास, नारीवादसम्बन्धी कार्यक्रमको वक्ताका रूपमा अमेरिका, जापान, डेनमार्क जाने-आउने गरिरहन्छिन् ।

अनि खोलिन् दिदीघर

मदर टेरेसाकाे समाजसेवाबाट प्रभावित स्यानी सामाजिक काममै सक्रिय हुन चाहन्थिन् । त्यसमाथि उनले अत्यन्तै कठिन बालापन गुजार्नुपरेकाे विगत भुलेकी थिइनन् । मदर टेरेसासँगै परिवार भएर पनि बेसहाराजस्तै बन्नुपरेको तीताे सत्यलाई उनले अघि बढ्ने प्रेरणा बनाइन् । त्यसैले बेसहारा बालबालिकालाई आश्रय र शिक्षा दिन २०६१ सालमा स्यानीले ‘दिदीघर’ नामक संस्था स्थापना गरिन् ।

तुलसीपुर उपमहागरपालिका–६, डुम्रीगाउँमा उनले जापान बस्दा कमाएको पैसाले जग्गा किनेर घर बनाएकी थिइन् । त्यही घरमा सञ्चालित छ दिदीघर । उनले खानाको व्यवस्थापन गरेकी छन् । विदेश बस्दा बनाएका केही साथी र दातृ संस्थाले कहिलेकाहीँ सहयोग गर्ने गरेको स्यानी बताउँछिन् । बेलाबखत वडा कार्यालयबाट पनि उनलाई सहयोग मिल्छ ।

यो संस्थाले अभिभावक नभएका, आर्थिक विपन्नता भएका बालबालिकालाई शैक्षिक तथा आर्थिक सहयोग गर्दै आएको स्यानीले बताइन् । ‘यस्ता बालबालिकाले जहाँ पढिरहेका छन्, त्यहाँ पुगेर हामीले कापी, कलम, पोशाकलगायतका सामग्रीहरू सहयोग गर्छौं, स्यानीले भनिन्, पाँच वर्षयता भने अति गरिब परिवारका बालबालिकालाई संस्थामै राखेर पढाइरहेका छौँ ।’

तुलसीपुर उपमहानगरपालिका–६, डुम्रीगाउँमा रहेको संस्थामा अहिले २४ जना बालबालिका छन् । कसैको बस्ने ठाउँ नभएर, कसैको घरमा पढ्ने वातावरण नभएर, कोही बेसहारा भएर यी बालबालिका दिदीघरसम्म ल्याइएका हुन् । ‘आज बेसहारा बनेका बालबालिकालाई राम्रो शिक्षा दिन सकियो भने यिनले भोलि समाज र देशका लागि राम्रो काम गर्न सक्छन्’, स्यानीले भनिन् ।

एमालेमा स्यानी

स्यानी चौधरीले स्नातक राजनीतिशास्त्रमा गरेकी हुन् । तर, राजनीतिमा उनको प्रत्यक्ष संलग्नता भने यसअघि देखिएको थिएन । उनी नेकपा एमालेकी शुभेच्छुक मात्र थिइन् । पहिल्यैदेखि नारीवादी धारणा राख्ने स्यानी चुनावका बेला एमाले उम्मेदवारलाई सघाउँथिन् । तर, यसपालि एमालेले उपमेयरको टिकट थियो । र, उनले राम्रो मतका साथ जितिन् पनि । ‘म सामाजिक कामको सिलसिलामा नगरका १९ वटै वडाका घरघर पुगेकी छु । त्यसैले टिकट पाएपछि जित्छु भन्नेमा विश्वस्त थिएँ । कापीकलम नपाउँदा त स्कुल गएर पढेँ, संघर्ष गरेर यहाँसम्म आइपुगेँ । टिकट पाएपछि कसो नजितौँला र भन्ने लागेको थियो’, उनले हाँस्दै सुनाइन् ।

अब उपमेयर

तुलसीपुर उपमहानगरपालिकाका मेयर र उपमेयर ।
सर्वहाराको पनि राजनीतिक भविष्य छ भन्ने दह्रो उदाहरण बन्न सफल हुनुभएकोमा मेयर टीकाराम खड्का र उपमेयर स्यानी चौधरीलाई हार्दिक बधाई तथा सफल कार्यकालको शुभकामना ।
सधैँ जनताको पक्षमा काम गर्नुहोला । pic.twitter.com/8zHzROi0nR
— युङ्जा मिजा (@DevikaMagar) May 25, 2022

एक नेताका अनुसार, एमालेले मेयर र उपमेयरकाे टिकट उनीहरूकाे योग्यता र लोकप्रियता हेरेरै दिएकाे हाे । मेयर जितेका ५५ वर्षे टीकाराम खड्का जनतामाझ लाेकप्रिय नेता हुन् । खड्का र चाैधरीकाे छविले अन्य पदमा समेत लाभ मिल्ने एमालेको अपेक्षा थियो । नभन्दै मेयर, उपमेयरसँगै ११ वटा वडामा एमालेका उम्मेदवार विजयी भएका छन् ।

चुलोचौको, घाँसदाउरा, कुटाइपिटाइ, पढाइलेखाइ, देशविदेश यात्राका अनेकन शृङ्खला पार गर्दै स्यानी तुलसीपुर उपमहानगरको उपमेयर बन्न पुगेकी छन् । अब उनले ‘दिदीघर’ मात्र नभएर समग्र उपमहानगरको न्यायिक जिम्मेवारी पनि सम्हाल्नुपर्नेछ । उनी भन्छिन्, ‘मैले जीवनमा हार खान जानेकी छैन । म जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि उपमहानगरवासीको हितविपरीत उभिने छैन । पाएको जिम्मेवारी इमानदारीपूर्वक निभाउनेछु ।’

उपमेयरका रूपमा उनी महिला तथा बालबालिकाको अधिकार र शिक्षाको क्षेत्रमा अझ बढी काम गर्न चाहन्छिन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ ११, २०७९ १६:२३