विवेकशून्य भिड जम्मा पार्ने साधन बन्दै सामाजिक सञ्जाल र युट्युब

A+ A A-

नाबालिका बलात्कारको आरोप लागेका अभिनेता पूर्णविक्रम शाह ‘पल’ १४ फागुनमा तनहुँस्थित दमौली प्रहरी कार्यालयमा ‘आत्मसर्मपण’ गर्न पुगे । तर, पल त्यहाँ एक्लै पुगेनन् । उनीलगत्तै उनका समर्थक र युट्युबर पनि दमौली पुगे । त्यसयता दमाैलीमा शरमलाग्दाे रमिता छ ।

१४ फागुनदेखि नै दमौली प्रहरी कार्यालयबाहिर जम्मा भएका पल समर्थकहरूको भिडले उनको पक्षमा नाराबाजी गरिरहेको छ । झट्ट हेर्दा पढेलेखेकाे, तर नागरिक कर्तव्यबारे चेतनाशून्य देखिने पल समर्थक भिडले पीडितको मनोबल र आत्मबल कमजोर बनाउनेगरी सामाजिक सञ्जालमा पलको पक्ष लिएर पीडितको चरित्रहत्या गरिरहेकाे छ ।

तनहुँस्थित जिल्ला प्रहरी कार्यालय दमौलीबाहिर पनि पल समर्थकको भिड जम्मा भएको छ । दिनभर प्रहरी कार्यालयबाहिर बसेर पलको समर्थनमा नारा लगाउँछ भिडले । भिडका नाइकेहरू भाषण गर्छन् । अनि युट्युब र सामाजिक सञ्जालमा पलको सर्मथन र पीडितको चरित्र हत्या गर्दै बोलिएका ति भाषण ‘भाइरल’ बनाउने होडमा लाग्छन् युट्युबर ।

अभियुक्तमाथि अनुसन्धान अघि बढिसक्याे, सडकमा जुलुसकाे के अर्थ ?

विवेक र चेतनाशून्य देखिने भिडले सामाजिक मर्यादा, कानुनी शासनको धज्जी उडाउन सक्छ भन्ने उदाहरण बनेको छ, नाबालिका बलात्कार अभियोग लागेका पलका समर्थकको झुण्ड ।

पल समर्थकको भिड नियन्त्रण गर्न जिल्ला प्रहरी कार्यालय तनहुँले कार्यालयवरिपरि तारबार नै लगाउनुपरेको छ । नाबालिका बलात्कारको अभियोग लागेका पलको समर्थनमा उत्रिएको भिड देखेर आश्चर्य व्यक्त गर्छन्, पूर्वडीआईजी हेमन्त मल्ल ।

उनी भन्छन्, ‘पीडितको पक्षमा नाराबाजी हुनुपर्ने हो । समर्थन त पीडितले पाउनुपर्ने हो । तर, यहाँ त पीडक भनिएको मान्छेको पक्षमा पो नाराबाजी, भाषणबाजी भइरहेको छ ।’

११ फागुनमा पीडितले पलविरुद्ध जाहेरी दिएसँगै सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा उनको समर्थन गर्दै अन्तर्वार्ताको नाममा पीडितलाई मानसिक यातना दिन सुरु गरियो ।

पक्राउ पर्नुअघि पलले सामाजिक सञ्जालमा आफूलाई ‘फसाइएको' दाबी गरेका थिए । त्यसपछि उनले केही ‘अडियो’ सार्वजनिक गरेर आफूलाई फसाउने षड्यन्त्र गरिएको पुष्टि गर्न खोजे । ‘ती अडियोले पीडितको चरित्रहत्या गर्‍यो,’ समाजशास्त्री निर्मला ढकाल सुनाउँछिन्, ‘पलका समर्थकले पनि ती अडियोको बलमा कानुनी व्यवस्थाको ख्यालै नगरी बोल्न सुरु गरे । अनि बलात्कार आरोपितको पक्षमा भिड जम्मा भयो ।’

१८ वर्ष उमेर नपुगेकाहरूसँग सहमतिमै यौन सम्बन्ध बनाए पनि बलात्कार मानिने कानुनी व्यवस्था छ । तर, भिडले भने यो कानुनी व्यवस्थाको उपहास गर्दै पीडित नाबालिकामाथि नै प्रश्न गरिरहेको छ । पीडितको चरित्र, परिवारमाथि समेत लान्छना लगाइरहेको छ ।

पलको समर्थनमा भन्दै अभिनेत्री पूजा शर्मा र चलचित्र निर्देशक सोभित बस्नेत नै दमौली पुगे । उनीहरूले कानुनको मजाक बनाउँदै आफूले ‘केस’ मिलाउन खोजेको र पल निर्दोष भएको निर्णय सुनाइरहेका छन् । कलाकारितामार्फत आर्जेकाे प्रतिष्ठाकाे उनीहरूले सक्दाे दुरुपयाेग गरे ।

फिल्ममा पीडितका लागि बाेल्छन्, तिनै पीडककाे सारथि बन्छन्

‘भाइरल क्लिप’ खोजीमा कथित् ‘सेलेब्रिटी’लाई पछ्याइरहने युट्युबरले शर्मा र बस्नेतका भनाइ एकैछिनमा सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा ‘भाइरल’ बनाए । शर्मा तिनै नायिका हुन् जसले एक वर्षअगाडि (२५ साउन, ०७७)मा आफूलाई संकेत गरेर एक जना टेलिभिजन पत्रकारले अपशब्द प्रयोग गरेको भन्दै चलचित्र कलाकार संघमा उजुरी दिएकी थिइन् ।

तिनै नायिका अहिले बलात्कारको अभियोग लागेका पलको पक्षमा रोइकराइ गर्दै पलको पक्षमा भिड जम्मा पार्न कस्सिएर लागेकी छिन् । आँसु बगाउँदै पलको समर्थन र पीडितको चरित्रहत्या गरिरहेकी शर्माको कुरा पत्याउँदै उनैको सिको गर्नेहरूको कमी छैन सामाजिक सञ्जालमा ।

पल शाहको समर्थनमा सामाजिक सञ्जालदेखि दमौलीमा जम्मा भएको भिडले कानुनी राज्यको उपहास गरिरहेको छ । ‘संवेदनशील र सभ्य समाजमा बलात्कार आरोपितको पक्षमा भिड जम्मा हुँदैन,’ समाजशास्त्री डा. मीना उप्रेती भन्छिन्, ‘नाबालिकाको चरित्रहत्या भइरहँदा हाम्रो समाज संवेदनाहीन हुँदैछ भन्ने लागिरहेको छ ।’

सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा फैलाइने अफवाहले विवेकहीन भिड जम्मा गर्ने गरेको बताउँछन्, पत्रकार तथा फ्याक्ट चेकर उमेश श्रेष्ठ ‘सालोक्य’ । उनी भन्छन्, ‘युट्युब र सामाजिक सञ्जालले जम्मा पार्ने भिडले हल्ला फैलाउँछ । त्यही हल्लाको विश्वास गर्दै थप मान्छे जम्मा हुन्छन् र भिडको आकार लिन्छ । अनुसन्धानले पत्ता लगाएको सत्य एकातिर हुन्छ । कानुनी प्रक्रिया एकातिर हुन्छ तर, यस्तो भिडको धारणा अर्कोतिर हुन्छ ।’

सञ्चारका ‘डिजिटल’ माध्यमको बाटोहुँदै हल्लाहरू धेरैभन्दा धेरै मान्छेसम्म पुग्छन् । यसरी हल्ला फैलाउनेहरू रिसाउँदै, चर्किंदै, झगडा गर्दै, रुँदै बोल्छन् र आममानिसको भावनामाथि कब्जा जमाउँछन् ।

राम्रो उद्देश्यका लागि जम्मा हुने भिडसँग एजेण्डा हुन्छ, तर्क हुन्छ, तथ्य हुन्छ । तर, पलको ‘समर्थन’मा सामाजिक सञ्जालदेखि दमौलीसम्म जम्मा भएको ‘भाइरल म्यान’को भिडसँग एजेण्डा, तर्क, तथ्य केही छैन ।

पल शाह जोगाउन लाग्नेहरूको भिडलाई रेखा थापा र ऋचा शर्माको सन्देश

पल प्रकरणमा आरोपित र पीडित दुवै जना सार्वजनिक वृत्तमा पहिचान बनाएका व्यक्ति भएका कारण पनि उनीहरूको विषयमा धेरैलाई चासो हुनु स्वाभाविक हो ।

यही चासोको पासोमा बेरिएर मान्छेहरू कानुन, व्यवस्थाको ख्याल नगरी गलत तर्क र तथ्यको सहारा लिएर भिडको हिस्सा बन्ने गरेको बताउँछन् पाटन मानसिक अस्पतालका वरिष्ठ मानसिक रोग विशेषज्ञ डा. वासु कार्की । उनी भन्छन्, ‘सेलेब्रिटीहरूको विषयमा धेरैलाई चासो हुन्छ । मान्छेहरूको चासो सम्बोधन गर्ने नाममा परिचित अनुहारले गलत कुरा बोल्दा, लेख्दा आममान्छे पनि तिनै गलत कुरा पत्याउन थाल्छन् र यस्तो समस्या उत्पन्न हुन्छ ।’

अझ ‘भाइरल म्यान’हरूले बोल्ने कुराले धेरै मान्छेलाई प्रभावित तुल्याउने बताउँछन् डा. कार्की ।

सामाजिक सञ्जाल, युट्युब, टिकटकजस्ता सामाजिक सञ्जालले हल्ला, तर्कहीन कुराहरू फैलाउन झन् धेरै मद्दत गरेको बताउँछन् सालोक्य । ‘सनसनीपूर्ण हेडलाइन, झगडा, खुलासा, पर्दाफासजस्ता शीर्षक राखिएका समाग्रीभित्र हुने आधारहीन कुराहरूलाई मान्छेले छिटो पत्याउन थाले,’ सालोक्य भन्छन्, ‘सही र गलत, हल्ला नछुट्याईकनै मान्छेहरू आफ्नो धारणा बनाउन थाले ।’

एकपछि अर्को पक्ष, विपक्षका कुतर्क प्रस्तुत गर्दागर्दै सामाजिक सञ्जालमा पल प्रकरणले विद्रुप रूप लिएको छ । पललाई अभिनेताका रूपमा रुचाउनेहरूको संख्या पनि धेरै छ । त्यो ठूलो जमातभित्र अहिले पलको पक्ष र पीडितको चरित्रहत्या गर्ने खालका कुराहरू पसाइएका छन् । परिणामत: कानुन मिच्दै भिडले ‘निर्णय’ सुनाइरहेको छ । ‘समर्थक’ले पललाई निर्दोष देखाउन पीडितको चरित्रहत्या गरिरहेका छन् । पीडितलाई नै दोषी करार गरिरहेका छन् ।

‘को दोषी, को निर्दोषी भन्ने अनुसन्धानबाट पत्ता लाग्छ । दोषीलाई सजाय दिने काम अदालतको हो,’ पूर्वडीआईजी मल्ल भन्छन्, ‘यहाँ त कानुनी विषयलाई पाखा लगाउँदै सामाजिक सञ्जालमा हल्ला फैलाउँदै निर्णय सुनाउन थालियो ।’

अनुसन्धान गर्ने काम प्रहरीको हो, निर्णय सुनाउने काम अदालतको हो भन्ने सामान्य ज्ञान पनि गुमाएकाहरूको भिडले समाजलाई विषाक्त बनाउँदै थप मान्छेलाई भिडको हिस्सा बनाउन उत्प्रेरित गरेको बताँछिन् समाजशास्त्री ढकाल ।

साउन ०७६ मा आत्महत्या दुरुत्साहनको अभियोगमा टेलिभिजन प्रस्तोता रवि लामिछाने पक्राउ परेपछि पनि सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा अनेक हल्ला फैलाइएका थिए ।

बलात्कारपछि हत्या गरिएकी कञ्चनपुरकी १३ वर्षीया बालिका निर्मला पन्तको केसमा पनि सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा अनेक थरी हल्ला फैलाइए ।

यी दुवै प्रकरणमा हल्लाले अनुसन्धानमा कसरी प्रभाव पार्‍यो भनेर रिपोर्टिङ गरेका ब्लगर सालोक्य भन्छन्, ‘सामाजिक सञ्जाल र युट्युबमा फैलाइने यस्ता अफवाहहरूलाई मैले एफबीआई अर्थात् ‘फेसबुक इन्भेस्टिगेसन ब्युरो’ भन्ने गरेको छु । यिनले तथ्यमा आधारित अनुसन्धान नभई, आफ्ना मनमा लागेको कुरालाई मात्र अन्तिम सत्य ठान्छन् । र, त्यसैको आधारमा निष्कर्ष सुनाउँछन् ।’

यिनै मनगढन्ते कुरा पत्याउँदै मान्छेहरू प्रहरी अनुसन्धानको परिणाम नकुरीकन आफैँ निर्णय सुनाउँछन् । र, भिडको हिस्सा बन्छन् । पल प्रकरणमा त कतिसम्म गरेका छन् भने कानुनले पीडितको परिचय खुलाउन नपाइने व्यवस्था गरे पनि भिड र भिड जम्मा गर्ने सञ्जालहरूले पीडितको परिचय नै खुलाएका छन् ।

सामाजिक सञ्जाल र दमौली प्रहरी कार्यालयअगाडि जम्मा भएको भिडले पीडितको नाम नै लिएर चरित्रहत्या गरिरहेको छ । युट्युब र सामाजिक सञ्जालमा पीडितको नाम, तस्वीर सार्वजनिक गरिएको छ ।

‘बालबालिकासम्बन्धी ऐन, २०७५’ दफा ७८ को (२) मा ‘कसैले पनि बालबालिकाविरुद्धको कसुरबाट पीडित बालबालिकाको पहिचान खुल्ने गरी कुनै पनि सञ्चारमाध्यममा सूचना वा समाचार सम्प्रेषण गर्नु हुँदैन’ भन्ने प्रस्ट व्यवस्था गरेको छ ।

भिडले सिर्जना गरेका अफवाह दिन दुगुना र रात चौगुना फैलाउने माध्यम बनेका सामाजिक सञ्जाल र मिडिया भनिएका युट्युबमाथि नियामक निकायको नजर नपुगेको ठान्छन् पूर्वडीआईजी मल्ल ।

‘संवेदनशील विषय भद्रगोल पार्ने । ऐन कानुनविपरीत गएर बोल्ने, लेख्ने र प्रकाशन/प्रसारण गरेर समाज विभाजित पार्ने अनि पीडितलाई थप पीडा दिनेहरूलाई,’ मल्ल भन्छन्, ‘कारबाही गर्ने, नियमन गर्ने भनेर बनाइएका संस्थाहरू पनि यहाँ चुकेका छन् ।’

तथ्यहीन कुराहरू विश्वास गरेर उद्वेलित हुने समाजलाई विचलित र अराजक समाजका रूपमा अर्थ्याउँछिन् समाजशास्त्री डा. मीना उप्रेती । उनी भन्छिन्, ‘विचलित र अराजक समाजले कानुन, न्याय र विवेकको सट्टा भिड र अराजकताको सहारा लिन्छ । पल प्रकरणमा पनि यस्तै भइरहेको छ ।’

नाबालिका बलात्कारजस्तो संवेदनशील विषयमा सामाजिक सञ्जालमा देखाइएका र देखाइने विषयलाई नै सत्य ठान्दा पीडकको पक्षमा भिड जम्मा भएको उप्रेतीको बुझाइ छ ।

‘बलात्कारजस्तो संवेदनशील विषयमा सामाजिक सञ्जाल, युट्युबमा देखाइने र देखाइएका विषयलाई सत्य मान्नु नै गलत हो,’ उप्रेती भन्छिन्, ‘संवेदनशील विषयमा आफ्नो निर्णय दिन हतारो गर्दा यस्तो भिड जम्मा हुन्छ । तथ्य, सत्यको सट्टा हल्ला र अफवाहको भरमा जम्मा भएको भिड समाजका लागि खतरनाक हुन्छ ।’

सामाजिक सञ्जाल, युट्युबजस्ता ‘प्लेटफर्म’ले मुद्दालाई उछालेर सके समाजलाई गलत दिशातिर मोड्ने, नसके कन्फ्युज बनाउने प्रयास गरेको डा. उप्रेतीको बुझाइ छ ।

सामाजिक सञ्जालमा फैलिने कुतर्कले बढाउने भिड र त्यसले फैलाउने गलत सूचनाले पीडितलाई एक्ल्याउँदै पीडकको पक्षमा माहौल तयार हुने बताउँछन् मल्ल । भिडले प्रत्यक्ष रूपमा प्रहरीको अनुसन्धानमा प्रभावित नपारे पनि अप्रत्यक्ष भने असर पार्ने मल्ल बताउँछन् ।

‘भिडले प्रहरीलाई प्रभावित नपारे पनि, पीडितलाई त असर पार्छ,’ उनी भन्छन्, ‘सामाजिक सञ्जाल, भिड, युट्युबमा पीडितको चरित्रहत्या र लाञ्छना लगाएर बोलिएका कुराले पीडितलाई थप पीडा दिन्छ । अनि भोलि बयानका क्रममा वा अनुसन्धानमा उसले प्रहरीलाई सहयोग नगर्न पनि सक्छ । भिड, समाज र सामाजिक सञ्जालमा हुने आफ्नो बेइज्जतीको डरले पीडितले प्रहरीसँग खुलेर नबोल्न सक्छ । यस्तो भयो भने त अनुसन्धान प्रभावित भइगयो नि ।’

पल प्रकरणमा जम्मा भएको भिड । युट्युबका ‘भाइरल म्यान’ र सामाजिक सञ्जालका कथित् निर्णयकर्ताले नाबालिका बलात्कारको विषयलाई सामान्यीकरण गर्न खोजेको बताउँछिन् डा. उप्रेती । ‘यस्तो भिडले संवेदनशील विषय उछाल्ने, गिजोल्ने र सामान्यीकरण गर्ने प्रयास गर्छ । अहिले भइरहेको पनि त्यही हो, बलात्कारजस्तो संवेदनशील विषयलाई सामान्यीकरण गर्ने प्रयास गरिँदैछ,’ उनले भनिन् ।

पल प्रकरणमा पीडकको पक्षमा देखिएको भिडले यो मुद्दा मात्र होइन, भविष्यका मुद्दालाई पनि प्रभावित पार्ने ठान्छिन् समाजशास्त्री ढकाल । ‘पीडितमाथि सामाजिक सञ्जाल, युट्युबबाट यसरी निरन्तर प्रहार भएपछि भोलि यस्ता घटनामा पीडित हुनेहरू प्रहरीसम्म पुग्नै डराउँछन्,’ ढकालले भनिन् ।

'पल शाह प्रकरण'मा अनावश्यक नाराबाजी नगर्न मानव अधिकार आयोगकाे आग्रह

ढकालको भनाइसँग पूर्वडीआईजी मल्ल पनि सहमत छन् । ‘कानुनी समाजले त पीडितलाई मद्दत गर्नुपर्छ । पीडितको संरक्षण गर्छ, तर यहाँ त ठीक उल्टो भएको छ । भविष्यमा यस्ता घटना भएमा पनि पीडितले मुख नखोल्ने खतरा छ ।’

संवेदनशील विषयमा अराजक भिड सक्रिय हुँदा सामाजिक सम्बन्ध र सामाजिक व्यवस्थामा पनि दरार आउने बताउँछन् पाटन मानसिक अस्पतालका वरिष्ठ मनोरोग विशेषज्ञ डा. वासु कार्की । ‘यस्ता अराजक भिडले समाजका सम्बन्ध र व्यवस्थालाई टुटाउँछन्,’ डा. कार्की भन्छन्, ‘समाजलाई भड्काउने यस्तो अभ्यासले सामाजिक गठबन्धनहरू पनि कमजोर हुन्छन् । समाज विभक्त हुन्छ ।’

नाबालिका बलात्कारजस्तो संवेदनशील विषयमा बलात्कार आरोपितकै पक्षमा भिड जम्मा हुनुलाई पितृसत्ताको संरचनागत अवशेषका रूपमा अर्थ्याउँछिन् डा. उप्रेती ।

‘समाजको पितृसत्तात्मक चरित्र पनि यो भिडले बोकेको छ,’ डा. उप्रेतीले भनिन्, ‘समाजको त्यही चरित्रलाई सामाजिक सञ्जाल र युट्युबले फैलाउँदैछन् ।’ मूल मुद्दाबाट विषयान्तर गर्न लागिरहेको भिडले सामाजको न्यायिक विवेकमाथि नै प्रश्न उठाएको छ । नाबालिका बलात्कारको विषयमा समेत सक्रिय हुने भिडले त समाजको न्यायिक चेतलाई नै किनारमा पुर्‍याएको छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन २०, २०७८ १९:३३