कमरेड ! अब म पनि नोकरी गर्दैछु

२०५६ सालमा सञ्जय कट्टेलले पहिलो पटक माओवादी देखे । शसस्त्र बिद्रोह गरिरहेको पार्टी नेकपा माओबादीका गतिविधि एउटा बिर्सन नसकिने सुखान्त बनेर आउला भन्ने उनले त्यसवेला सोचेकै थिएनन् ।

समय कहिलेकाहीँ सोचेभन्दा फरक हुन्छ । बाजुराको जुकोट गाविसमा २०३९ सालमा जन्मिएका सञ्जय र उनका परिवारका लागि समय सोचेजस्तो भएन ।

गाउमा धेरैका लागि ‘आंतक’ बनेको द्धन्द्धरत माओवादी कार्यकर्ताले उनका लागि भने जीवनभर नबिर्सने गुण लगाए । छिमेकी जिल्ला कालिकोट माओवादीको उर्वरभूमि । त्यसको प्रभाव बाजुरामा पनि पर्यो ।

२०५६ सालको एउटा चिसो रात माओवादीका नेता महेन्द्रबहादुर शाही, विश्वनाथ योगी र पुष्करराज न्यौपाने (योगी र न्यौपाने माओवादी जनयुद्धमा सहिद भइसके) केही छापामार सहित उनको घर आए ।

माओवादी के हो? उनलाई जान्ने हुटहुटी झन् बढ्यो । माओवादीका भाषण सुन्न थाले । माओवादीका भाषामा हुन्थे– सर्वहारा , मुक्ति, समानता आदि ।

छापामारले पिलोचौर चौकीबाट दुई जना प्रहरी अपहरण गरेर ल्याएका थिए । छापामारको त्यो साहस देखेर १५ वर्षका सञ्जयको मनमा माओवादी नै दुनियाँका शक्तिशाली मान्छे हुन भन्ने लाग्यो ।

एक साँझ माओवादी छापामार घर–घरमा खाना माग्दै आएका थिए । ‘मेरो घरमा पनि खाना माग्न आएका थिए,’ उनी सम्झन्छन्, ‘तर हामी घरपरिवार धेरै थियांै, खाना थिएन ।’ त्यो दिन सञ्जयको परिवार भोकै थियो ।

सञ्जयका अनुसार उनका बुवाले छापामारलाई सम्झाउदै भने, ‘बाबु खानेकुरा नभएर हामी सबै भोकै छाैं के दिऊँ तपाईहरूलाई ?’ वुवाको कुराले छापामारको मन छोएछ । गाउँबाट जम्मा गरेका रोटी उनीहरुले सञ्जयको घरमा छोडेर फर्किए ।

छापामारले दिएको रोटी खाएपछि बल्ल माओबादीसँग डराउन छोडे सञ्जय । माओवादीका बारेमा बुझ्न थाले । सञ्जयका शिक्षक रङ्गवीर शाहीले एकदिन कक्षा कोठामा भने, ‘भाइ बहिनीहरू हो ! माओवादी कम्युनिष्टको दह्रो हाँगो हो । यसले समाजमा अन्यायको अन्त्य गर्ने अभियान छेडेको छ । कुनै दिन यो देशलाई अन्याय अत्याचारबाट मुक्त गर्ने छ ।’

सरको यो भनाइले उनको मनको डर स्वात्तै हरायो । माओवादी के हो? उनलाई जान्ने हुटहुटी झन् बढ्यो । माओवादीका भाषण सुन्न थाले । माओवादीका भाषामा हुन्थे– सर्वहारा , मुक्ति, समानता आदि ।

उनी वाइसिएलमा संगठित भए । वाइसिएलको बाजुरा–कालिकोट जिल्ला समिति सदस्य भए । त्यसपछि माओवादी बुझ्न झन सजिलो भयो । उनी पोस्टर टाँस्ने र केही आन्तरिक काममा सक्रिय भए ।

उनले घर छोडेर होलटाइमर हुने निर्णय गर्दा आमाबुवाले उनका लागि केटी खोजिसकेका थिए । विवाहको तयारी अन्तिम भएको थियो । तर उनले विवाह भन्दा पनि क्रान्ति रोजे ।

विवाहकै अघिल्लो दिन माओवादीको पूर्णकालीन कार्यकर्ता भए । समाज बदल्न अनगिन्ति सपनाहरू देखेर विवाहको अघिल्लो रात घर छोडे २०५८ सालमा ।

अहिले सम्झन्छन्,‘ साथीहरूले तपाई जस्ता युवाको खाँचो आउनु भयो राम्रो गर्नुभयो भन्दै बिवाहको अघिल्लो रात मलाइ हौस्याए ।’ पूर्णकालीन कार्यकर्ता भएपछि सञ्जयले दुई वर्ष जति राजनीतिक कार्यकर्ता भएर काम गरे । सेना प्रहरीको लखेट्याइ धेरै भोगे । राजनीतिक कार्यकर्तासँग हातहतियार हुन्थेन । माओवादीले भर्खर सेना पनि बनाएको थियो ।

छापामार र सेनासँग हतियार भएपनि कार्यकर्तासँग हुन्थेन । ‘सोचें मर्नु नै छ भने हतियार बोकेर सेना प्रहरीसँग लडेर मर्नु पो राम्रो, निशस्त्र मर्नु भन्दा सेना भएर मर्नु राम्रो,’ बिगत सम्झदै उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि लडाकू बनेर धेरै मोर्चाहरू लडें ।’

आफूले लडेका मोर्चाहरूका नाम अहिलेपनि फरर भन्छन् उनी । बाजुराको जगनाथ, कालिकोटका विभिन्न ठाँउ, कैलालीको चिसापानी, बर्दियाको रम्भापुरमा र गणेशपुरमा मोर्चामा खटेको उनी बिशेष सम्झना गर्छन ।

नेपाली सेना बन्ने रहर पनि थियो उनका एकपटक। समयले उनलाई सेना त बनायो तर फरक सोच र विचार भएको जनमुक्ति (सञ्जयकै भाषामा) सेना ।

संकटकालको समय थियो । माओवादीे शक्ति देखाउन साना ठूला सैन्य मोर्चाको लडाई लडिरहेको थियो । उसले तत्कालीन राज्यसत्तालाई राजनीतिक र सैन्य क्षेत्रबाट हस्तक्षेप बढाउनु पर्ने थियो ।

गाउँहरूमा माओवादी सक्रिय थिए । माओवादी जनसत्ता थियो गाउँमा । सहरमा मात्र राज्यको उपस्थिति थियो । फौजिरूपमा माओवादीले जिल्ला सदरमुकाममा समेत आक्रमण गर्यो तर कव्जा जमाउन सकेन ।

माओवादीले लडाईमा जानु भन्दा पहिला सीमित व्यक्तिलाई मात्र भन्थ्यो, कहाा जाने भनेर । नक्सा पठाउथ्यो । नक्सा अनुसार भूगोलको जानकारी गराउथ्यो ।

२५ चैत २०६१ मो माओवादीले रुकुमको सदरमुकाम खारा आक्रमण गर्ने योजना बनायो ।

उनी सम्झन्छन्, ‘म फस्ट एसल्टमा लड्दै थिए । हाम्रो कमाण्ड प्रभाकरले गरेका थिए ।’ लडाईको पहिलो फायर साँझ ६ बजे खोलेका थिए छापामारले । ‘म त्यो समयमा सेक्सन कमाण्डर थिएँ । मेरो कमानमा एसल्टमा लडिरेहका थियाैं’ उनी भन्छन्, ‘करिब ६ घण्टा लडिसेकपछि म घाइते भएँ । टुइन्च मोर्टार लागेर दाँया खुट्टा क्षत–विक्षत भयो ।’

स्टेचरमा राख्दासम्म उनी होसमा थिए । त्यसपछि बेहोस भएछन् । रोल्पाको इरिवाङ पुगेपछि उनको होस आयो । भन्छन्, ‘तीनदिनमा इरिवाङ पुगिएछ, मेरो घाउमा सामान्य मलम पट्टी गरेका रहेछन् । ’

सञ्जयको नेपालमा उपचार सम्भव थिएन । उपचारको लागि भारत लगियो ।

उनी अझै यसरी सम्झन्छन् खारा युद्ध कमाण्डरले कोचिङ गरेका शब्द सम्झदै भन्छन् ‘कमाण्डरहरुले भनेका थिए, हामी दुश्मनलाई छोटो समयमा नै जित्ने छांै । हामीले पहिला हारेको मोर्चा हो तर यो पटक जित्ने छाैं ।’

खारा जित्याैं, भने काठमाडौं एक महिनामा जित्छौं भनेर पार्टीका ‘सुप्रिम कमाण्डर’ ले भनेको उनले सुनेका थिए । तर न माओवादी सेनाले भने जस्तो भयो । न त ‘सुप्रिम कमाण्डर’ प्रचण्डले भनेजस्तो । खारा न जित न हारको मोर्चा भयो । काठमाडांै जित्न नसक्दैै माओवादी क्रान्ति सकियो ।

उनी भन्छन्, ‘खाराको राजनीतिक राणनीति महत्व पार्टीले बुझ्यो तर सैन्य रणनीति बुझेन । आफ्नो सैन्यबलको महत्व बुझ्यो तर दुश्मनको बुझ्न सकेन । दुश्मनको फोर्टिफिकेशन बुझन् नसक्दा खाराको पराजय माओवादीकालागि सधैं पीडाको मोर्चा बन्यो ।’

खारामा सबै हतियार लगिएन । सायद जितिन्थ्यो कि ? हतियार ब्लकमा राखियो । हतियार थिए तर प्रयोग बढी भएन । खारामा माओवादी करिब करिब ६ हजार लड्न गएका थिए । तर उसको फोर्टिफिकेशन बुझ्नै सकिएन । तार काट्दा–काट्दै आधा रात बितेको थियो ।

उनलाई उपचार गर्न नेपालमा सम्भव थिएन । स्टेचरमा बोकेर उनलाई खाराबाट रोल्पा लगियो । त्यहाँ उनलाई सात दिन राखेर सल्यानको बाटो दाङ पुर्याए ।

उनी जति खर्च गरेरपनि हिँड्ने गरी खुट्टा ठीक होस भन्ने चाहन्थे तर भएन । उनको उपचारको सबै खर्च भने पार्टीले गर्यो ।

उनको दुखाई जति दिन बिते त्यति नै बढ्न थाल्यो । उनलाइ स्वास्थ्यकर्मीले बेहोस बनाउने एकै पटक दुई इन्जेक्सन लगाइ दियो । उनलाई ती दुई इन्जेक्सनले तीन दिन सम्म होस आएन ।

उनी भन्छन बोक्ने र स्वास्थ्यकर्मीले दाङमा अब मरेछ भनेर खाल्डो खनेर पुर्न थाले छन् । पुर्दै गरेपछि पेटमा माटोले च्यापेपछि उल्टी भयो । त्यसपछि होस आयो । सपनाबाट बिउँझे झैं भएँ । होस आउदा भोक लागेको थियो । मलाई जिउँदै छ भनेर बाहिर निकाले । मैले भने किन यस्तो गरेको ? सबै अवाक भए । कसैको मुखबाट केही शब्द निस्केन ।

त्यहाँबाट उनलाई दिल्ली पु¥याइयो । भारतमा किरण र सिपि गजुरेल समातिएका थिए । केही घाइते माओवादी पनि समातिएका थिए । उनलाई दिल्लीमा चेक नगरी सिधै पञ्जाब लगियो । पञ्जाबको रण्डवा अस्पतालमा उनको उपचार सुरु भयो ।

उनी जति खर्च गरेरपनि हिँड्ने गरी खुट्टा ठीक होस भन्ने चाहन्थे तर भएन । उनको उपचारको सबै खर्च भने पार्टीले गर्यो ।

उनी भन्छन् सुरुकै दिनमा रन्डवा अस्पतालको डाक्टरले खुट्टा काट्नै पर्छ भन्यो । मैले सकिन्छ भने नकाटिदिनोस् । म मेरो घरपरिवार बोलाउछु । सबै सम्पति बेचेर उपचारमा खर्च गर्छु भने । तर खुट्टा काट्नै पर्ने थियो ।

पहिलो पटक काट्यो । तर घाउ ठीक भएन । ६ महिनासम्म पनि घाउ ठीक नभएपछि मैले साथीहरूलाई अर्को अस्पताल लैजानु होस भने । अर्को अस्पताल लगेपछि २ महिना एन्टीबाइटिक खाए । त्यसपछि अर्को अप्रेसन भयो । पहिले काटे भन्दा माथि पुनः खुट्टा काटियो ।

पञ्जाबमा एक वर्ष बसे । पूर्ण ठीक भएपछि दिल्ली आए । दिल्लीमा नक्कली खुट्टा बनाए । त्यही खुट्टा लगाएर हिँडे पुनः नेपाल । उही जोस उही जागर बोकेर नेपाल पसे । तर एउटा खुट्टामात्र लिएर ।

नेपाल आएपछि कैलाली बसे । कैलालीमा उनले केटा केटीलाई पढाए । उनी जनताको घरमा बस्दै एक वर्ष पढाए । त्यसपछि पुनः कैलालीको चुरेमा बसे । यो समयसम्म उनको घरमा कुनै सम्पर्क थिएन ।

घरका मान्छेले मरी सकेको हो अहिलेसम्म आएन भनेपछि माया मारी सकेका रहेछन् । तर पछि एकजना साथी गएपछि उनले उनका बारेमा सबै कुरा भनेपछि विश्वास मानेछन् घरपरिवारले ।

उनी एकै पटक २०६३ सालमा घर गए । घर जाँदा सबै अच्चम परेछन् । उनको घरसम्मको यात्रा पनि त्यति सहज भने थिएन । नेपालगञ्जबाट जहाज चढेर बाजुरा मार्तडी पुगे त्यहाँबाट घोडा चडेर घरसम्म ।

गाँउमा पार्टीले अभिनन्दन गर्यो । मरिसकेको भनेको मान्छे फर्केर आयो भन्दै आफन्तले धेरै खुसी मनाए ।

उनी सम्झन्छन त्यो समयमा पार्टी थियो । छन त अहिले झन धेरै माओवादी पार्टी छन् । तर त्यो समयमा विचार भावना सम्बन्ध भएको पार्टी थियो । ‘वर्गीय माया थियो । त्यही भएर त मलाई त्यत्रो मान सम्मान गरे,’ उनी भन्छन् ।

उनले अहिले विवाह गरेका छन् । विवाह आधा मागी आधा प्रेम हो भन्छन् । एक छोरी छ । श्रीमती निजि विद्यालयमा पढाउँदै छन् ।

उनी एक महिना घर बसे । त्यो समयमा आमाबुवाको आँखामा कहिलेकाहीँ आँसु छल्केका देखे उनले । भन्छन्, ‘सायद उहाँहरूको मनमा लाग्दो होला सग्लो छोरा अपाङ्ग भएर आयो ।’

शान्ति प्रक्रिया सुरु भएपछि उनी पनि क्यान्टोमेन्टमा बसे । उनलेपनि पाँच लाखको चेक बुझेर क्यान्टोमेन्टको जीवनको बिट मारे । तर क्यान्टोमेन्टमा बसेको ६ महिना पछि बुवाको मृत्यु भयो ।

वुवाको मृत्युको खवर सुन्न पनि ६ दिन लाग्यो उनलाई । भन्छन्, ‘शारीरिक रूपमा घाइते छु जस्तो लागेको थिएन तर बुवाको मृत्युभएको खबर पाएसँगै आफूलाई घाइते भएको महसुस गरे । अहिलेसम्म पनि म घाइते नै छु ।’

उनले अहिले विवाह गरेका छन् । विवाह आधा मागी आधा प्रेम हो भन्छन् । एक छोरी छ । श्रीमती निजि विद्यालयमा पढाउँदै छन् । उनले नि क्यान्टोमेन्टमा बस्दै एसएलसी पास गरे । प्लस टु पनि पास गरे र कम्प्युटरमा डिप्लोमा गरे ।

जीवनलाई नयाँ तरिकामा चलाउँदै थिए । एक वर्ष पहिला देखि डिपे्रशन सुरु भयो । सुरुमा डराउने । पसिना आउने हुन थाल्यो । केही साथीहरूसँग सोधपुछ गर्दा डिप्रेशन हुन सक्ने सल्लाह पाए । ‘उनी अहिले नेपालगञ्जमा उपचार गराइरहेकाछन् । महिनामा एक हजारको औषधि खानुपर्छ । सुरुमा डिप्रेशनको औषधि खान तात्कालीन माओवादीको पार्टी कार्यालयले सहयोग गर्यो ।

माओको विचार ठीक हुाँदाहुँदै पनि नेपालका माओवादीको व्यवहार गलत भएको उनको वुझाई छ । माओवादी विभाजन हुनमा सबैको दोष देख्छन् ।

भन्छन्,‘मैले घर छोड्दा जति सपना थिए ती सपना अहिले पनि छन् तर पूरा हुन्छन् हुँदैनन् केही थाह छैन । म व्यक्ति सफल भए गर्व लाग्छ तर मेरो पार्टी असफलताको यात्रामा छ ।’

पार्टी असफ लबनेको चिन्ता गर्ने सञ्जय अव जागिर खानुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा छन् । त्यसैले कुराकानी सकेर बिदा माग्दै गर्दा उनले युद्धताका आफुना साथीलाई सम्वोधन गर्ने शैलीमा भन, ‘कमरेड ! अब नोकरी गर्छु यो महिनाबाट ।’ (कट्टेलसँगको कुराकानीमा आधारित)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन २, २०७५ ०४:०२