नत्र चन्द्र शमशेरले सती प्रथा हटाउने थिएनन्, सुजितले पनि किताब लेख्ने थिएनन्

नत्र चन्द्र शमशेरले सती प्रथा हटाउने थिएनन्, सुजितले पनि किताब लेख्ने थिएनन्

A+ A A-

आजभन्दा झण्डै २० वर्षअघि म पाकिस्तान जाँदा एक मुस्लिम महिलाले मलाई सोधेकी थिइन्, 'तिमीहरूकहाँ हिन्दु धर्मअनुसार त श्रीमान् मरेपछि स्वास्नीलाई जिउँदै जलाइन्छ रे नि, हो ?'

मलाई कस्तो लाज लागेजस्तो भयो । मैले सानो स्वरले भनेकी थिएँ, 'हो, पहिलेपहिले त्यस्तो थियो रे । तर, १०० वर्षअघि यो प्रथाबाट कानुनी रूपबाट मुक्त भइयो ।'

'होइन नि भारतमा त ३०–४० वर्षअघि पनि रूप कुँवर नामकी सती गएकी थिइन् रे । उनको नाममा मन्दिर पनि बनाएको थियो रे ।'

मरिनाको कुरा सत्य नै थियो, मैले बोल्ने ठाउँ थिएन । ‘सती’ प्रथा हिन्दु धर्मको कलंक हो भन्ने विचार त मेरो थियो । म प्राय: हिन्दु धर्मका कतिपय गलत रीतिरिवाजको विरोध गर्ने भएकाले नै मरिनाले मलाई ‘धर्म र संस्कार’ का बारेमा सोध्न सकिनन् । ‘सती’ पढ्दाखेरी मलाई त्यही घटनाको याद आयो ।

‘महिलालाई उसको श्रीमान् मरेपछि सँगै मार्ने’ क्रूर चलन कसरी आयो ? त्यसको सामाजिक, आर्थिक र मनोवैज्ञानिक पक्ष के थियो ? कसरी यो प्रथा हटाउन कुनै ठूलो आन्दोलन हुनुपरेन ? तर ‘सती’ प्रथा अहिले पनि नजानिँदो तरिकाले हाम्रो समाजमा व्याप्त छ भनेर लेखकले बडो अध्ययन गरेर अनेक इतिहासहरूबारे बुझेर लेखेका छन् । लेखक बधाईका पात्र छन् र यो किताब महिलावादी आन्दोलनमा चाख राख्ने महिला अधिकारवादीहरूले मात्र होइन, समाजशास्त्रका प्रत्येक विद्यार्थी र इतिहासमा थोरै पनि चाख राख्नेले पढ्नैपर्ने मलाई भान भयो ।

यदि चन्द्र शमशेरले १०० वर्षअघि सती प्रथालाई हटाउन कठोर निर्णय नलिएको भए शायद हाम्रा कति बज्यै, काकी, फुपूहरू पनि श्रीमान्‌सँग ‘सती’ जानुपर्थ्यो भन्ने लाग्यो । मन थरर भयो । ४४ वर्षमा विधवा भएकी मेरी आमा पनि शायद मेरो पिताको मृत्युसँगै चितामा जल्थिन् कि ? मैले धेरै ठाउँमा यो किताब पढ्नुस् भनेर सिफारिस गरेकी छु । किनभने लेखकले सती प्रथाको मनोवैज्ञानिक र सामाजिक पाटोबारे मात्र स्पष्ट पारेका छैनन्, त्यो क्रूर प्रथा सय वर्षअघि हटे पनि यो प्रथाले पारेका अनेक खराब असर महिलाप्रति गरिने भेदभावको रूपमा अझै समाजमा छन् भनेर छलफल गरिएको छ ।

सती प्रथा महिलाको यौनिकतालाई कठोर अनुशासनमा राख्ने एउटा चलन थियो । महिलाले आफ्नो पतिबाहेक अरु कसैसँग यौन सम्बन्ध राख्नुहुँदैन भन्ने मान्यताले गर्दा नै होला, श्रीमान् मरेपछि श्रीमती जीवित नै भइन् भने उनले अरुसँग सम्बन्ध राख्छिन् र यसले गर्दा सम्पूर्ण कुलको अपमान हुन्छ भन्ने विचारले पनि सती प्रथालाई महत्त्व दिइएको हो कि ?

मेरी एक काकी बज्यै १० वर्षको उमेरमा भारतमा विधवा हुनुभएको थियो । नेपालमा मेरी एक ठूलीआमा १४ वर्षमा नेपालमा विधवा हुनुभयो । उहाँहरूको कुरा गर्दा घर परिवारका महिलाहरूले 'उहाँहरू त सतीजस्तै हुनुहुन्छ । विधवा भएर कहिल्यै रंगिन लुगा लगाउनुभएन । माछामासु त के लसुन, प्याजसमेत छाड्नुभयो । उहाँहरू तपपूजा गर्न योग्य हुनुहुन्छ' भन्ने कुरा हुन्थ्यो । मैले १२ वर्षको उमेरमा मेरी आमालाई सोधेकी थिएँ रे– 'किन ठूलीआमा र काकी बज्यैको विवाह नगरिदिएको नि ?'

मेरी आमा त्यो कुरा सुनेर छक्क परेकी थिइन् रे । अनि आमाले भन्नुभाको थियो रे, 'विधवा भइसकेपछि पनि कहीँ फेरि विवाह हुन्छ त ? उनीहरूको त भाग्य नै त्यस्तो । कसले फेरि अर्को विवाह गर्ने विचार गर्छ ? उहाँहरू त 'सती' नै हो । जीवनभर एकै पतिको नाममा बाँच्नुभयो ।'

आमाले धेरै पछि मलाई मैले यस्तो अचम्मको प्रश्न कसरी सोधेको भनेर छक्क लागेको थियो रे । त्यो घटना त म सम्झन्नँ तर मेरी काकी र ठूली आमाको अवस्था देखेर साह्रै माया लाग्थ्यो । विधवाहरू काम लाग्दैन, उनीलाई पन्छाउनुपर्छ भनेर वृन्दावनमा लगेर राखिदिने चलन भारतमा अझै पनि छ ।

विधवा भएपछि उनलाई समाजमा गरिने व्यवहार कस्तोसम्म हुन सक्छ भनेर वृन्दावनमा बसेका महिलाहरूलाई हेरे पुग्छ । त्यहाँ महिलाप्रति गरिने निकृष्ट व्यवहारले हिन्दु धर्मको खिल्ली उडाउँछ ।

कसरी राज्यसत्ताको अनेक तरिकाले उपयोग गर्न राजाको मृत्युपछि रानीहरूलाई ‘सती’ हुन पठाइन्थ्यो भन्ने कुरा यो किताबमा मजासँग वर्णन गरिएको छ । नेपालमा पनि विधवा आमाको सम्पत्ति हत्याउने छोराहरू समाजमा अझै छन् ।

'...विधवाहरूलाई पन्छाउने सूक्ष्म चाहनाकै क्रूरतम रूप हो, सती प्रथा' (पेज ६९) भन्ने पढेपछि लाग्यो, अहिले पनि विधवाहरूलाई सकेसम्म रमाइला, धार्मिक कार्यक्रममा सहभागी हुन बन्देज गरिन्छ । मेरी आमा अहिले पनि कसैको विवाहमा जान हिचकिचाउँछिन् अशुभ हुन्छ भनेर ।

'चिताभित्र छोरीले चीत्कार गर्दै छटपटाउँदै प्राण त्यागेको सुन्दा आमाको मनोदशा कस्तो हुँदो हो ? आमाको काख नै सधैँलाई खोसिँदै गरेको सन्तानको क्रन्दनले कुनै पुरुष पनि आहत हुँदो हो कि' भनेर लेखकले प्रश्न गर्दा (पेज १२३) मलाई लाग्यो– अवश्य, पुरुष पनि आहत हुँदो हो, नत्र त चन्द्र शमशेरले यो प्रथा हटाउने थिएनन्, अनि सुजित मैनालीले यो किताब पनि लेख्ने थिएनन् ।

'महाभारतमा ब्युषिताख नामक व्यक्तिको मृत्युपछि उनकी पत्नी भद्रा भन्छिन्, 'पतिबिना युवती निरन्तर दुःखमा डुबिरहने भएकाले उनी वस्तुत बाँचेकी हुँदिनन्, मरेतुल्य भएकी हुन्छिन् । त्यसैले पतिको मृत्युपछि आफ्नो पनि मृत्यु हुनुमै नारीको हित छ ।'

अर्थात् महिलाको जीवनमा पतिबाहेक केही छैन भन्ने मान्यतालाई यसरी जनजनमा स्थापित गरिएको थियो धर्म र संस्कारको नाममा । वास्तवमा केही हदसम्म अहिले पनि त्यस्ता संस्कारहरू अझै चलनमा नै छन् । 'पतिलाई रिझाउनुपर्छ, पतिको सेवा गर्नुपर्छ, पतिबाहेक अरू कसैको विचार पनि मनमा गर्नु हुँदैन, पतिको मृत्युपछि सेतो लुगा लगाएर जीवन बिताउनुपर्छ' भन्ने सानैदेखि नै सिकाइन्छ ।

मेरी आमाले पनि झण्डै चार–पाँच वर्षसम्म सेतो लुगा लगाएर बस्नुपरेको थियो । सेतोबाहेक अन्य रङको लुगा लगाउने त उनले विचार नै गर्न मान्दिनथिन् । पछि विस्तारविस्तार उनी केही परिवर्तन भइन् र अन्य रङको लुगा पनि लगाउन थालिन् । तर, ‘सती’ हुनु राम्रो हो भन्ने उनको भावना हराएको छैन ।

भारतमा इष्ट इण्डिया कम्पनी अर्थात् ब्रिटिसहरूले ‘सती’ प्रथालाई अमानवीय चलनलाई हटाए । त्यही राम्रो सिकोे चन्द्र शमशेरले पनि गरे र नेपालमा सती प्रथा हटाए । उनले सती प्रथा हटाउँदा न त भारतमा, न नेपालमा हिन्दु गुरुहरूले यस्तो गर्न हुँदैन भन्न सके । सहजै सती प्रथा औपचारिक रूपमा बन्द भयो । तर ‘सती’ भन्ने शब्दलाई मान सम्मान दिएर ‘सीता, सती, पार्वती जन्मेको देश, सतीहरूले आहूती दिएको देश भन्ने भनाइहरू अझै हाम्रो जनमानसमा छँदैछन्, मानौँ– सती एउटा सम्मानित कुरा हो ।

सती शब्दलाई आदरपूर्वक मान्यता दिएको हुनाले नै एक अंग्रेजी शब्दकोशमा 'हिन्दुशास्त्रीहरूले राजीखुसीमा आफूलाई दग्ध बनाउने र पतिप्रतिको भक्तिको सङ्केतको रूपमा पतिको चितासँगै दग्ध हुने क्रिया वा चलन' भनेर लेखिएको छ । (पेज ३)

तर, पुरुषहरूले राजीखुसी पत्नी मरेपछि उनीसँगै सती जाने चलन किन नभएको होला भन्ने प्रश्न आइहाल्छ । के वास्तवमा महिलाहरू राजीखुसीले जान्थे त सती बन्न ? अवश्य पनि त्यस्तो होइन । स्वेच्छाले सती गइन्न, त्यो बाध्यता थियो, विवशता थियो भनेर लेखकले स्पष्ट पारेका छन् । 'मनुस्मृतिमा स्वर्गलोकको इच्छा गर्ने स्त्रीले दिवंगत पतिका निम्ति कुनै पनि अप्रिय कर्म नगरून्' भनिएको छ । (पेज नं ८५)

अर्थात् श्रीमान् जे–जस्तो भए पनि पत्नीले उसलाई देवता मानेर सेवा गर्नुपर्छ भन्ने भावना हुनुपर्छ भनेर धर्मले भन्छ । त्यो चलन अहिले पनि छँदैछ । तीजमा श्रीमान्‌को नाममा भोको बस्नु महिलाको धर्म नै हो भनेर हामीलाई सिकाइन्छ ।

लेखकले नेपाल र भारतको सती प्रथा मात्रै होइन, कसरी युरोपमा बोक्सीको नाममा महिलालाई जिउँदै जलाइन्थ्यो, विधवालाई उन्मूलन गर्ने चलन फिजियनलगायत अफ्रिकी समुदायमा पनि थियो । अमेरिकामा रैथाने जातिमाझ पनि सती प्रथा हुने खालको अभ्यास कुनै समय थियो । त्यहाँ पनि पतिको मृत्युपछि पत्नीले पतिको चितामा गएर बस्नुपर्थ्यो । तर, त्यहाँ चितामा आगो झोसेर धुवाँ निस्कन थालेपछि विधवालाई भाग्ने स्वतन्त्रता थियो । (पेज १२)

तर, हिन्दु धर्मको चलनअनुसार चाहिँ ‘सती’ हुने महिलाले यदि चिताबाट उठेर भाग्न खोजिन् भने बाँसले हानेर मारिन्थ्यो । उनको चीत्कार कसैले नसुनोस् भनेर ‘सती’ जलेको ठाउँनजिकै ठूलाठूला नगाडा, ढोल बजाइन्थ्यो भनेर लेखमा छ ।

१८औँ शताब्दीको अन्त्यतिर ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनीका तर्फबाट भारतका तत्कालीन बंगालमा कार्यरत सुरक्षा अधिकारी ‘वाल्टर एवर’ ले धर्मशास्त्रमा विधवालाई सती जान अनिवार्य गरेको छैन । तर, बंगालमा पतिको परिवारका सदस्यले विधवालाई आजीवन पाल्नुपर्ने झन्झटबाट मुक्ति पाउन र उसले सम्पत्तिमाथि दाबी गर्ने सम्भावना निमिट्यान्न पार्न उसलाई बलपूर्वक सती पठाइने गरेको मत छ ।

तर, पुरोहितहरूले सती गमनको अनुष्ठान गरेबापत हासिल हुने दानदक्षिणको आशा गर्ने र पुरोहितले भनेको नमान्दा विधवालाई घिसारेर घाटतिर लैजाने र चित्तामा जबर्जस्ती होमिदिने गर्थे । (पेज १००)

तर, सतीको नाममा पतिसँग चितामा बसेकी महिलालाई भाग्ने सम्भावना नै हुँदैन थियो । 'चिताभित्र छोरीले चीत्कार गर्दै छटपटाउँदै प्राण त्यागेको सुन्दा आमाको मनोदशा कस्तो हुँदो हो ? आमाको काख नै सधैँलाई खोसिँदै गरेको सन्तानको क्रन्दनले कुनै पुरुष पनि आहत हुँदो हो कि' भनेर लेखकले प्रश्न गर्दा (पेज १२३) मलाई लाग्यो– अवश्य, पुरुष पनि आहत हुँदो हो । नत्र त चन्द्र शमशेरले यो प्रथा हटाउने थिएनन्, अनि सुजित मैनालीले यो किताब पनि लेख्ने थिएनन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन २३, २०७८ ०९:१४