क्रान्तिकारी भानुभक्त

A+ A A-

नेपाली साहित्याकाशमा थुप्रै नक्षत्र उदाए, अस्ताए । तर, भानुभक्त साँच्चिकै भानु (सूर्य) नै भएर उदाए । उनले नेपाली साहित्यमा उज्यालो तरंग ल्याइदिए । जसरी भानुको उदयसँगै दिनको सुरुवात हुन्छ त्यसरी नै नेपाली साहित्य जगत् पनि भानुको उदयसँगै ब्युँझिएको छ ।

संस्कृत भाषाका प्रकाण्ड पण्डित भएर संस्कृतमा नलेखी नेपालीमा लेखेको भनेर चर्को विरोध हुँदा हुँदै पनि एउटा साधारण घाँसीको प्रेरणालाई आत्मसात् गरेर लेख्नु उनको महानता मात्रै नभएर दूरदर्शिता थियो । अझ भन्ने हो भने एक प्रकारको क्रान्ति वा विद्रोह थियो ।

कुनै पनि सर्जकबारे टीका टिप्पणी, आलोचना, विवेचना गर्दा स्रष्टा जन्मे–हुर्केको समय, परिवेश, सामाजिक चेतना, शिक्षा, राजनीतिक अवस्था, आममानिसको चिन्तन के कस्तो छ वा थियो भनेर विचार पुर्याउनुपर्ने हुन्छ ।

भानुभक्त आचार्य दुर्गम गाउँमा जन्मे । आफ्नै बाजेबाट संस्कृत सिके । त्यसबेला पढ्ने भनेको संस्कृत व्याकरण, वेद, पुराण, मनुस्मृति, रामायण, महाभारत, ज्योतिष, कर्मकाण्ड, निर्णयसिन्धु आदि मात्रै थियो ।

पढाइको माध्यम संस्कृत थियो । नेपाली भाषा किशोरावस्थामै थियो । नेपाली साहित्य बामे सर्न खोज्दै थियो । कसैले नेपालीमा केही लेखिहालेछ भने घाँसे भनेर खिसीट्युरी गरिन्थ्यो । यस्तो समयमा नेपालीमा लेख्नु आफंैमा एउटा विद्रोह थियो । त्यसमा पनि पण्डितले साइत हेरेर लगाइने रामायणलाई नेपालीमा लेखिदिनु भनेको आफ्नै पेटमा लात्तीले हान्नु बराबर थियो । रामायण जस्तो बृहत् काव्य जनजिब्रोको भाषामा लेख्नु कम्ती चुनौतीपूर्ण होइन ।

राणा शासनको जगजगी थियो । कसैलाई फसाउनु परेमा पहिला जागिरमा लगाउने पछि हरहिसाब गोलमाल पारेर दण्ड जरिमाना वा जेल सजाय दिइन्थ्यो । भानुभक्तलाई पनि त्यसै गरियो । उनी जेल परे । जेलमै बसेर सातकाण्डको रामायण लेखे । बाँकी एक काण्ड जेलबाहिर आएर लेखे । जेल बसाइकै क्रममा उनले केही व्यंग्य कविता पनि लेखे । त्यही व्यंग्य कविताले नै उनलाई जेलबाट बाहिर ल्यायो ।

एक दिन उनी मीतलाई भेट्न जाँदा मितिनीबाट दुव्र्यवहार भोगेछन् । त्यसमा उनले मितिनीलाई दोष दिएनन् । उनले महिला शिक्षा नहुनुलाई दोष दिए । त्यसपछि आममहिलालाई व्यावहारिक शिक्षा दिन भनेर ‘वधुशिक्षा’ लेखे ।

त्यस्तै, उनले विविध विषयको ज्ञान दिने उद्देश्यले ‘प्रश्नोत्तर माला’ लेखे । मानिसलाई ईश्वरप्रति भक्तिभाव जगाउन, भजनकीर्तन गर्न सजिलो होस्, समाज नैतिक बाटोमा लागोस् भन्ने सोच राखेर ‘भक्तमाला’ सिर्जना गरे ।

अहिले समाजमा जुन अराजकता, वैमनस्यता र आपराधिक मानसिकता बढेको छ, हत्या हिंसा बढेको छ । चोरी डकैती, लुटपाट, बलात्कार र भ्रष्टाचार पनि बढेको छ । मानिस नैतिक रूपमा स्खलित भएको छ । समाज विशृंखलित हुँदै छ । यी सबैको एउटै कारण हो, मानिसमा धर्मप्रतिको अनास्था । जसरी गधालाई तह लगाउन घाँस र लौरोको प्रयोग गरिन्छ त्यसैगरी मानिसलाई तह लगाउन पाप र धर्मको प्रयोग गरिन्छ । त्यसैले उनले भक्तिमाला लेखेको हुनुपर्छ । रामायण त आस्था थियो ।

मानिसलाई लोभ र डर देखाएर तह लगाउने हो । नत्र ऊ भयानक अपराधी बन्न सक्छ । मानवीय संवेदना धार्मिक आस्थाबाट उत्पन्न हुन्छ त्यसैले दण्ड र पुरस्कारको नीति अपनाउनुपर्छ । अहिले पनि जे जति नीति नियम बनेका छन् । ती सबैको मूल स्रोत वेद, पुराण, मनुस्मृति, निर्णयसिन्धु, कुरान, त्रिपिटक आदि हुन् ।

नेपालमा पहिलोपल्ट १९१० मा जंगबहादुरले मुलकी ऐन जारी गरे । तर, त्यसअघि पनि नियम कानुन त थियो । यसको स्रोत मनुस्मृति तथा निर्णयसिन्धु थियो । अहिले पनि मुस्लिम मुलुकमा कानुनको स्रोत कुरान हो भने इसाईको बाइबल हो ।

तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले राष्ट्रपतिको शपथ लिँदा बाइबलको उच्चारण मिलेन भनेर भोलिपल्ट फेरि शपथ लिनुपरेको थियो । आजको युगमा अमेरिकी राष्ट्रपतिलाई त यस्तो गरिन्छ भने आजभन्दा २ सय वर्षअघि भानुभक्तको पालामा सामाजिक संरचना कस्तो थियो होला ? सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

आजभन्दा २ सय वर्षअगाडि दूरदराजमा जन्मेका व्यक्तिलाई आजको युगसँग दाँजेर हेर्न मिल्दैन । तर, उनका विचार आज पनि उत्तिकै युक्तिसंगत छ ।

‘पढ्नाले रति ज्ञान हुन्न बुझिल्यौ, ज्ञान हुन्छ एक भक्तिले’ भानुभक्तले लेखेको यो उक्ति आजका डिग्रीधारी, डाक्टरी पदवीधारी तथा पटमुर्खका हकमा ठ्याक्कै मिल्छ ।

पश्चिमाको हुन्डी खाएर पश्चिमाकै गीत गाउने भजनमण्डली भानुभक्तलाई तथानाम गाली गलौज गरेर थाक्दैनन् । नेपाली साहित्यमा विद्यावारिधि गर्ने कथित विद्वान् अरुलाई होच्याएर आफू अग्लो देखिन चाहन्छन् । यिनीहरुलाई बौद्धिक पुड्का भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

सारांशमा भन्नुपर्दा भानुभक्त नेपाली साहित्य आकाशका जाज्वल्यमान नक्षत्र हुन् । उनको तुलना कसैसँग पनि हुन सक्दैन । उनी युगका चेतना हुन् । शिक्षा ज्ञानका अभियन्ता हुन् । नेपाली भाषाका एकीकरण कर्ता हुन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार २८, २०७६ १७:४१