उता केजरीवालको शक्ति बढेको बढ्यै, यता देखासिकी गर्नेहरू खिइएको खिइयै

A+ A A-

भारतमा पुराना दललाई उछिनेर आम आदमी पार्टीले दिल्लीबाहिर सत्ताको ढोका खोल्दैगर्दा नेपालमा झण्डै ‘उस्तै समयमा सुरु भएको’ वैकल्पिक राजनीतिको बहस परिवर्तनभन्दा अगाडि जाने कि पछाडि फर्किने भन्नेमा रुमल्लिएको छ ।

वैकल्पिक राजनीतिको हाँक दिनेहरू अस्वीकार गर्न सक्दैनन्, उनीहरू छिन्नभिन्न छन् । उनीहरूसित जनमनका एजेण्डाहरू छैनन् । विचारमा अलमलिएका छन् । व्यवहारतः प्रस्ट छैनन् । कमजोर छन् । चुनावकाे मुखमा तिनका कतिपय सदस्य पार्टी छाेड्दै छन् । काेही पुरानै पार्टीतिर फिर्दा छन् ।

उता, विधानसभाको ११७ मध्ये ९१ सिट जितेको आम आदमी पार्टीले आफ्नो शासन दिल्लीबाट पञ्जाबमा पुर्‍याएको छ । यो अझै अघि जाने अनुमान लाउन सकिन्छ । ‘आप’ त्यही पार्टी हो, जुन १० वर्षअघि आफूलाई वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिको रूपमा चिनाउँदै भारतीय जनतामाझ उभिएको थियो । एक दशकभित्र उसले दिल्ली मात्र नभएर पञ्जाबी जनताको समेत मत जितेको छ ।

‘मतदाताले परिवर्तन चाहेका बेला उनीहरूका अगाडि उत्कृष्ट विकल्प हुनुपर्छ भन्ने कुरा पञ्जाबमा आम आदमी पार्टीको सुनामीले प्रस्ट पारिदियो । नेतृत्वमा निर्णय लिने दम हुनुपर्‍यो । साथमा बलियो वैकल्पिक एजेण्डा हुनुपर्‍यो । यसो हुँदा विकल्पको आधार पनि बन्छ’, इन्डिया टुडेका पत्रकार कुमार कुणालले ट्विटमा भनेका छन् ।

पंजाब में "आप" की सुनामी ने ये साफ़ कर दिया कि वोटर बदलाव तभी चाहते हैं जब एक बेहतर विकल्प मौजूद हो।

विकल्प का आधार भी तभी बनता है जब नेतृत्व में फ़ैसला लेने का दम हो और सामने एक मज़बूत वैकल्पिक एजेंडा हो।

आम आदमी पार्टी ने बहुत साफगोई से बताया कि वो लोगों को क्या देगी।
— कुमार कुणाल (@KumarKunalmedia) March 10, 2022

यसबारे करिब उस्तै समयमा लेखक खगेन्द्र सङग्रौलाले ट्विट गरेका छन्, ‘केजरीवालको “आम आदमी” पार्टी त विस्तारवादी पो निस्क्यो गाँठ्ठे । कत्राकत्रा मै हुँ भन्ने साँढे पार्टीलाई उछिनेर दिल्लीपछि यो पञ्जाबमा विस्तारित भएछ । यताका म वैकल्पिक पार्टी हुँ भन्दै चुरिफुरी गर्ने सङ्कुचनमुखी दलहरूले केजरीवालको विस्तारवादको रहस्य बुझ्न खोजे के पो बिग्रेला र ?’

केजरीवालकाे "आम आदमी" पार्टी त विस्तारवादी पाे निस्क्याे गाँठ्ठे।कत्राकत्रा मै हुँ भन्ने साँढे पार्टीलाई उछिनेर दिल्लीपछि याे पञ्जाबमा विस्तारित भएछ।यताका म वैकल्पिक पार्टी हुँ भन्दै चुरिफुरी गर्ने सङ्कुचनमुखी दलहरूले केजरीवालकाे विस्तारवादकाे रहस्य बुझ्न खाेजे के पाे बिग्रेला र?
— Khagendra Sangroula (@belakoboli) March 10, 2022

भारतमा पास, नेपालमा फेल

वैकल्पिक राजनीतिको अभियान चलाउँदै आएका नेता केशव दाहाल भारतमा वैकल्पिक धार सफल हुनु र नेपालमा थला पर्नुका कैयौँ कारण औँल्याउँछन् । ‘वैकल्पिक राजनीतिबारे जुन भास्य निर्माण गर्नुपर्थ्यो, यसमा हामी चुक्यौँ । हामीसित वैकल्पिक राजनीतिका लागि राम्रो स्पेस थियो । त्यसलाई नयाँ नेतृत्व, विचार, एजेण्डा, पार्टी संरचनाले भर्नुपर्थ्यो, त्यस्तो गरिएन’, उनी भन्छन् । केही समयअघिसम्म विवेकशील साझामा रहेका उनी अहिले पार्टी राजनीतिमा निष्कृय छन् ।

नेपालमा आफूलाई वैकल्पिक शक्ति त धेरैजसो दलले भन्ने गरेका छन् । तर बाबुराम भट्टराईले नयाँ शक्तिलाई तत्कालीन संघीय समाजवादी पार्टीमा हुलेपछि केही वर्षयता मूलतः विवेकशील साझा पार्टीलाई अरु दलभन्दा अलि फरक मानिएको थियो । र उसैले खासगरी आम आदमी पार्टीको नक्कल गरेको थियो ।

मिलन पाण्डे

वैकल्पिक राजनीतिकै अभियन्ता मिलन पाण्डे नेपालमा एउटा समूहले बाटो फेरिदिँदा बहस गिजोलिएको बताउँछन् । उनको संकेत विवेकशील साझा पार्टीका अध्यक्ष रवीन्द्र मिश्रतिर थियो । केही महिनाअघि मिश्रले अघि सारेकाे मार्ग परिवर्तन प्रस्तावकाे विपक्षमा पाण्डेसहित केही नेता उभिएका थिए । ‘२०७४ सालको चुनावमा हामीलाई जनताले ग्रीन सिग्नल दिएकै हुन् । प्रगतिशील लोकतान्त्रिक पार्टी बनाउने हस्ताक्षर गरेर रवीन्द्रजी र हामीले फेरि एकता गर्यौं । तर कालान्तरमा उहाँहरूले बाटै फेरिदिनुभयो’, पाण्डे भन्छन्, ‘केही कमजोरी भएकै हो । तर वैकल्पिक राजनीतिको एजेण्डामा हामीबाट ठूलै गल्ती भएको र हामी फर्किनै नसक्ने स्थितिमा पुगेको जस्तोचाहिँ लाग्दैन । रविन्द्रजीहरू पछिल्तिर लाग्नुभयाे । हामीलाई अघि जान सानाे बाटाे अझै छ ।’

हुन पनि, कुनै बेला पुराना पार्टीलाई दुत्कार्दै आफूलाई वैकल्पिक शक्ति भनेर चिनाएका मिश्र एकाएक पछाडि फर्किँदा वैकल्पिक आन्दोलनलाई ठूलै धक्का पुगेको छ ।

भारतमा केजरीवालले पार्टी बिस्तार गर्दैगर्दा आफूहरू मुख मिठ्याउँदै बस्नुपरेको परिस्थितिलाई पाण्डे दुर्भाग्य मान्छन् । भन्छन्, ‘केही साथीहरू पछाडि फर्किंदा हाम्रो अभियान केही कमजोर भएको सत्य हो । तर हामी जहाँको त्यहीँचाहिँ छैनौँ । विगतका कमजोरीहरू हाम्रा पाठ हुन्, अहिलेको परिस्थिति हाम्रा लागि चुनौती हो । पाठबाट सिकेर, चुनौती चिरेर अघि बढ्ने हो ।’

रवीन्द्र मिश्र

दाहालका अनुसार केजरीवाल नेतृत्वको वैकल्पिक धार सफल हुनुमा केही महत्त्वपूर्ण पक्ष छन् । अभियान चलाइरहँदा केजरीवालले आफूले राजनीति गर्ने समाजलाई पढे । बुझे । उनीहरूका आवश्यकता अनि समाधानका बाटोहरू, प्राप्तिका चरणहरू पहिल्याए । आफूमा प्रस्ट भए । आफ्ना कार्यशैलीहरूबाट जनतालाई प्रभावित गरे । धेरै ठूल्ठूला सपना बाँडेनन् । व्यावहारिक र पूरा हुनेखालका एजेण्डाहरू अघि सारे । यसमा सेवाप्रवाह र जनताका आधारभूत आवश्यकता समावेश गरे । भ्रष्टाचारविरुद्ध उभिए । उनीहरूले नयाँ समयअनुसार नयाँ विचार, कार्यशैली र एजेण्डाहरू जनतामा लगे । दिल्लीको सत्तामा पुगेपछि राम्रो डेलिभरी गरे । दिल्ली मोडेल देखाएर पञ्जाबमा चुनाव जिते ।

केशव दाहाल

'तर हामीले के गर्‍याैँ ? वैकल्पिक राजनीतिकाे बहसलाई सुरुबाटै गिजोल्यौँ । अलमल्यायौँ', दाहाल थप्छन्, 'बाबुराम भट्टराईजीले वैकल्पिक भनेर नयाँ शक्ति बनाउनुभयाे । तर उहाँमा माओवादको धङधङी सकिएकै थिएन । मान्छे भेला गरेपछि भइहाल्छ भन्ने ठान्नुभयाे । उहाँ वैकल्पिक हुन सक्नुभएन । अन्ततः यसलाई पुरानै पार्टीमा मिसाउनुभयाे ।'

उनका अनुसार उज्जवल थापा, मिलन पाण्डेहरूले चलाएकाे विवेकशील नेपाली दलमा केही नयाँ र अनुकरणीय प्रवृत्तिहरू थिए । तर, ती मात्र राजनीतिक रूपमा पूर्ण वा पर्यााप्त थिएनन् । 'पछि रवीन्द्रजीहरूले साझा पार्टी सुरु गर्नुभयो । विवेकशील नेपाली दल मिसाइयाे । पुनर्गठित पार्टीमा केही नयाँ मान्छे त थिए । तर यसले पनि राजनीति र प्रवृत्तिमा जस्तो भास्य निर्माण गर्नुपर्थ्यो, त्यो सकेन । नयाँ कुराहरू नै दिन सकिएन । मान्छे नयाँ हुनुभयो नयाँ भास्य स्थापित गर्न सकिएन । सही राजनीतिक दिशा, वैचारिक दिशा नै समात्न सकिएन', बाबुराम भट्टराईदेखि रवीन्द्र मिश्रसम्मको नेतृत्वमा रहेर काम गरेका दाहालले शिलापत्रसँग भने, 'अहिले याे शक्ति २०६२/०६३ को आन्दोलनभन्दा पछाडि फर्किने कि अगाडि जाने भन्नेमा रुमल्लिएकाे छ ।'

पार्टी बिस्तारमा केजरीवालले जस्तै रणनीति बनाउन नसक्नुलाई पनि नेपालमा वैकल्पिक राजनीतिकाे असफलता कारण मान्छन् उनी । उनका अनुसार आम आदमी पार्टीलाई केजरीवालले एकैचोटि देशभर बिस्तार गर्न खोजेनन् । उनले दिल्लीमा जग बसालेर पार्टीलाई अरु राज्यतिर लैजाने रणनीति लिए । त्यसमा उनी सफलोन्मुख छन् । 'हामीकहाँ चाहिँ देशैभरि एकैपल्ट संगठन बनाइहाल्ने, ठूलो पार्टी भैहाल्ने हतारो भयो । रङ थोरै थियो, हामीले धेरै ठाउँ पुर्‍याउन खाेज्ने हुँदा मधुरो बन्यो', सानो पार्टीको बिस्तारलाई कुनै एक बिन्दुबाट सुरु गर्नुपर्ने संकेत गर्दै दाहाल भन्छन् ।

मिलन पाण्डेचाहिँ ०७२ सालतिर तत्कालीन विवेकशील नेपाली दलले विन काठमाडौं, विन नेपालको रणनीति तय गरेको सम्झिन्छन् । 'पहिला काठमाडौं जितियो भने अन्त जान सजिलो हुन्छ भन्ने रणनीति त हामीले त्यो बेलै तय गरेका हौँ । तर हामीलाई राजनीतिक दलका रूपमा स्वीकार गर्ने जमात सानो तर क्लबभन्दा माथि उठ्न सकेनौ भन्ने जमात ठूलो थियो', पाण्डे भन्छन् ।

पछि रवीन्द्र, मुमाराम खनाललगायत वैकल्पिक शक्ति बनाउने भनेरै निस्किए । 'उहाँहरूकाे व्यक्तित्वले पनि आन्दोलनलाई सघाउ पुग्ने हाम्रो अपेक्षा रह्यो । मिडिया पहुँचदेखि जनतामाझ उहाँहरूको छवि राम्राे थियाे । त्यस हिसाबले उहाँहरूसित अघि बढ्दा ठीकै हुन्छजस्ताे लागेर मिल्याैँ', पाण्डेले भने ।

२०७४ सालकाे चुनावमा विवेकशील-साझा पार्टीका उम्मेदवारले देशभर २ लाख १२ हजार मत पाएका थिए । बागमती प्रदेशमा याे पार्टीका तीन सांसद छन् । पछि नेताहरू आफूआफू लडे, भिँडे, छुट्टिए, फेरि मिले, फेरि छुट्टिए । 'पछिल्लाे विछोडको कारण सामान्य आन्तरिक मतभेद होइन । गम्भीर वैचारिक मतान्तर हाे । प्रगतिशील लाेकतान्त्रिक पार्टी बनाउने सहमति गर्नुभएका रवीन्द्रजीहरूले प्रतिगमनकाे बाटाे राेज्नुभयाे । यसपछि एकता गल्ती थियाेजस्ताे लाग्याे', पाण्डे भन्छन् ।

विवेकशील साझा पार्टीका प्रवक्ता शरदराज पाठक वैकल्पिक राजनीतिकाे आन्दाेलन अपेक्षाकृत रूपले अघि बढ्न नसकेकाे स्वीकार्छन् । यद्यपि, निराश नै हुनुपर्ने स्थिति भने नरहेकाे उनकाे दलील छ । मिलन पाण्डे र केशव दाहालले भनेजस्ताे वैकल्पिक राजनीति गिजोलिएको कुरालाई उनी इन्कार गर्छन् । बरू यसलाई गिजोल्ने खाेज्नेहरू पार्टीबाट बाहिरिएकाले आन्दोलन चुस्त बनेको पाठकको जिकिर छ ।

शरदराज पाठक

'दशकौँ पुराना पार्टी, तिनले बनाएका जालो, समाजको चरित्र फेर्ने अभिभारा वैकल्पिक आन्दोलनलाई छ । यसका लागि समय त लागिहाल्छ नि', उनले भने, 'त्यसमाथि अराजक, अनुशासनहीन प्रवृत्ति भएका केही पात्रले पार्टीलाई अघि बढ्न व्यवधान खडा गरिरहे ।'

भारतमा आम आदमी पार्टी पनि नेपालका वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिमा जस्तै अन्तरसंघर्ष, व्यवधान र चुनौतीहरू झेल्दै अहिलेकाे अवस्थामा आइपुगेकाे पाठक बताउँछन् ।

उनी नेपालमा वैकल्पिक शक्तिका मुख्यतः तीन वटा बाधा औँल्याउँछन् । पाठकका अनुसार नयाँ वा पुराना पार्टीभित्र व्याप्त अनुशासनहिनता, नेपाली समाजको चरित्र र दलीय जालो वैकल्पिक राजनीतिका चुनाैतीहरू हुन् । लोकतन्त्रका नाममा पार्टीभित्र अराजक र उदण्ड गतिविधि हुने उनकाे भनाइ छ । पार्टी नेतृत्वले यस्ता पात्रलाई कारबाही गर्दा सबै 'रियाक्टिभ' भएर उल्टै नेतृत्वमाथि नै प्रश्न उठाइदिने गरेकाे उनी बताउँछन् । पार्टीले मार्ग परिवर्तनको प्रस्ताव पारित गर्दा मिलन पाण्डेसहितका नेताले विरोध गरेको र कारबाही गर्दा मिडियामार्फत आएका प्रतिक्रियतिर उनको संकेत थियो । अर्कातिर, तुरुन्तै परिवर्तन खोज्ने र छिट्टै निराश हुने सामाजिक चरित्र छ । पाठक भन्छन्, ‘सबैभन्दा ठूलो व्यवधान त दलीय जालो हो । समाजका विभिन्न अवयव, अंगहरूलाई दलहरूले राजनीतिकरण गरिदिएका छन् । जन्मदेखि मृत्युसम्म मान्छे दलीय जालोको घेरामा छन् । उनीहरू झट्टै नयाँ पार्टीमा आइहाल्ने स्थिति बनिसकेको छैन ।'

विवेकशील साझाले उल्टाे बाटाे अंगालेकाे, वैकल्पिक राजनीतिकाे आन्दोलन गिजाेलिएकाे भन्नेखालका टिप्पणीमा कुनै तुक नरहेकाे उनकाे तर्क छ । 'जनतालाई आफैँ निर्णय गर्न नपाएका विषय, मुद्दा पहिचान गरेर एकपल्ट लिएर जाऔँ भन्दा हामी कसरी प्रतिगामी भयौँ ? उनी प्रश्न गर्छन्, 'विदेशीको दबाब, प्रभाव र हस्तक्षेपबाट ल्याइएका एजेण्डालाई स्वीकार्दा अग्रगामी भइने, नस्वीकार्दा प्रतिगामी भइने पनि हुन्छ ?'

यद्यपि, अरबिन्द केजरीवालबाट सिक्ने खालका कुराहरू थुप्रै रहेकाे उनले बताए । भने, 'सेवा प्रवाह, जनताका आधारभूत मागलगायत विषयहरू छन्, जो हामी आम आदमी पार्टीबाट सिक्न सक्छौँ ।'

विवकेशील साझा पार्टी, केन्द्रीय कार्यसम्पादन समिति सदस्य समीक्षा बास्काेटा भारतमा आम आदमी पार्टी सेवा प्रवाह गर्ने स्थितिमा पुगेकाले पञ्जाबमा जान सजिलाे भएकाे बताउँछिन् । त्यसबाहेक नेतृत्वमाथिकाे विश्वासलाई पनि आम आदमी पार्टी सफल हुनाकाे कारण मान्छिन् । उनले भनिन्, 'भारतमा केजरीवालकाे विश्वास थियो । हामीले सुरु गरेको आन्दोलनमा नेतृत्वलाई विश्वास गर्नेभन्दा पनि क्षयीकृत गर्न खाेजियाे । सानातिना कुरामा पार्टी विभाजनसम्मको मोडमा लिएर जाने प्रयास भयाे । कुरा वैकल्पिक राजनीतिको गरे पनि आत्मकेन्द्रित सोचबाट माथि निस्कन नसक्दाकाे परिणाम समग्र आन्दाेलनले बेहाेर्नुपरेकाे छ ।'

समीक्षा बास्कोटा

यद्यपि, युवालाई राजनीतिमा आउन प्रेरित गर्नुलाई उनी वैकल्पिक राजनीतिको ठूलो उपलब्धि मान्छिन् ।

उसो भए, तिनै युवा अहिले किन अटेरी समूह बनाएर छुट्टै उम्मेदवारी दिँदैछन् ? विवेकशील साझालाई किन आफ्नो छाता मान्न तयार छैनन् ?

बास्काेटा भन्छिन्, 'हामीले प्रयास गरे पनि राज्यसत्तामा हस्तक्षेपकारी भूमिका निभाउने गरी शक्ति बनाउन सकेनौँ । आउँदै गरेको स्थानीय निर्वाचनमा हाम्रा उम्मेदवारलाई आफ्नै चुनाव चिन्हमा लडाउन सक्ने स्थिति छैन । त्यसैले युवाहरू दलको ट्यागबिनै लड्न चाहेका हुन सक्छन् । तर ती सबैलाई आकर्षित गर्दै हामी अघि बढ्छौँ । निराश भएर आन्दोलन अघि बढ्दैन ।'

पत्रकार मुमाराम खनाल नेपालमा वैकल्पिक शक्ति नै नभएको बताउँछन् । प्रचार वैकल्पिक शक्ति भनेर गरे पनि नेतृत्व तहमा व्यक्तिवादी र संगठनात्मक तहमा त्यसैलाई प्रवर्द्धन गर्ने चरित्र हाबी रहेको उनकाे टिप्पणी छ । ‘पुरानै टेम्पलेटमा रहेका पार्टीलाई कसरी वैकल्पिक शक्ति मान्ने ?’, कुनै बेला वैकल्पिक राजनीतिको आन्दोलनमा सक्रिय खनाल भन्छन्, ‘राजनीतिक एजेण्डाबिनाको पार्टी बनायो अनि वैकल्पिक भनिदियो । कति सजिलो !'

मुमाराम खनाल

खनालका अनुसार भारतमा आम आदमी पार्टीले ‘डेलिभरी’लाई पहिलो प्राथमिकता राखेर काम गर्नुलाई सफलताको मुख्य कारक मान्न सकिन्छ । दोस्रो कारक त्यहाँको सामाजिक चेतना स्तर हो । ‘दिल्लीको समाज शिक्षित छ । त्यहाँ लोकतन्त्रका लागि जुन आधार छ, नेपालमा त्यस्तो छैन । वैकल्पिक राजनीतिले काम गर्ने नै खुकुलो राजनीतिक व्यवस्थामा हो’, उनले भने, 'हाम्राेमा खुकुलोपन आएको छैन । दलहरूले मतदातालाई जालोमा जेलेर राखेका छन् । पुराना पार्टीको विचारधारात्मक जालो होस् वा संगठनात्मक जालोमा छन् जनता । यी सबै ढंगले सामाजिक जीवन नै राजनीतिक कब्जामा छ ।'

अर्कातिर आफूलाई वैकल्पिक शक्ति दाबी गर्ने पार्टीका नेता पुराना पार्टीका नेताभन्दा चरम व्यक्तिवादी भएर निस्कनुले जनतामा विश्वासको वातावरण बन्न नसकेको खनालको टिप्पणी छ । भन्छन्, 'रवीन्द्रजीहरू त आफैँले गरेको घोषणा, बाचालाई काट्दै परिवर्तनभन्दा पछाडि फर्कँदै हुनुहुन्छ । उहाँहरू अझै आफूलाई वैकल्पिक शक्ति भन्न कसरी सक्नुहुन्छ ?'

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन २६, २०७८ २२:३१