स्थानीय सरकारले अंग्रेजी माध्यमको पढाइ नै गुणस्तरीय शिक्षा ठान्ने गल्ती नगरून्

स्थानीय सरकारले अंग्रेजी माध्यमको पढाइ नै गुणस्तरीय शिक्षा ठान्ने गल्ती नगरून्

A+ A A-

अंग्रेजी माध्यम नै गुणस्तरीय शिक्षा हो भन्ने बुझाइ धेरैमा पाइन्छ । अंग्रेजी माध्यम लागू भए विद्यार्थी फरर्र अंग्रेजी बोल्छन् र फरर्र अंग्रेजी बोल्नु गुणस्तरीय शिक्षा हो भन्ने बुझाइ पनि छ । शैक्षिक गुणस्तरको मानक नै अंग्रेजी माध्यम ठान्ने पनि छन् । विशेषगरी २०४६ पछि अंग्रेजी माध्यमका निजी विद्यालय छ्यासछ्यास्ती खुले । अभिभावक पनि त्यता आकर्षित हुन थाले । बिस्तारै सामुदायिक विद्यालयले पनि सिको गर्दै अंग्रेजी माध्यम लागू गरे । कति ठाउँमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले गरे, कतै स्थानीय तहले यही गरे ।

कतै विद्यालय रित्तिन्छ कि भन्ने त्रासका कारण अंग्रेजी माध्यममा पठनपाठन गर्ने निर्णय गरियो । कतै अरुले गरे, हामीले पनि गर्नुपर्‍यो भन्ने देखासिकीका भरमा गरियो । विद्यार्थी संख्या बढाउने रामवाणका रूपमा अंग्रेजी माध्यमलाई लिइएको छ । अंग्रेजी माध्यम सामुदायिक विद्यालयहरूका लागि 'गर या मर'को अवस्था पनि बनेको छ ।

शिक्षा पत्रकार समूहको अध्यक्ष (२०७४–२०७६) हुँदा मैले काठमाडौं, भक्तपुर, प्रदेश १ र प्रदेश २ मा माध्यम भाषासम्बन्धी छलफल चलाएको थिएँ । २० वटा सामुदायिक विद्यालयको स्थलगत भ्रमण गरी प्रधानाध्यापक, शिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावकसँग कुराकानी गरेर तयार पारिएको प्रस्तुतिसहित छलफल गरिएको थियो । छलफलमा प्रधानाध्यापक, शिक्षक, स्थानीय तहका जनप्रतिनिध, शिक्षाविद्, पत्रकार सहभागी थिए ।

प्रधानाध्यापकहरूको भनाइका आधारमा अंग्रेजी माध्यम लागू गरिनुमा निम्न कारण छन्ः

सामुदायिक विद्यालयप्रति अभिभावक आकर्षित भएनन् ।

अंग्रेजी माध्यम लागू नगरे विद्यालय रित्तिन्छ । विद्यार्थी घटे दरबन्दीलगायत अन्य सेवा सुविधा कटौती हुन्छ । मर्जरमा जानुपर्छ ।
अभिभावकको चाहना ।
विद्यार्थी संख्या बढाउन ।
संस्थागत विद्यालय छाडेर विद्यार्थी आउँछन् ।
स्थानीय तहको निर्णयका कारण ।

कतै कक्षा १–५ मा अंग्रेजी माध्यम लागू गरिएको छ । कतै कक्षा ९–१० मा । कतै माथिबाट सुरु गर्दै तल्ला कक्षामा लागू गरिएको छ । यस्ता विद्यालय पनि पाइए, जहाँ कक्षा ५ सम्म अंग्रेजी माध्यम छ । कक्षा ६ देखि ८ मा छैन । तर, कक्षा ९ मा छ । कहीँ कक्षा ६ बाट त कतै कक्षा ८ बाट सुरु गरिएको छ । सामुदायिकबाट कक्षा १० पास गर्‍यो भने उच्च शिक्षामा छात्रवृत्ति पाइन्छ भन्ने आकर्षणका कारण पनि संस्थागत छाडेर माथिल्लो कक्षामा विद्यार्थी भर्ना हुन्छन् । माथिल्लो कक्षाबाट अंग्रेजी माध्यम सुरु गर्नुको एउटा कारण यो पनि पाइन्छ । कुन तहदेखि कसरी अंग्रेजी माध्यम लागू गर्ने भन्ने सम्बन्धमा हामीकहाँ स्पष्ट नीति नभएको अवस्था छर्लङ्ग देखिन्छ ।

विद्यालयमा पढाइ हुने सबै विषय (नेपालीबाहेक) अंग्रेजी माध्यममा पठनपाठनका लागि कहीँ भएका शिक्षकबाट व्यवस्थापन गरिएको छ । शिक्षकलाई केही दिन/हप्ता तालिम दिएको भरमा अंग्रेजी माध्यम लागू गरिएको छ । कतै पालिकाले शिक्षकको व्यवस्था गर्न सहयोग गरेका छन् । थुप्रै विद्यालयमा निजी स्रोतका शिक्षक राखिएका छन् । केहीमा त दरबन्दीका संख्याभन्दा बढी निजी स्रोतका शिक्षक छन् । र, तलबका लागि अभिभावकबाट शुल्क लिइएको छ । अभिभावक पनि शुल्क तिर्न तयार छन् । विद्यालयले यसलाई सहयोग भन्ने गरेका छन् ।

अंग्रेजी माध्यममा पढाउन नसक्ने शिक्षकलाई कतिपय विद्यालयमा १/२ पिरियडमा सीमित गरिएको छ । निमावि तहका लागि शिक्षक सेवा आयोग पास गरेर नियुक्ति पाएका शिक्षकलाई अंग्रेजी माध्यममा पढाउन नसकेको भन्दै तल्लो कक्षाको जिम्मेवारीमा सीमित गरिएको अवस्था पनि छ । आयोगले अंग्रेजी माध्यममा पढाउनका लागि भनेर विज्ञापन गर्दैन । तर, कसरी अंग्रेजी माध्यममा पढाउने भन्ने त्रासमा पनि छन् शिक्षक । मानसिक तनाव झेल्न बाध्य छन् शिक्षकहरू । धेरैजसो निजी स्रोतका शिक्षकहरू अंग्रेजी माध्यममा पढाउन कठिन नभएको बताउँछन् । नेपाली माध्यममा अभ्यस्त शिक्षकलाई जागिर खाऊँ कि छाडूँ भन्ने अवस्था पनि छ ।

विभिन्न अध्ययनहरूको निष्कर्षलाई गम्भीरतापूर्वक लिएर र हाम्रो आफ्नै अध्ययन अनुभवका आधारमा पनि अब संघीय सरकारले स्थानीय सरकार, शिक्षाकर्मी, भाषाशास्त्री, अभिभावकलगायत अन्य सरोकारवालाबीच अर्थपूर्ण छलफल गरी विद्यालयको माध्यम भाषासम्बन्धी स्पष्ट नीति ल्याउन अत्यावश्यक भइसकेको छ ।

शब्द उच्चारण गर्न नै गाह्रो भएको र अंग्रेजी माध्यममा पढाउन असहज भइरहेको शिक्षकहरू बताउँछन् । प्रदेश २ का एक शिक्षक भन्छन्, ‘कतिपय अंग्रेजी शब्दबारे हामी आफैँ अनभिज्ञ छौँ । डिक्सनरीको सहयोग लिनुपरेको छ । हामीले विद्यार्थीलाई अंग्रेजीमै बोलेर बुझाउन सक्दैनौँ । विद्यार्थी पनि मातृभाषामा बुझाइदिन आग्रह गर्छन् ।’ भक्तपुरका एक शिक्षक भन्छन्, ‘हामी पुराना शिक्षकको हातमा अंग्रेजी माध्यमको पुस्तक थमाइयो । नेपालीमै उल्था गर्न पनि गाह्रो छ । अंग्रेजीमै सिकाउनु त टाढाको कुरा भयो ।’

अंग्रेजी माध्यमका कारण विद्यार्थी, प्रअ तथा शिक्षकमा उत्साह पनि बढेको छ । कतै विद्यार्थी संख्या बढेका छन् । राम्रै उद्देश्यका लागि गरिएको भए पनि थुप्रै विद्यालयमा नाम मात्रको अंग्रेजी माध्यम भएको छ । अंग्रेजी भाषामा दख्खल नभएका शिक्षकहरू अंग्रेजी माध्यममा सकीनसकी पढाइरहेका छन् । पाठमा भएको सरसर्ती पढ्ने, आफूसँगै पढ्न लगाउने, नेपालीमा बुझाइदिने र प्रश्नोत्तर लेखाउनेमा सीमित भएको छ । कतिपय प्रअ तथा शिक्षक विद्यार्थीको न नेपाली राम्रो भयो, न अंग्रेजी राम्रो भयो भन्ने चिन्तामा छन् ।

ज्ञानोदय मावि, काठमाडौंकी अंग्रेजी विषयकी शिक्षक अञ्जु लामाको भनाइमा असाध्यै थोरै सामुदायिक विद्यालयमा अंग्रेजी माध्यममा पढाइ–लेखाइ राम्रो छ । धेरैमा चाहिँ शिक्षक बोल्छन्, विद्यार्थी चुपचाप बस्छन् । उनीहरूबीच दोहोरो छलफल हुँदैन । सिकाइका दृष्टिकोणले बालबालिका पीडित छन् । उनले एमफिल अध्ययनका क्रममा सामुदायिक विद्यालयमा अंग्रेजी माध्यमसम्बन्धी अनुसन्धान गरेकी थिइन् । 'Haami Dashain ma maasu bhaat Khanchhaun ani kite udaunchhaun.' सामाजिक अध्ययनको परीक्षामा विद्यार्थीले दसैँका बारेमा यस्तो लेखेको समेत उनले पाइन् ।

माध्यम भाषासम्बन्धी कुराकानीका क्रममा भाषा आयोगका अध्यक्ष डा. लवदेव अवस्थीले भनेका थिए, ‘दक्ष शिक्षक नभए भएभरका विषय अंग्रेजी माध्यममा पढाए पनि विद्यार्थीको अंग्रेजी राम्रो हुँदैन । उल्टै उनीहरू सबै विषयमा कमजोर हुन्छन् ।’

अंग्रेजी अन्तर्राष्ट्रिय भाषा हो । उच्च शिक्षादेखि रोजगारीका अवसरसँग पनि जोडिएको भाषा हो । आफ्ना केटाकेटीको अंग्रेजी राम्रो होस् भन्ने प्राय: सबै अभिभावकको चाहना हुन्छ । अंग्रेजी बोले उनीहरू दंग पर्छन् । तर, अंग्रेजी भाषा पढ्नु र सबै विषय अंग्रेजी माध्यममा पढ्नु भनेको एकै हो वा फरक हो भनेर सबै अभिभावकलाई थाहा पनि छैन । अंग्रेजी भाषा राम्रो हुनुपर्छ भन्नेमा सायदै कसैको विमति होला । डा. प्रेम फ्याक भन्छन्, ‘तर यसका लागि आधारभूत तहमा सबै विषय अंग्रेजीमा पढाउन आवश्यक छैन । अंग्रेजी विषय पढाउने दक्ष शिक्षक तलैदेखि व्यवस्था भए हुन्छ । थप सहयोगका लागि अतिरिक्त कक्षा पनि राख्न सकिन्छ ।’

संस्थागत विद्यालयमा पढाइयो भने अंग्रेजी राम्रो हुन्छ भन्ने विश्वास पनि अभिभावकमा छ । तर, सबै संस्थागतमा अंग्रेजी माध्यममा पढाउन सक्ने दक्ष शिक्षक छैनन् । त्यहाँ पनि नेपालीमा अनुवाद गरेर पढाउने गरिन्छ । नेपालीमै छलफल गरिन्छ । डा. फ्याकका अनुसार अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयको शिक्षा विभागले सन् २०१४ मा नेपाललगायत ५५ वटा देशहरूमा गरेको अध्ययनले अंग्रेजी माध्यममा पढाउनका लागि आवश्यक पर्ने सक्षम शिक्षक १.८ प्रतिशत मात्र रहेको देखाउँछ ।

उनी भन्छन्, ‘केही संस्थागत विद्यालयमा अंग्रेजी माध्यममा सबै विषय पढाउन सक्ने राम्रा शिक्षक छन् । तर, थुप्रैमा रटाउने काम मात्र भइरहेको छ । विज्ञान, सामाजिक अध्ययनलगायत सबै विषय अंग्रेजी भाषाका कक्षाजस्ता भएका छन् । विद्यार्थीले विषयवस्तु बुझ्ने, ज्ञान सीप सिक्ने र प्रयोग गर्नेभन्दा पनि अंग्रेजी शब्द, अर्थ, वाक्य रट्ने काममा उनीहरूको धेरै समय खर्च भइरहेको छ ।’

अंग्रेजी माध्यम र शिक्षण सिकाइमा यसको प्रभावबारे डा. फ्याक करिब एक दशकदेखि अध्ययन गरिरहेका छन् । उनी भन्छन्, ‘निजी र सामुदायिक दुवैमा अंग्रेजी माध्यमको बोझले शिक्षण सिकाइ यान्त्रिक र सुगारटाइमै सीमित भएको छ । शिक्षक र विद्यार्थीबीच खुलेर अन्तर्क्रिया कम हुने गरेको छ ।’

आफ्नो चर्चित लेख ‘शिक्षामा अंग्रेजी माध्यमको प्रयोगः भ्रम र यथार्थ’मा डा. प्रेम फ्याकले लेखेका छन्, ‘भाषा शिक्षाका अध्ययनहरूले के देखाउँछन् भने विद्यार्थीलाई उसले बुझ्न नसक्ने वा ऊ कमजोर रहेको भाषामा पढाइयो भने भाषिक र संज्ञात्मक दुवै सीप र ज्ञानको सिकाइ कमजोर हुन्छ । सुरुका वर्षहरूमा आफूले बुझ्ने भाषामा सिक्ने अवसर पाए भने उनीहरूले भाषा र विषयवस्तु सिक्न बलियो जग बसाल्न सक्छन् । र, त्यही सीप र ज्ञानले दोस्रो भाषा प्रभावकारी रूपमा सिक्न मद्दत गर्दछ ।’

हामीमा नेपाली माध्यममा पढ्ने वा आफ्नो मातृभाषा बोल्नेको अंग्रेजी भाषामा दख्खल हुँदैन भन्ने सोच पनि छ । यो गलत हो भनी प्रमाणित गर्ने थुप्रैमध्येका एक उदाहरण हुन् डा. प्रेम फ्याक । इलामको ग्रामीण भेगको सामुदायिक विद्यालयमा नेपाली माध्यममा पढेका र लिम्बू मातृभाषी डा. फ्याक त्रिभुवन विश्वविद्यालयको अंग्रेजी विभागका प्रमुख भइसकेका छन् । हाल उनी द चाइनिज युनिभर्सिटी अफ हङकङमा प्राध्यापक छन् । उनका अनुसार विद्यालय शिक्षा राम्रो भएका देशहरू जस्तै: फिनल्यान्ड, नर्वे, जापान र डेनमार्कजस्ता विकसित मुलुकहरूमा प्राथमिक तहमा शिक्षण सिकाइको माध्यम भाषा अंग्रेजी छैन । विद्यार्थीले दैनिक जीवनमा बोल्ने भाषाको प्रयोगलाई नै ती देशहरूमा जोड दिइन्छ ।

हामीकहाँ दैनिक जीवनमा बोल्ने भाषा बोले बालबालिकालाई विद्यालयमा सजाय दिइन्छ । अंग्रेजी भाषा न त घरमा बोलिन्छ, न छरछिमेकमा । अंग्रेजी न त हाम्रो सम्पर्क भाषा नै हो । तर, संस्थागत विद्यालयमा अंग्रेजीमा नै बोल्नुपर्ने भनी ठाउँठाउँमा सूचना टाँसिएको हुन्छ । नेपाली विषयको कक्षाबाहेक अरु बेला नेपाली बोले इन्चार्ज, को–अर्डिनेटर वा प्रिन्सिपलकहाँ लगेर बालबालिकालाई सजाय दिइन्छ । राष्ट्रिय भाषा बोल्दा सजाय पाएपछि उनीहरूमा कस्तो सन्देश जान्छ ? आफ्नो भाषाप्रति गौरव महसुस हुन्छ कि हीनताबोध ? बालबालिकाको भाषिक अधिकार हुन्छ भन्ने कुरा संस्थागत विद्यालयले ध्यानमा राख्नुपर्छ । उनीहरूलाई मातृभाषामा शिक्षा पाउने अधिकार संविधानले दिएको छ ।

भाषा आयोगका अध्यक्ष डा. अवस्थीको भनाइमा विभिन्न विषयहरू आफ्नो परिवेश, आफ्नो शब्द, वाक्य र स्वरूपमा बुझ्न पाए बालबालिकाको बुझाइ र सिकाइ जीवन्त अनि सशक्त हुन्छ । आयातित भाषाको जगबाट शिक्षण गरे सिकाइको जग कमजोर हुन्छ ।

राष्ट्रिय भाषा बोल्दा सजाय पाएपछि विद्यार्थीहरूमा कस्तो सन्देश जान्छ ? आफ्नो भाषाप्रति गौरव महसुस हुन्छ कि हीनताबोध ? बालबालिकाको भाषिक अधिकार हुन्छ भन्ने कुरा संस्थागत विद्यालयले ध्यानमा राख्नुपर्छ । उनीहरूलाई मातृभाषामा शिक्षा पाउने अधिकार संविधानले दिएको छ ।

विद्यालयमा माध्यम भाषासम्बन्धी पुस्तक तयारी गर्ने क्रममा भाषा आयोगका अध्यक्ष डा. लवदेव अवस्थीसँग लामो कुराकानी गरेकी थिएँ । ‘हरेक भाषा सिकाइको जग मातृभाषा हो, जुन भाषामा बालबालिकालाई सबैभन्दा धेरै ज्ञान हुन्छ । उनीहरूलाई आफ्नो वरिपरिको वातावरणको जुन पकड आफ्नो भाषामा हुन्छ, त्यो बाह्य भाषामा हुँदैन । जस्तो मैथिलीभाषी बालबालिकाका लागि मैथिली उसको मातृभाषा हो । मैथिलीमा उसको पकड अत्यन्त राम्रो हुन्छ । समुदायमा सम्पर्कका हिसाबले नेपाली उसको दोस्रो भाषा हो । अंग्रेजी त विदेशी भाषा हो,’ उनले भनेका थिए ।

गुणस्तरीय सिकाइका लागि निम्नानुसार विद्यालयमा माध्यम भाषा लानुपर्नेमा डा. अवस्थीको जोड छ:

१. सामुदायिक र संस्थागत दुवै विद्यालयमा कक्षा ३ सम्म बालबालिकाले बुझ्ने र बोल्ने भाषालाई माध्यम भाषा बनाउनुपर्छ । उनीहरूले बुझ्ने भाषा भयो भने सिकाइमा उनीहरूको जीवन्त सहभागिता हुन्छ । अर्थपूर्ण अन्तर्क्रिया हुन्छ । कक्षा १ देखि ३ सम्म विषयका रूपमा अंग्रेजी र नेपाली भाषा सिकाउन सकिन्छ । उनीहरूले बुझ्ने र बोल्न सक्ने माध्यम भाषाका लागि दक्ष शिक्षक तयार गर्नु पनि त्यत्तिकै आवश्यक छ ।

२. कक्षा ४ देखि ८ सम्म नेपाली भाषालाई माध्यम भाषाका रूपमा जोड दिनुपर्छ । नेपाली भाषा सम्पर्कको भाषा पनि हो । नेपाली, अंग्रेजी र मातृभाषा विषयका रूपमा राख्न सकिन्छ । यदि कुनै प्रदेशको कामकाजी भाषा नेपालीबाहेक अन्य भए त्यो पनि जोड्न सकिन्छ । कक्षा ८ देखि माथिचाहिँ शिक्षक तयारी गरेर अंग्रेजी माध्यममा लान सकिन्छ । मातृभाषालाई ९ देखि माथिल्ला कक्षामा पनि विषयका रूपमा निरन्तरता दिन सकिन्छ । यसरी कक्षा ३ सम्म विद्यार्थीको मातृभाषा वा बुझ्ने भाषा माध्यम भाषा भयो । त्यसपछि उनीहरूको पढाइ सिकाइ नेपालीमा जोडिन्छ । र, क्रमिक रूपमा अंग्रेजीमा लान सकिन्छ ।

विद्यालयमा पाइला टेक्नासाथ अंग्रेजी माध्यममा पढ्नुपर्छ र यो नै गुणस्तरीय शिक्षा हो भन्ने भ्रम चिर्न आवश्यक देखिन्छ । अंग्रेजी बोल्नु नै ज्ञान हो भन्ने भ्रम पनि छ । काठमाडौंमा भएको छलफलमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति केदारभक्त माथेमाले भनेका थिए, ‘अंग्रेजी भाषा राम्रो हुनु र विद्वता फरक कुरा हुन् । भाषाकै कुरा गर्ने हो भने त लण्डनको ट्याक्सी ड्राइभरको अंग्रेजी कति राम्रो छ कति नि !’

डा. प्रेम फ्याक भन्छन्, ‘अंग्रेजी माध्यम र गुणस्तरबीच कुनै सम्बन्ध छैन । विद्यार्थीले बुझ्ने भाषा र गुणस्तरीय शिक्षाबीच भने गहिरो सम्बन्ध हुन्छ । समाज बुझ्नु, विषयवस्तुमा तार्किक क्षमता प्रस्तुत गर्नु, आलोचनात्मक चेत, सीप र ज्ञान हासिल गर्नु गुणस्तरीय शिक्षा हो । गुणस्तरीय शिक्षाका लागि गुणस्तरीय सिकाइ अनिवार्य छ । यसका लागि बालबालिकाले आफूले बुझ्ने भाषामा विषयवस्तुमाथि खुलेर छलफल, प्रश्न र विश्लेषण गर्न पाउनुपर्छ । आफूसँग भएका भाषिक, सांस्कृतिक, सामाजिक ज्ञान प्रयोग गर्न पाउनुपर्छ ।’

भाषा आयोगका अध्यक्ष डा. अवस्थीका अनुसार सन् २०१९ का अर्थशास्त्रका नोबेल पुरस्कार विजेताहरूले विभिन्न देशको शिक्षा प्रणाली र शिक्षणको अध्ययन गरेका थिए । उनीहरूको निष्कर्ष थियो– ‘जुन मुलुकले आफ्नो स्थानीय परिवेशअनुसार सिकाइ प्रारम्भ गरेका छन्, त्यहाँका विद्यार्थीको सिकाइ राम्रो देखिएको छ । यो क्रम तोडेर आफ्नो परिवेश प्रतिकूलको बाहिरी भाषा वा ज्ञानमा प्रवेश गराउँदा विद्यार्थीको ज्ञान खण्डित हुन्छ ।’

डा. फ्याकका अनुसार, अंग्रेजी भाषाको पैरवी गर्ने संस्था ब्रिटिस काउन्सिलले गरेको अध्ययनले तल्लो कक्षामा अंग्रेजीभन्दा घरमा बोल्ने भाषा वा मातृभाषालाई माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्दा गुणस्तरीय सिकाइ हुन्छ भन्ने निष्कर्ष निकालेको छ । आधारभूत तहमा अंग्रेजी माध्यमको लहरले माथिल्लो तहको सिकाइको जग र शैक्षिक उपलब्धिमा नकारात्मक प्रभाव पारेको उक्त अध्ययनले देखाएको छ ।

यस्ता अध्ययनहरूको निष्कर्षलाई गम्भीरतापूर्वक लिएर र हाम्रो आफ्नै अध्ययन अनुभवका आधारमा पनि अब संघीय सरकारले स्थानीय सरकार, शिक्षाकर्मी, भाषाशास्त्री, अभिभावकलगायत अन्य सरोकारवालाबीच अर्थपूर्ण छलफल गरी विद्यालयको माध्यम भाषासम्बन्धी स्पष्ट नीति ल्याउन अत्यावश्यक भइसकेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २५, २०७९ १४:०४