अनलाइनभन्दा मूलधारे मिडियामा धेरै मिथ्या सूचना

A+ A A-

आज अप्रिल २ तारिख । सर्वसाधारणलाई मूर्ख बनाइने दिने अप्रिल फूलको भोलिपल्ट विश्वभरका तथ्य जाँचकीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय तथ्य जाँच दिवस मनाउने गर्छन् । यो दिवसमा मिथ्या सूचनाले पार्ने खराब असर, यसबाट बच्ने तरिका र तथ्य जाँचको महत्त्वबारे प्रचार गर्ने गरिन्छ । कुनै पनि सूचना सामाजिक सञ्जालमा सेयर गर्न, त्यसका आधारमा विचार बनाउन र प्रतिक्रिया व्यक्त गर्नुअघि त्यसको तथ्य बुझ्न प्रेरित गरिन्छ ।

नेपालमा तथ्य जाँच गर्ने दुई वटा संस्था छन्- साउथ एसिया चेक र नेपाल फ्याक्ट चेक । पानस साउथ एसियाले सञ्चालन गर्ने साउथ एसिया चेकले विक्रम संवत् २०७५ सालदेखि तथ्य जाँच गर्दै आएको छ भने नेपाल फ्याक्ट चेक कोरोना महामारीको समयमा मिथ्या सूचनाले प्रभाव पार्न थालेपछि गैरनाफामुखी संस्था सेन्टर फर मिडिया रिसर्च- नेपाल र नेपाली भाषाको पहिलो ब्लग माइसंसारको संयुक्त प्रयासमा दुई वर्षअघिदेखि सुरु भएको हो ।

यी दुई संस्थाले अहिलेसम्म २ सयभन्दा बढी सूचनाको तथ्य जाँच गरिसकेका छन् । सेन्टर फर मिडिया रिसर्च-नेपालकी रिसर्चर चेतना कुँवरले नेपालमा आजसम्म भएका सबै तथ्य जाँचहरूको तथ्याङ्क संकलन र विश्लेषण गरेकी छिन् । त्यसमा देखिएका तथ्य यस्ता छन्-

अनलाइन मिडियाभन्दा मूलधारे मिडियामा बढी मिथ्या सूचना

हालसम्म नेपालमा भएका तथ्य जाँचमा सबैभन्दा बढी संख्या सोसल मिडियामा आएका सूचनाहरूको छ । यसको संख्या झण्डै आधा (४७ प्रतिशत) देखिन्छ । मूलधारका मिडिया र अनलाइन मिडियाका समाचारमा भने रोचक तथ्याङ्क देखिन्छ । सामान्यतया अनलाइन मिडियामा मिथ्या समाचारको बिगबिगी हुने आमधारणा रहे पनि नेपालका तथ्य जाँच अनलाइन मिडिया (१७ प्रतिशत)को भन्दा मूलधारका मिडिया (२४ प्रतिशत)को बढी भएको छ ।

मूलधारका मिडियामा धेरैको विश्वास हुने र त्यसमा आएका गलत सूचनाले धेरैलाई प्रभावित गर्न सक्ने भएकोले तथ्य जाँचकीहरूले मूलधारका मिडियाका समाचारको बढी तथ्य जाँच गरेका हुन सक्छन् । त्यसैगरी प्रथम दृष्टिमै मिथ्या देखिने भ्युजका लागि मात्र सनसनीपूर्ण शीर्षक राखिएका र धेरै प्रभाव पारिनसकेका (भाइरल भइनसकेका) सूचनाहरू राखिएका अनलाइनहरूको तथ्य जाँच गर्न आवश्यक नठानिएको पनि हुनसक्छ ।

कहाँ बढी मिथ्या सूचना ?

नेपालमा कुन सामाजिक सञ्जालका प्रयोगकर्ता कति छन् भन्ने यकिन तथ्याङ्क कतै पाइन्न । आधिकारिक तथ्याङ्क सार्वजनिक नभए पनि फेसबुक सञ्चालन गर्ने कम्पनी मेटाले आफ्नो विज्ञापनसम्बन्धी प्रचार सामग्रीमा एक करोडभन्दा बढी फेसबुक खाता नेपालको रहेको उल्लेख गर्छ । मिथ्या सूचना पनि सबैभन्दा बढी यही माध्यममा देखिन्छ । तथ्य जाँच गरिएका सामग्री मध्ये ८२ प्रतिशत सूचना फेसबुकमा देखिएका छन् । दोस्रो संख्या ट्विटर रहेको छ । ट्विटरका १२ प्रतिशत सूचनाको तथ्यजाँच भएको छ । कोभिडपछिको लकडाउनले नेपालमा लोकप्रिय हुन थालेको नेपालको अर्को लोकप्रिय सामाजिक सञ्जाल टिकटकका झण्डै ४ प्रतिशत सूचनाको तथ्य जाँच भएको छ । भ्रामक थम्बनेल र उत्तेजक शीर्षकसहितका भिडियोहरू भेटिने युट्युब भने चौथो नम्बरमा परेको छ ।

मिथ्या सूचनाको संख्या बढी

नेपालमा हालसम्म भएका तथ्य जाँचमध्ये मिथ्या सूचना र भ्रामक सूचनाको संख्या सबैभन्दा बढी छ । तथ्यजाँच गर्दा मिथ्या प्रमाणित भएका सामग्रीहरूलाई मिथ्या सूचनाको रूपमा वर्गीकरण गरिन्छ । यस्ता सूचनाको संख्या ५७ प्रतिशत रहेको छ । त्यसैगरी तथ्यजाँच गर्दा कुनै कुरा तथ्य तर केही मिथ्या कुरा भएका सामग्रीहरूलाई भ्रामक सूचनाका रूपमा वर्गीकरण गरिन्छ । उदाहरणका लागि पुरानो, अर्कै सन्दर्भको भाषण वा फोटो वा भिडियोलाई अर्कै सन्दर्भमा प्रस्तुत गरियो भने त्यसलाई भ्रामक सूचनाका रूपमा वर्गीकरण गरिन्छ । ३४ प्रतिशत सूचना भ्रामकका रूपमा वर्गीकरण गरिएको छ । तथ्य जाँच गर्दा पुष्टि हुन नसकेको सूचनालाई अपुष्ट सूचनाका रूपमा वर्गीकरण गरिन्छ । कूल ८ प्रतिशत यस्ता सूचनाका तथ्य जाँच भएका छन् । तथ्य जाँच गर्दा सही ठहरिएका सूचनाको संख्या भने २.७ प्रतिशत छ ।

कोभिडबारे बढी मिथ्या सूचना

नेपालमा सबैभन्दा बढी (३८ प्रतिशत) तथ्य जाँच स्वास्थ्य विषयमा भएको छ । त्यसमध्ये पनि कोभिड-१९ सँग सम्बन्धित विषय सबैभन्दा बढी परेका छन् । स्वास्थ्यपछिको उल्लेख संख्या (३२ प्रतिशत) राजनीतिक विषयवस्तु रहेका छन् । त्यसैगरी सामाजिक विषयवस्तुमा २६ प्रतिशत तथ्य जाँच भएको छ भने आर्थिक विषयवस्तुमा केन्द्रित रही तीन प्रतिशतभन्दा बढी तथ्य जाँच भएको छ ।

कोभिड-१९ को महामारीमा धेरै मिथ्या सूचना फैलिएको र त्यसलाई चुनौती दिन तथ्य जाँचकीले महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको यो तथ्याङ्कले पुष्टि गर्छ । कोभिड-१९ खोपको बारेमा पनि उल्लेख्य तथ्य जाँच भएका छन् । नेपालमा अरु विकसित देशमा जस्तो खोप लिन आनाकानी गर्नेहरूको संख्या तुलनात्मक रूपमा कम देखिनुको एउटा कारण मिडियामा खोप बारे नकारात्मक समाचार नआउनु पनि हुनसक्छ ।

तथ्य जाँचकीले दिएका प्रमाण

तथ्य जाँचको विश्वव्यापी मान्यताअनुसार सर्वसाधारणको पहुँचमा भएका र विश्वसनीय प्रमाणका आधारमा मात्र तथ्य जाँच गर्नुपर्छ । समाचारमा लेखिएजस्तो ‘स्रोतका अनुसार’ लेखेर तथ्य जाँच हुने गर्दैनन् । यसकारण कतिपय अवस्थामा मिथ्या देखिए पनि प्रमाणका अभावमा तथ्य जाँच गर्न नसकिने अवस्था आएका उदाहरण पनि प्रशस्त छन् ।

नेपालमा अहिलेसम्म भएका तथ्य जाँचहरूमध्ये डकुमेन्ट अर्थात् विभिन्न कागजातको प्रमाण तथ्य जाँचकीले सबैभन्दा बढी प्रयोग गरेको देखिन्छ । यस्तो संख्या ४४ प्रतिशत छ । त्यसैगरी विज्ञको भनाइलाई प्रमाणका रूपमा २५ प्रतिशत प्रयोग भएको छ । तथ्याङ्कलाई आधार बनाएर २१ प्रतिशत तथ्य जाँच भएको छ भने भिडियो प्रमाणलाई आधार बनाएर झण्डै पाँच प्रतिशत तथ्य जाँच भएका छन् ।

मिथ्या सूचना: के गर्ने ?

मिथ्या सूचना व्यापक हुनबाट रोक्नु नागरिक, पत्रकार, मिडिया, राजनीतिक दल र अधिकारकर्मी सबैको कर्तव्य हो । मिथ्या सूचनाले दिने झुटो जानकारीले नागरिकलाई गलत निर्णय गर्न प्रेरित गर्छ । यसर्थ लोकतन्त्र बलियो बनाउन मिथ्या सूचनाबाट जोगिन जरुरी हुन्छ ।

● कुनै पनि सामग्री पढेपछि तुरुन्तै विश्वास नगर्नुहोस्, प्रकाशित सामग्री मिथ्या हुन सक्छन् भनेर सचेत हुनुहोस् ।

● समय छ भने सामग्री सही छन् कि छैनन् भनेर परीक्षण गर्नुहोस् ।

● शङ्कास्पद सामग्रीमा तथ्यजाँचका लागि हामीलाई यह ाँ सुझाव दिनुहोस् ।

● कुनै पनि सामग्री आफ्नो सोसल मिडियामा सेयर गर्न वा त्यसका सूचनाका आधारमा आफ्नो विचार राख्न हतार नगर्नुहोस् ।

● सोसल मिडियामा कतिपय अवस्थामा प्रयोगकर्ताले पढेका आधारमा समाचार धेरैमा देखिने हुँदा शीर्षकमा शङ्का लागेका वा गलत साइटमा प्रकाशित सामग्री पढ्न खोजेर समय खेर नफाल्नुहोस् ।

● सोसल मिडियामा सेयर गरिएका विचार वा सामग्री को र कति जनामा पुग्छ भन्ने कुराको अनुमान गर्न कठिन हुन्छ । यसर्थ अनावश्यक कुरा वा गलत सूचना रमाइलो वा अन्य कुनै कारणले पनि लेख्ने वा सेयर गर्ने नगर्नुहोस् ।

● मिथ्या समाचार हो भन्ने थाहा पाउनेबित्तिकै आफ्नो सोसल मिडियामा त्यो मिथ्या समाचार हो भनेर जानकारी गराउनुहोस् । तर यसरी जानकारी गराउँदा त्यो समाचारको लिङ्क भने नराख्नुहोस् ।

● कुनै पनि सामग्री सोसल मिडियामा सेयर गर्दा वा लेख्दा त्यो सामग्री सही र तथ्यपरक छ भन्ने पूर्ण विश्वस्त भएपछि मात्रै राख्नुहोस् । अलिकति पनि शङ्का छ भने कुनै पनि अवस्थामा (यो के हो भनेर सोध्नसमेत) त्यो सामग्री सेयर नगर्नुहोस् ।

● कुनै पनि सामग्री सेयर गरेपछि त्यसमा आएका प्रतिक्रिया हेर्नुहोस् र कसैको भनाइले शङ्का उत्पन्न गरेमा तुरुन्तै सच्याउनुहोस् । अरु कसैले सेयर गरेको सामग्री मिथ्या भएको थाहा भए कमेन्टमा नभई उसलाई व्यक्तिगत रूपमा यसबारे जानकारी गराउनुहोस् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत १९, २०७८ १३:३५