यी हुन् सुन्धारा सुकाउने तीन कम्पनी

A+ A A-

धरहराको फेदमा सुनजडित ढुंगे धारा थिए । धारामा निरन्तर पानी आउँथ्यो । न्युरोड र आसपासका नागरिकको दैनिकी त्यही धाराको पानी पिएर सुरु हुन्थ्यो । उक्त धाराको पानी पिउनुमा स्थानीय गर्व गर्थे । सुनजडित धारा भएकै कारण उक्त ठाउँको नाम सुन्धारा राखियो ।

तर, अहिले सुन्धारामा धारा मात्रै छन्, धाराबाट पानी आउँदैन । सुन्धारामा घाँस उम्रिएको छ । कमिला हिँडिरहेको छ । अहिले सुन्धारको दृश्य पट्यारलाग्दो छ । पत्यारै लाग्दैन कि कुनै बेला यहाँ निरन्तर पानी आउँथ्यो ।

हो, ३५ वर्षअघिसम्म सुन्धाराका तीनवटै धाराबाट पानी आउँथ्यो । त्यही पानीले स्थानीयसँगै काठमाडौं घुम्न आएकाको तिर्खा मेटिन्थ्यो । तर, अहिले ‘सुन्धारा नै तिर्खाएको’ छ ।

सुन्धाराको हविगतले स्थानीयको मन दुखेको छ । न्युरोडका स्थानीय राजाकृष्ण महर्जनले सुन्धाराकै पानी पिएर बाल्यकाल बिताए । तर, अहिले तिर्खाएको सुन्धाराको दृश्यले उनको मन बिझाउँछ ।

‘सानोमा बिहान उठ्नेबित्तिकै मुख धुन सुन्धारा पुग्थें । धाराभरि पानी आउँथ्यो । नुहाउनका लागि टाउको थाप्दा पानीले लछार्ला जस्तो हुन्थ्यो,’ विगत सम्झँदै उनले भने, ‘तर अहिले यो उखान जस्तो बनेको छ । त्यो बेलाको सुन्धारा सम्झँदा र अहिलेको सुन्धारा देख्दा मन खिन्न हुन्छ ।’

कसरी आउँथ्यो सुन्धारामा पानी ?

सुन्धारामा आउने पानीको स्रोत टुँडिखेलको भूमिगत पानी हो । कुनै बेला टुँडिखेल रानीपोखरीदेखि रंगशालासम्म फैलिएको थियो । अहिले रंगशाला भएको ठाउँमा पनि पोखरी थियो । टुँडिखेल बालुवाले भरिएको थियो ।

टुँडिखेलमा ४० फिट तलसम्म बालुवा थियो । टुँडिखेलको पानी झर्ने पाँच–छ वटा धारा थिए । जमल, तीन धारा, महांकाल मन्दिर, विद्युत् विभागको नजिक, भृकुटी मण्डप र भोटाहिटीका धारामा पानी आउँथ्यो । त्यसमध्येको ठूलो धारो थियो, सुन्धारा ।

पानी झार्न सुन्धाराको ठीक पछाडि एक चेम्बर बनाइएको थियो । त्यसको दायाँबायाँ अरु तीनवटा चेम्बर निर्माण गरिएको थियो । चेम्बरबाट नकुहिने काठको पाइप प्रयोग गरी मुख्य चेम्बरमा पानी ल्याइएको थियो । र, सुन्धारामा धाराभरि पानी खस्थ्यो । ती चेम्बर काठमाडांै मलको अगाडि (अहिले मःम पसलको ठीकमुनि) थिए ।

कसरी सुक्यो सुन्धारा ?

टुँडिखेलको आकार घट्दै गयो । पोखरीमा रंगाशाला बनाइयो । अनि, सुन्धारा आसपासमा मनलाग्दी ठूला भवन बने । परिणामतः सुन्धारा सुक्यो ।

स्थानीय गौतम डंगोलका अनुसार सुन्धारामा पानी सुक्नुको प्रमुख कारण सञ्चय कोष भवन अर्थात् काठमाडौं मलको निर्माण हो । २०४२ सालमा काठमाडौं मलको निर्माण सुरु गर्दा त्यस क्षेत्रमा भएको सबै बालुवा निकालियो । बालुवाको ठाउँमा माटो भरियो । पानी जम्मा हुने चेम्बर भत्किए । क्रमशः पानी सुक्न थाल्यो ।

मलको जग खन्ने क्रममा त्यहाँ भएका सम्पूर्ण बालुवा निकालियो । र माटो भरियो । पानी जम्मा हुने चेम्बर भत्किए । त्यसपछि सुन्धारमा पानी सुक्न थाल्यो ।

काठमाडौं निर्माणकै कारण सुन्धाराको पानी सुक्न थालेको निष्कर्षपछि स्थानीय आन्दोलित भए । केही समय भवन निर्माणमा अवरुद्ध गरियो । स्थानीयको आन्दोलनका कारण भवन निर्माण १४ वर्ष धकेलियो । अन्नतः २०५६ सालमा काठमाडौं मल पनि बन्यो । र, सुन्धाराको पानी पनि सुक्यो ।

काठमाडौं मल निर्माण हुँदै गर्दा सुन्धाराको पानी सुक्न नदिने उद्देश्यले चारैतिर पाइप राखिएको थियो । जुन पाइप काठमाडौं मलबाट सुन्धारासम्म पु¥याइएको थियो । पाइपमार्फत् केही समय सानो पानी झर्यो । पछि अरु भवन बने । बोरिङ गर्दै मनलाग्दी पानी तान्न थालियो । त्यसपछि मलको वरिपरि राखिएको पाइपभन्दा टुँडिखेलको पानीको सतह तल पुग्यो । र, सुन्धाराबाट पानी झर्न छाड्यो ।

अहिले पनि अत्यधिक वर्षा भएका बेला पानीको सतह पाइपभन्दा माथि आउँछ । र, सुन्धारामा सानो धारो खस्छ । तर, निकास जाने ठाउँ नभएपछि सुन्धारामै पोखरी बन्छ । जसकारण, अहिले पाइपबाट आउने पानी बन्द गरिएको स्थानीय गौतम डंगोलले बताए ।

भण्डारी बिल्डर्सको ढल पनि प्रमुख कारण

काठमाडौंका ढुंगेधारासम्बन्धी अध्ययन गरिरहेका प्रयागलाल जोशी भने सुन्धारामा पानी सुक्नुको दोष काठमाडौं मललाई मात्रै दिँदैनन् । ‘काठमाडौं मल बन्दा बालुवाको ठाउँमा माटो भरेर पानी पास हुन नसकेको हो,’ उनले भने, ‘तर पानी सुक्नुको अर्को मुख्य कारण १९७६/७७ तिर भण्डारी बिल्डर्सले बनाएको ढल हो ।’

उनका अनुसार तत्कालीन समयमा ढललाई पूर्ण रूपमा पानी नछिर्ने बनाउन सम्भव थिएन । बाहिरबाट सिमेन्ट लगाए पनि त्यहाँ पानी छिथ्र्याे । र, उक्त ढल टुँडिखेलको बीचबाट त्रिपुरेश्वर हुँदै बाग्मतीमा मिसिएको छ । टुँडिखेलको पानी सोही ढल हुँदै बाग्मती पुग्ने हुनाले सुन्धारापट्टि पानी जान सक्दैन । त्यसैले सुन्धारा सुकेको हो ।

‘साइड वाकर्स’ र स्थानीयबीच विवाद

सुन्धारामा पानी सुकाउने सञ्चय कोष भवनसँग १४ वर्ष लडेका स्थानीयको संघर्ष अझै सकिएको छैन । उनीहरुको दोस्रो लडाइँ सुरु भयो, सुन्धार क्षेत्रको संरक्षण गर्ने जिम्मा लिएको साइड वाकर्स प्रालि र काठमाडौं महानगरपालिकासँग ।

२०५५ सालमा काठमाडौं महानगरपालिकाका तत्कालीन मेयर केशव स्थापितले सुन्धारा र धरहरा वरपरको ५ रोपनी २ आना जग्गा मासिक ६० हजार भाडामा २० वर्षका लागि एकलौटी रुपमा साइड वाकर्स प्रालिलाई दिएका थिए । जसका सञ्चालक थिए, सञ्जीव तुलाधर ।

साइड वाकर्स र महानगरपालिकाबीच २८ जेठ २०५५ मा भएको सम्झौतामा सुन्धारा–धरहरा क्षेत्रलाई संरक्षण र संवद्र्धन गरी पर्यटकीय गन्तव्य बनाएर विश्वस्तरमा परिचित गराउने, भीमसेन थापाको सालिकसहितको पार्क बनाउने र सार्वजनिक शौचालयसहितको एक चमेना गृह सञ्चालनलगायतका विषय उल्लेख गरिएको छ । तर, साइड वाकर्सले सम्पदा संरक्षणभन्दा पनि नाफा कमाउन बढी ध्यान दियो ।

ऐतिहासिक महत्त्वका सम्पदामा व्यक्तिको राज चलेको भन्दै स्थानीय र स्थानीय क्लबहरुले मिलेर धरहरा सुन्धारा संरक्षण समिति गठन गरे । जसको नेतृत्व गोविन्द महर्जनले गरे । काठमाडांै महानगरपालिकाले सार्वजनिक खरिद नियमावलीको उल्लंघन गरेको, ऐतिहासिक महत्त्वको सम्पदा व्यापारीको हातमा सुम्पिएको र सम्पदा धराशायी बनेको भन्दै समितिले सर्वोच्च अदालतमा मुद्दा हाले ।

२३ फागुन २०५८ मा सर्वोच्चले समितिको पक्षमा फैसला ग¥यो । र, महानगर र साइड वाकर्सबीचको सम्झौता खारेज गरिदियो ।

त्यसको तीन वर्षपछि फेरि २०६१ सालमा केशव स्थापित पुनः काठमाडौं महानगरपालिका मेयर बने । उनले फेरि साइड वाकर्स कम्पनीलाई नै सुन्धारा सुम्पिए । स्थानीय फेरि विरोधमा उत्रिए । र, तत्कालीन काठमाडांै महानगरपालिका–२२ बस्ने गौतम डंगोललगायत आठ जनाले दोस्रोपटक सर्वोच्च अदालतमा मुद्दा हाले । सर्वोच्च अदालतमा ९ वर्ष मुद्दा चल्यो ।

समितिका सदस्य साइड वाकर्स प्रालिका सञ्चालक सञ्जीव तुलाधरबीच विवाद चर्कंदै गयो । सोही क्रममा सञ्चालक पक्षले समितिका सदस्य चन्द्रमान तुलाधरको टाउकोसमेत फुटाए । हाल उनी काठमाडांै महानगरपालिका–२२ का वडा सदस्य छन् ।

सर्वोच्चले ९ वर्षपछि २०६९ सालमा सुन्धारा धरहरा क्षेत्रको संरक्षण र संवद्र्धन विवादरहित रुपबाट सञ्चालन हुनु नै आवश्यक रहेको निष्कर्ष निकाल्यो र साइड वाकर्सले नै सञ्चालन गर्न पाउने फैसला भयो ।

सर्वोच्चको फैसलाप्रति समितिका सदस्य सन्तुष्ट त थिएनन् । तर, उनीहरुसँग सर्वोच्चको फैसला मान्नुबाहेक अरु विकल्प थिएन ।

२०७२ सालको भूकम्पले धरहरा ढलेपछि अहिले पुनर्निर्माणको काम चलिरहेको छ । र, साइड वाकर्सलाई सरकारले त्यहाँबाट हटाएको छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार १८, २०७६ २३:४१