सरकार डराउनुपर्नेमा जनता डराउन थाले (अन्तर्वार्ता )

A+ A A-

नेपालबाट मात्र २३ सय किलोमिटर पर रहेको मुलुक श्रीलंका यतिबेला चरम आर्थिक संकटमा जेलिइरहेको बेला नेपालमा पनि आर्थिक सूचकहरू स्वस्थ छैनन् । वैदेशिक सञ्चिति, व्यापारघाटा, पर्यटनलगायतमा त्यति ध्यान नदिने सामान्य नागरिक पनि मूल्यवृद्धि दोहोरो अंकमा पुग्नु, ब्याजदर वृद्धि हुँदा कर्जा सहज रुपमा नपाउनुजस्ता कारणले थप सशंकित बन्न पुगेका छन् । अर्थतन्त्र खतरामा हो ? यदि हो भने तत्काल संयमता अपनाउँदै सरकार र स्वयम् नागरिकले के–कस्ता कदमहरू चाल्नुपर्छ भन्ने प्रश्न हामीले अर्थविद् डा.चन्द्रमणि अधिकारीलाई गरेका छौँ । प्रस्तुत छ, शिलापत्रकर्मी सम्झना घिमिरले अर्थविद् डा. चन्द्रमणि अधिकारीसँग गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश:

अर्थतन्त्र धरासायी भयो भनिन्छ । वास्तवमा अहिलेको अर्थतन्त्रकोे अवस्था कस्तो हो ?

अहिलेको अवस्था एलार्मिङ (डरलाग्दो) को अवस्था हो । यो भनेको सचेत हुनुपर्ने अवस्था हो । हामीमा खतरा नभइसकेको तर खतरा आउन सक्ने सम्भावित बादलहरू देखापरिसकेको अवस्था हो । किनभने हाम्रो आर्थिक वृद्धिदर बीसौँ वर्षदेखि ४ प्रतिशतको हाराहारीमै छ । वृद्धिदर बढ्न नसकेको अवस्थामा मुद्रास्फीति भने बढ्न पुगेको छ ।

यसलाई तीन प्रकारमा बाँड्न सकिन्छ:

पहिलो– आर्थिक वृद्धिदरभन्दा मुद्रास्फीति माथि रहनु

सामान्यता मुुद्रास्फीति ७ प्रतिशत छ र त्यहाँ ग्रोथ पनि ७ प्रतिशत छ भने त्यो राम्रो हो । अझ ग्रोथ ७ प्रतिशत छ, अनि उमुद्रास्फीतिे ३ प्रतिशत छ भने त्यो अझ धेरै राम्रो । तर, ग्रोथ तल र मुद्रास्फीति माथि भयो भने त्यो अवस्था नराम्रो हो । हाम्रो अवस्था ठीक यस्तै हो । यही चरित्रमा देखिएको छ नेपाली अर्थतन्त्र ।

दोस्रो– चरित्र भनेको वैदेशिक मुद्रा सञ्चितिका स्रोत खुम्चिनु

नेपालको परिप्रेक्ष्यमा वैदेशिक सञ्चितिका स्रोत विशेषगरी पाँचवटा क्षेत्रलाई मानिन्छ । पर्यटन, निर्यात, रेमिट्यान्स, उत्पादन र लगानी, यी पाँच क्षेत्रमा नै पर्याप्त सुधार नहुँदा पनि वैदेशिक सञ्चिति कम हुँदै गएको देखिन्छ । जस्तो कोभिडका कारण पर्यटनक्षेत्रबाट पर्याप्त आयआर्जन गर्न सकिएन । निर्यात आयातको तुलनामा न्यून नै छ । आयात बढिरहँदा निर्यात बढाउने कुनै प्रभावकारी कदमहरू चालिएको भेटिँदैन । तसर्थ अबको आउने केही वर्षमै आयात निर्यात सन्तुलित हुन सक्ने अवस्था छैन ।

अझ नेपालको अर्थतन्त्रको पहिलो आधार रेमिट्यान्स नै हो । रेमिट्यान्स पर्याप्त भित्रिए पनि पछिल्ला वर्षहरूमा त्यसको सही सदुपयोग हुन सकेन । अर्थात् यसको अधिकांश पैसा उत्पादनमा लगाउन सकेनौँ । त्यो पैसा विदेशबाट आयात गरेको सामान उपभोग गर्नमै लगायौँ । यसले आयात बढ्न मद्दत पुर्‍यायो भने विदेशबाट भित्रिएको डलर फेरि विदेश नै फर्किन पुग्यो । यसले गर्दा रेमिट्यान्सको सही सदुपयोग गर्न हामीले सकेनौँ ।

तेस्रो– वैदेशिक लगानी भित्र्याउन नसक्नु

सरकारले दिगोविकासका लागि दीर्घकालीन योजना प्रभावकारी रूपमा अगाडि बढाउन सकेन । विकासे काम समयमै सम्पन्न नहुने, विदेशबाट लगानी आए पनि सहज वातावरण सिर्जना नगर्नेजस्ता कारणले पनि पर्याप्त लगानी भित्र्याउन सकेनौँ । लगानी भित्र्याउनका लागि सरकारले कोभिडपछि आवश्यक तयारीहरू गर्नुपर्थ्यो । लगानीको वातावरण सहज बनाउँदै विकासे आयोजना प्रभावकारी रूपमा अगाडि बढाउनुपर्ने थियो । तर, विकासे आयोजना पनि राजनीतिको सिकार बनिरहेका छन् । यसले आइसकेका विदेशी लगानीकर्ता पनि निराश हुने अवस्था छ । आउन खोजेका लगानीकर्तालाई सहज वातावरणमा लगानी गर्ने व्यवस्था मिलाउन सकेको छैन ।

श्रीलंकाको अवस्था भनेको रेड जोनको अवस्था हो । मैले अघि पनि भनिसकेँ कि नेपाल ग्रे जोनबाट एल्लो जोनमा पुगेको छ । यो भनेको जतिबेला पनि अर्थतन्त्र खतरामा पर्न सक्छ भन्ने अवस्था हो ।

न्युन बजेट खर्च : सरकारले आफूसँग भएको बजेट नै खर्च गर्न नसक्ने स्थिति आएको छ । चालु आर्थिक वर्षमा मात्रै बजेटको खर्च ४६ प्रतिशत मात्रै भएको छ । यता राजस्व परिचाल भएर पर्याप्त राजस्व उठे पनि सो रकम उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लागेन । जसले गर्दा राजस्व आए पनि उचित सदुपयोग हुन सकेन । २०७२/७३ सम्म वार्षिक २० प्रतिशतका दरले राजस्व बढ्दै थियो । त्यो वृद्धि अहिले कम भयो तर हामीले व्यवस्थापन खर्च बढायौँ । यही खर्च गर्न आन्तरिक ऋण लिनुपर्ने अवस्था आयो । विकासे खर्चका लागि वैदेशिक ऋणकै भरपर्नुपर्ने हुँदा पनि वैदेशिक ऋणको भार बढ्दै जाँदा अर्थतन्त्रमा खतराको घण्टी बजेको छ ।

अर्थतन्त्र संकटमा कि संकटोन्मुख ?

ठ्याक्कै अहिलेको अवस्था हेर्ने हो भने अर्थतन्त्र संकटमै पुगिसकेको चाहिँ छैन । यद्यपि अर्थतन्त्रका सूचकहरू निकै लामो समयसम्म तीव्र गतिमा ओरालो लागेको अवस्थालाई नियाल्ने हो भने संकटोन्मुख भएको हो कि भन्ने आधारहरू भने भेट्न सकिन्छ । यो निकै गम्भीर विषय हो ।

अहिले नेपालको अर्थतन्त्रलाई श्रीलंकाको अर्थतन्त्रसँग जोडेर हेर्न थालिएको छ । तर, श्रीलंकाको अवस्था भनेको रेड जोनको अवस्था हो । मैले अघि पनि भनिसकेँ कि नेपाल ग्रे जोनबाट एल्लो जोनमा पुगेको छ । यो भनेको जतिबेला पनि अर्थतन्त्र खतरामा पर्न सक्छ भन्ने अवस्था हो । नेपाल लामो समय ग्रे जोनबाट गुज्रियो । यो भनेको अर्थतन्त्र राम्रो पनि नभएको र खराब स्थितिमा पनि पुगिनसकेको अवस्था भनेर बुझिन्छ । यसलाई खतरापूर्ण मानिँदैन ।

तर, पछिल्लो समय निरन्तर अर्थतन्त्रका सूचकहरू तीव्र गतिका साथ ओरालो लागिरहेको र अडिन नसक्दा भने नेपाल ग्रे जोनबाट एल्लो जोनमा प्रवेश गरेको बुझ्न सकिन्छ । खतरापूर्ण स्थितिमा पुगिसक्दा यदि नियामक निकायले संयमता अपनाउँदै दीर्घकालीन योजना अघि नसारे जाने भनेको रेड जोनमै हो । तसर्थ अहिलेको अर्थतन्त्र सचेत रहनुपर्ने अवस्था हो । यसलाई संकटमा परिसकेको भन्दा पनि संकटउन्मुख भएको भनेर बुझ्न सकिन्छ ।

सरकार डराउनुपर्ने अवस्थामा जनता डराएका हुन् ? जनता डराउनु कति घातक हुन्छ ?

हो, यो समय सरकार डराएर बस्ने मात्रै होइन, तत्काल उपचारात्मक गतिवधि बढाउनुपर्ने अवस्था हो । तर, यहाँ दोषारोपण बढी देखिएको छ । संयमता जति अपनाउनुपर्ने हो, त्यो नियामक निकायमा देखिएको छैन । तर, खतरा कहाँ देखिएको छ भने मान्छेमा अहिले डर सिर्जना भएको छ । जनताको मन डराएको छ ।

तीन दिनअघि व्यवसायीले पेट्रोल दिँदैनौँ भन्दा साँच्चै भोलिबाट पेट्रोल पाइँदैन भन्ने मानसिकताले जनता पेट्रोलपम्पमा अघिल्लो दिनबाटै लाइनमा बसे । खचाखच भरिएको लाइनले जनता डराएको त प्रस्टै देखिन्छ ।

यसलाई मैले कहाँ जोडेँ भने, यदि देशको अर्थतन्त्र थप खस्कँदै गयो भने, मूल्यवृद्धि बढ्दै गयो भने जनतामा सरकारप्रतिको विश्वास हराउँदै जान्छ । जनता सरकारसँगै डराउन थाल्छन् । बैंकहरूप्रतिको विश्वास घट्न थाल्छ । यदि जनता डराए भने बैंकहरू सबैभन्दा पहिला रित्तिन पुग्छ । यसर्थ तत्काल जनताको विश्वास जगाइराख्न सरकारले उपचारात्मक कदमहरू चाल्नुपर्छ ।

वैदेशिक मुद्रा सञ्चिति घट्नुले अप्ठ्यारो स्थिति आइसकेको अनुभव गर्न सकिन्छ । यसले प्राथमिकीकरण गरेर काम नगरे भोलि औषधि किन्न पनि समस्या पर्न सक्छ । स्वास्थ्यसम्बन्धी उपकरण खरिद गर्नै हामीसँग पैसा नभए, अझ वैदेशिक ऋण तिर्न पैसा नभए, नयाँ परियोजना अगाडि बढाउन नसके ? हो यो स्थिति सुरु भएपछि भने अर्थतन्त्र धरासायी मात्रै होइन, राज्यप्रतिको विश्वास समाप्त भएर अराजकतापूर्ण गतिविधि सिर्जना हुन सक्छ ।

तसर्थ अहिले नै यसप्रति सरकार सजग हुनुपर्छ । तर, सरकारमा बसेकाहरूले संयमता अपनाउनुभन्दा एकअर्कामै दोषारोपण गरिरहेका छन् । यो गलत हो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत २३, २०७८ १४:५४