मोदी, ट्रम्प र जी ट्वान्टी

A+ A A-

जी ट्वान्टी सम्मेलन जापानको ओसाकामा २८ र २९ जुनमा सम्पन्न भयो । जी ट्वान्टीमा १९ वटा प्रमुख राष्ट्र, युरोपेली युनियन, विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष सहभागी थिए । ७० को दशकमा सुरु भएको यस संगठनको सुरुवातमा पाँचवटा मुलुक थिए । पछि जी सेभेनको नाममा सातवटा मुलुक सहभागी भए । जी ट्वान्टीको परिकल्पना र प्रयोग आर्थिक समस्याको समाधानबाट प्रेरित भए तापनि कालान्तरमा यसको प्रारूप, क्षेत्र, उपयोगिता, औचित्य र व्यापकता भयो । बदलिँदो अवस्थामा जी ट्वान्टीमा संलग्न राष्ट्रको विश्वको कुल आर्थिक सामथ्र्यको ८५ प्रतिशत कुल गार्हस्थ्य आम्दानी छ भने यी राष्ट्रको जनसंख्या विश्वको जनसंख्यामा ६५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ ।

त्यस्तै, यसले विश्वको दुई तिहाइ भूभाग ओगटेको छ । जी ट्वान्टीको मञ्चमा सैद्धान्तिक रूपमा मानवसभ्यताको महत्त्वपूर्ण मुद्दाबारे बहस र छलफल भए पनि व्यवहारमा शक्तिशाली राष्ट्रबीचको गुटबन्दी, रणनीतिक समझदारी, आपसी स्वार्थ, द्विपक्षीय र त्रिपक्षीय सम्बन्धको कूटनीतिक व्यायाम गरिन्छ । यस वर्ष सन् २०१९ को जी ट्वान्टीको सम्मेलनमा मोदी र ट्रम्पको राजनीतिक सक्रियतालाई विश्व सञ्चारमाध्यमले विशेष स्थान दिएका छन् ।

सन् १९४७ देखि हालसम्मका अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा भारतीय प्रधानमन्त्री राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार, परराष्ट्र मन्त्री, परराष्ट्र सचिव गोयललगायत अनेकौं विज्ञको टोलीसँग ओसाका पुग्नु यो पहिलो परिघटना हो । भारतीय कूटनीति अभ्यासमा यस किसिमको उच्चस्तरीय प्रतिनिधि मण्डलको सहभागिता विरलै पाइन्छ । भारतका पूर्वराजदूत विवेक कटाजुले यो प्रतिनिधि मण्डलको सहभागितालाई उच्च मूल्यांकन गर्दै के भन्नेका छन्, ‘मोदीले हरेक रूपमा तयार भएर जी ट्वान्टीको संवेदनशीलताको पारख गरेका छन् ।’
दुई–तीन दिनको बसाइमा द्विपक्षीय, त्रिपक्षीय र बहुपक्षीय वार्तामा मोदी अति व्यस्त भए ।

सञ्चारमाध्यमले मोदी र ट्रम्पको वार्तालाई अत्यन्त जिज्ञासा र अभिरुचिसाथ नियालिरहेका थिए । यसका विभिन्न कारण छन् । तीमध्ये जी ट्वान्टी सम्मेलनको दुई दिनअगाडि अमेरिकी विदेश मन्त्री पोम्पियोले भारत पुगी मोदी र ट्रम्पको द्विपक्षीय बैठकका लागि उपयुक्त वातावरण बनाउन भरमग्दुर प्रयास गरेका थिए ।

फलस्वरूप मोदी र ट्रम्पको भेटघाटको समय ३० मिनेटको राखिए पनि ५० मिनेटसम्म वार्ता लम्बिएकोले यसबाट वार्ताको सान्दर्भिकता र महत्त्व छर्लंग हुन्छ । वार्तापहिले अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पले आफ्नै शैली र अन्दाजमा एक ट्वीटमार्फत धम्कीपूर्ण अभिव्यक्तिमा भारतलाई के सन्देश दिन खोजेका थिए भने भारतले अमेरिकी सामानको आयातमा लगाएको अधिक करलाई अविलम्ब फिर्ता लिनुपर्छ । तर, बैठक हुनेबित्तिकै अमेरिकाले मोदीले उठाएका मुद्दालाई गम्भीरतापूर्वक लिँदै आगामी दिनमा व्यापारसम्बन्धी मुद्दाको चिरफार उच्चस्तरीय वार्ताबाट नै गर्ने भन्ने उद्घोष गरेका थिए । मोदीले ट्रम्पसमक्ष व्यापार, सुरक्षा र इरानसम्बन्धी मुद्दालाई बडो स्पष्ट रुपमा राखे । भारतको बढ्दो मध्यम वर्गीय जनसंख्याको उल्लेख गर्दा कुल जनसंख्यामध्ये एक बिलियन इन्टरनेटको पहुँचमा रहेको हु‘दा भारतले तथ्यांकमा आत्मनिर्भर हुन चाहेको कुरा पनि उद्द्धृत गरे ।

ट्रम्प र मोदीको वार्ता हिन्द प्रशान्तीय (इन्डो प्यासिफिक) मुद्दामा पनि केन्द्रित थियो । यही पृष्ठभूमिमा जापानी प्रधानमन्त्री सिन्जो आवे, भारतीय प्रधानमन्त्री मोदी र अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पबीचको त्रिपक्षीय वार्ता एकदमै महत्त्वपूर्ण भएको देखिन्छ । विगतमा भारतका पूर्वाधार विकासलगायत बुलेट रेलको सञ्चालनमा ०.२ प्रतिशतको ब्याजदरमा ऋण प्रवाह गर्ने देश जापानले भारतको चौर्तफी विकासका लागि सहयोगको हात बढाइरहेको छ । रुस, इजरायल र अमेरिकाबाहेक भारतले जापानसँग सुरक्षासम्बन्धी उपकरण आयात गर्न उकुसमुकुस भइरहेको अवस्थामा जापानले भारतको बढ्दो आर्थिक विकासको परिदृश्यलाई मध्यनजर राख्दै भारतको बजारतर्फ टुलुटुलु हेरिरहेको छ । अर्कातर्फ अमेरिकाले हिन्द प्रशान्तीय क्षेत्रमा जापान, भारत र अस्टे«लियालाई सामरिक साझेदार बनाउँदै चीनको दबदबालाई कमजोर पार्ने नीति लिएको देखिन्छ ।

त्रिपक्षीय वार्ताको बेला मोदीले ‘जअई’ शब्द उच्चारण गरेको देखिन्छ । शाब्दिक अर्थ जापान, अमेरिका र इन्डिया भए पनि हिन्दु दर्शनमा ‘जअई’ को अर्थ विजय नै हो । अर्थात्, अमेरिका, जापान र भारत प्रजातान्त्रिक मूल्य र मान्यतामा आधारित भएकाले प्रजातान्त्रिक मुलुकले अनुष्ठान गरेको कुरा विजयमा परिणत पक्कै हुन्छ भने मोदीको आशय थियो । तर, इरानको विषयले मोदी र ट्रम्पको सामीप्यता र निकटता देखिएन । इरानसम्बन्धी नीतिमा ट्रम्प भारतलाई दबाबमा नै राख्न चाहन्थे । तर, भारत र इरानको सम्बन्ध भारतको इन्धन क्षेत्रमा मात्र नरही भारतीय अर्थतन्त्रको आधार स्तम्भमध्ये खाडी मुलुकहरूको अर्थ व्यवस्था पनि पर्न जान्छ ।

खाडी मुलुकमा भारतीय जनशक्तिको कुल संख्या ८ मिलियन छ । इरानको अर्थतन्त्र धराशायी हुनेबित्तिकै भारतको अर्थतन्त्र पूर्ण रूपमा प्रवाहित हुने मोदीको बुझाइ थियो । यस अर्थमा इरान र अमेरिकाबीच सम्झौता र समझादारी बढाउन त्रिपक्षीय वार्तामा जापान र भारतको एउटै ध्वनि थियो ।

जानकारहरूले आगामी दिनमा मोदी र आवेको प्रभाव ट्रम्पको नीतिमा पर्न जान सक्ने विश्लेषण गरेको पाइन्छ । अमेरिका र जापानबाहेक दुई दिनको बसाइमा मोदीको आठ जना राष्ट्रध्यक्षसँग सघन वार्ता गरेका थिए । त्यसमध्ये ब्राजिल, टर्की, अस्टे«लिया, सिंगापुर, चिली र साउदी अरबिया महत्त्वपूर्ण हुन् । साथसाथै मोदीले विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषका प्रतिनिधिसँग पनि वार्ता चलाएका थिए । एकातर्फ जापान र अमेरिकासँग सहकार्यका लागि आवश्यक कूटनीति कसरत गरे भने अर्को तर्फ ‘रिक’ लाई पनि महत्त्व दिए । ‘रिक’ भन्नाले आरआईसी बुझिन्छ । अर्थात् ‘रिक’ ले रुस, इन्डिया र चीनलाई संकेत गर्छ ।

भारतले चीन र अमेरिकाको उतारचढावलाई राम्ररी मनन गरेको छ । जापान प्रस्थान गर्नुअघि अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले थप कर बढाउने चेतावनी दिएका थिए । ट्रम्पले अमेरिकी सामाचार टेलिभिजन ‘फक्स बिजनेस’ नेटवर्कलाई दिएको अन्तर्वार्तामा अमेरिकी बजार खुम्चिएसँगै चीनको अर्थतन्त्र निरन्तर ओरालो लागेको दाबी गरे । चीनको व्यापरिक नीति स्वीकार नरहेको बताउँदै ट्रम्पले २ खर्ब डलर चिनियॉ समानमा २५ प्रतिशत कर बढाएका थिए । उनले चीनको नीतिमा समसामयिक सुधार नभए थप सामानमा कर वृद्धि गर्ने घोषणा गरेका थिए ।

आफूले अझै पनि ३ खर्ब २५ अर्ब डलर बराबरको चिनियाँ सामानमा कर वृद्धि नगरेको उल्लेख गरे । अर्को शब्दमा भन्ने हो भने चीन र अमेरिकाबीच बढ्दो तनावले भारतीय अर्थतन्त्र पनि प्रभावित हुन सक्ने जानकारको बुझाइ छ । तर, चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङ र ट्रम्पको वार्ताले केही हदसम्म तनाव कम गरेको छ, जसमा भारतको पनि भूमिका छ । सी र ट्रम्पको वार्तामा आआफ्ना सामानमा कुनै पनि किसिमको कर अभिवृद्धि नगरी सौहार्द र सामीप्य बढाउनुका साथसाथै आगामी दिनमा अमेरिकी किसानले उत्पादन गरेका वस्तुलाई पनि चीनले आयात गर्ने र त्यसलाई करमैत्री बनाउँदै जाने सहमति भएको थियो ।

चीन र अमेरिकाको साझेदारीले दुईवटै देशको आर्थिक र सामरिक क्षमतालाई टेवा पु¥याउने जानकारको दाबी छ ।
तर, एउटा रोचक कुरा के छ भने जी ट्वान्टीले उठाएको महत्त्वपूर्ण मुद्दामा साझा सम्झादारी हुनुका सट्टा खास गरेर द्विपक्षीय र त्रिपक्षीय वार्ता भए । यसलाई जी ट्वान्टीको उपलब्धिका रुपमा पनि लिन सकिन्छ । जी ट्वान्टी सम्मेलनले विश्वको नेतृत्वलाई एक मञ्चमा मात्रै उठाउँदैन बरु सम्पूर्ण नेतृत्वबीच अन्तक्र्रिया र संवादको वातावरण निर्माण गर्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार २४, २०७६ २२:४५