फिल्ममा पीडितका लागि बाेल्छन्, तिनै पीडककाे सारथि बन्छन्

A+ A A-

कलाकार पल शाहबाट गायिका बालिकामाथि बलात्कारलगायतका हिंसा भएको भनी तनँहुमा जाहेरी दर्ता भएको छ । जाहेरी नै दर्ता भई अनुसन्धान प्रक्रियामा रहेको बलात्कारसम्बन्धी मुद्दामा अहिले पक्ष र विपक्षमा विभिन्न टिकाटिप्पणी भएका छन् । अनुसन्धानमा रहेको मुद्दाका सवालमा सोसल मिडिया वा सडकमा गरिने दबाब वा अनावश्यक टिकाटिप्पणीले त्यति धेरै अर्थ त राख्दैन तर सोच भने प्रतिबिम्बित गर्दछ ।

उस्तै प्रकृतिका घटनामा उही व्यक्तिहरूले व्यक्त गर्ने फरक-फरक विचारहरूले सम्बन्धित व्यक्तिको सवालप्रतिको इमान्दारिता पनि झल्किन्छ । अरु यस्तै घटनामा आवाज दिएर सोसल मिडिया तताउनेहरू अहिले यो सवालमा कुरा चपाएर पोष्ट गरिरहेका छन् । पल शाह तिमी निर्दोष छौ, शुभकामना, हिरो जस्तो उपमा दिएर सोसल मिडियामा पोष्ट, कमेन्ट र शेयर गर्नेहरूमा स्थापित कलाकारहरू पनि छन् । जसमा करिश्मा मानन्धर जस्ता स्थापित कलाकारको कमेन्टको समेत सञ्चारमाध्यममा चर्चा छ ।

पल शाहले अभिनय गरेको चलचित्र 'म यस्तो गीत गाउँछु २' को प्रदर्शनका क्रममा सिनेमा हलमा पुगेका थुप्रै कलाकारहरूबाट व्यक्त विचारहरूले पल शाह निर्दोष हुन्, उजुरी दिने बालिका नै गलत हुन् जस्तो भाव आउने गरेको देखिन्छ । भिडियोहरू सोसल मिडियामा सुरक्षित छन् । सम्बन्धित कलाकारहरूले दोहोर्‍याएर त्यही भिडियोहरू हेर्न सक्ने अदालतको फैसला आउँछ आउदैन कुर्नै पर्दछ । यद्यपि सार्वजनिक भइसकेका अडियोहरू सुन्दा पल शाहबाट गायिका बालिका हिंसामा थिइन् भन्ने कुरा अनुमान गर्न कठिन छैन ।

यस्तो घटना भएको भए गल्ती हो, तर पल शाह राम्रो कलाकार हुन् भन्ने जस्ता तर्क सही हुनै सक्दैनन् । अपराध अपराध नै हो । अपराध भएको भए सजाय पाउनै पर्दछ ।

पीडितलाई दोष दिएर विषयान्तर गर्ने वा पीडकलाई नै सहयोग पुग्ने सोच बनाउनु हुँदैन । पीडितलाई दोष दिएर अपराधको ढाकछोप गर्ने पितृसत्तात्मक सामाजिक संरचनाको मतियार बन्नु हुँदैन । सवाल गायिका नाबालिकाले के गल्ती गरिन् भन्ने हुँदै होइन । उनले के गर्नुहुन्थ्यो, के गर्न हुदैनथ्यो वा के गरेको भए राम्रो हुन्थ्यो भन्ने पनि हुँदै होइन । समाजमा विभिन्न पेसा व्यवसाय वा पहिचानमा रहेका वयस्कहरूबाट बालबालिका र किशोरीहरू कति जोखिममा छन् भन्ने हो । यस्तो घटना भएको भए गल्ती हो तर पल शाह राम्रो कलाकार हुन् भन्ने जस्ता तर्क सही हुनै सक्दैनन् । अपराध अपराध नै हो । अपराध भएको भए सजाय पाउनै पर्दछ । अपराध जाहेरीमा दाबी गरिएको भन्दा सानो वा ठूलो जे पनि हुनसक्दछ । सो अनुसन्धानबाट खुल्दै जाने नै छ ।

पल शाहबाट अपराध नभएको भए अनुसन्धानबाट सो बारेमा फैसला आउने नै छ । बालिकाको परिवारले आफ्नो परिवारको नाबालिकामाथि हिंसा वा अन्याय भयो भनेर जाहेरी दिइसकेपछि त्यसको निष्पक्ष रूपमा अनुसन्धान हुन्छ, हुनुपर्दछ र अपराध भएको भए विद्यमान कानुनअनुसार सजाय हुनेछ । गल्ती नगरेको भए सफाइ मिल्छ । कानुनमा गल्ती गर्नेलाई सजायको व्यवस्था मात्र छैन, गल्ती नै नभइ यदि कसैले कसैलाई फसाउने गलत नियतले दुःख दिएको भए पनि सजायको व्यवस्था छ ।

कुनै पनि व्यक्तिको टिकाटिप्पणीले अनुसन्धान प्रभावित गर्ने कोसिस गर्नु हुँदैन । अनुसन्धान प्रक्रियालाई प्रभावित गर्ने गरी व्यक्तिहरूका अभिव्यक्ति आउनु खेदजनक काम मात्र होइन अपराध पनि हो । कानुनी अनुसन्धानमा गइसकेको विषयमा नेपालका कलाकार वा विभिन्न पेसा व्यवसायहरूमा रहेका व्यक्ति व्यक्तित्वहरूले जे जसरी पक्ष वा विपक्षमा आफ्ना अभिमत विभिन्न माध्यमबाट दिइरहेका छन् त्यसले उहाँहरूमा कुन तहको सोच रहेको छ भन्ने बुझ्न सजिलो छ । अरु कुनै घटनाका सम्बन्धमा न्यायका लागि आवाज दिएका, दिने र दिनुपर्नेहरूले नै यो मुद्दामा पल शाह हाम्रो साथी हो, सँगै फिल्ममा काम गरेको हो, राम्रो कलाकार हो, भर्खरै कस्तो राम्रो चलचित्र रिलिज भएको छ भनेर जसरी आफ्ना अभिव्यक्तिहरू सार्वजनिक गरिएका छन्, त्यो सम्बन्धित कलाकारहरू वा व्यक्तिहरूको अपरिपक्वता हो ।

कसैमाथि कुनै सवालमा प्रश्न उठेपछि उहाँ यस्तो वा उस्तो हो भनेर पुरानो पहिचानले काम गर्दैन । कलाकार, पत्रकार, वकिल, डाक्टर, नेता, कर्मचारी, व्यवसायी वा अन्य कुनै पेसाकर्मीहरूबाट बालबालिका वा किशोरीमाथि हिंसा नै हुँदैन भनेर ठोकुवा गर्न सकिँदैन । परिवारकै सदस्यबाट हिंसा भएका उदाहरणहरू छन् ।

अनुसन्धानमा रहेको बालिकामाथिको हिंसाको मुद्दामा पीडितलाई थप पीडा हुने गरी जसरी अभिव्यक्ति दिइएको छ सो गैरकानुनी मात्र होइन सम्बन्धित व्यक्तिहरूको पहिचान सुहाउँदो पनि छैन । कानुनको सामान्य ज्ञान र सामाजिक सवालमा संवेदनशिलतासमेत नभएका कलाकारहरूले आफ्नो चलचित्र वा कलाका विभिन्न विधाहरूमा विषयवस्तु कसरी पस्कन्छन् भनेर पाठक, श्रोता र दर्शकले सोच्ने बेला आएको छ । कोही कसैको फ्यान हुनसक्छ । कोही चर्चित हुन सक्दछ । कोही राम्रो कलाकार वा विशिष्ट व्यक्ति हुन सक्दछ । कोही कसैको नेता हुन सक्दछ । कसैमाथि कुनै सवालमा प्रश्न उठेपछि उहाँ यस्तो वा उस्तो हो भनेर पुरानो पहिचानले काम गर्दैन । कलाकार, पत्रकार, वकिल, डाक्टर, नेता, कर्मचारी, व्यवसायी वा अन्य कुनै पेसाकर्मीहरूबाट बालबालिका वा किशोरीमाथि हिंसा नै हुँदैन भनेर ठोकुवा गर्न सकिँदैन । परिवारकै सदस्यबाट हिंसा भएका उदाहरणहरू छन् ।

पल शाह अहिले नाबालिकामाथि हिंसा गर्ने आरोपित व्यक्ति हुन् । उनको मुद्दा अनुसन्धानमा छ । उनी हिरासतमा छन् । अनुसन्धानलाई सघाउन आफैँ प्रहरी कार्यालयमा उपस्थित भएका छन् । बाँकी अनुसन्धानबाट आउने छ । कुनै पनि विवाद आएपछि, पक्ष विपक्ष भएपछि वा मुद्दा दर्ता भइसकेपछि अनुसन्धान त हुनैपर्दछ । आरोपित व्यक्तिले अनुसन्धान प्रक्रियालाई सघाउन आफैँ प्रहरी कार्यालयमा उपस्थित भएपछि अब अनुसन्धानलाई सहयोग गरेर पीडितलाई न्याय दिनु प्रत्येक नागरिकको कर्तव्य हो । पीडा कस्तो र कुन तहको हो फैसलामा आउने छ । पीडित को को हो अनुसन्धानमा देखिनेछ । यो मुद्दामा कस-कसले के-के नियतले नाबालिकाको बालमनोविज्ञान र बालसुलभ व्यवहारको दुरुपयोग गरेका छन् वा छैनन् त्यो पनि अनुसन्धानमा आउने नै छ । अनुसन्धानका क्रममा थप अरु व्यक्तिहरू पनि तानिन सक्छन् ।

यो घटनामा प्रहरी कार्यालयसम्म जाहेरी आउनुअघि विभिन्न किसिमका सम्वाद र छलफलहरू भएका अडियो र भिडियोहरू सार्वजनिक गरिएका छन् । त्यस्तो सामग्रीहरूको आधिकारिकता जाँच हुनेछ । तर अदालतमा दर्ता भइसकेको सो मुद्दालाई प्रभावित गर्नेगरी, मुद्दाका पक्षहरूको व्यक्तिगत जीवनमा आँच आउने गरी र मुद्दाका पक्षहरूलाई दोषारोपण गर्ने गरी सार्वजनिक गरिएका त्यस्ता सामग्रीहरूको पोष्ट गर्ने, शेयर गर्ने, प्रकाशन, प्रशारण गर्ने सम्बन्धित व्यक्तिहरू पनि अनुसन्धानमा तानिनु पर्दछ र कारबाहीको भागिदार हुनै पर्दछ ।

यो सवालमा दुर्गेश थापाले पनि आफ्नो व्यक्तिगत लाभ वा स्वार्थका लागि नाबालिकालाई प्रयोग गरेको भए, कुनै दबाब वा प्रलोभन देखाएको भए र नाबालिकाको व्यक्तिगत गोपनीयताविरुद्धको काम गरेको भए अनुसन्धानमा तानेर उनलाई समेत मुद्दा चलाउनु पर्दछ ।

पल शाहबाट यदि गल्ती नै नभएको भए किन छलफलमा जुट्नु परेको थियो ? यदि पल शाहसँग बार्गेनिङ्ग गरिएको थियो भने पल शाहले सो कुराको किन कानुनी उपचार खोजेनन् ? कलाकारहरूको आफ्नै संस्था छ त्यँहा सहयोगका लागि किन प्रयास गरेनन् ? समस्या समाधानका लागि चलचित्र विकास बोर्डसँग किन समन्वय गरेनन् ? दुर्गेश थापालगायतका साथीहरूबाट उनीलाई फसाउनका लागि विभिन्न जालझेल वा किर्ते गरिएको हो भने पल शाहले उनीहरू विरुद्ध किन आजसम्म उजुरी दिएका छैनन् ? कोही अन्यायमा परेको छ भने न्यायका लागि उजुरी दिन सकिन्छ । तर अग्रज, नेता, फ्यानहरूले सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिएर दोषी वा निर्दोषी प्रमाणित गर्ने प्रयास गरिनु हुँदैन ।

दुर्गेश थापाको आफ्नै कार्यशैली छ । दुर्गेश थापा शैलीको कलाकारितामा मेरो पनि केही विमति छ तर ती विमतिलाई अघि सारेर बालबालिका र किशोरीमाथि भएको हिंसालाई ढाकछोप गर्नेगरी अभिव्यक्ति दिइनु हुँदैन । यो सवालमा दुर्गेश थापाले पनि आफ्नो व्यक्तिगत लाभ वा स्वार्थका लागि नाबालिकालाई प्रयोग गरेको भए, कुनै दबाब वा प्रलोभन देखाएको भए र नाबालिकाको व्यक्तिगत गोपनियताविरुद्धको काम गरेको भए अनुसन्धानमा तानेर उनलाई समेत मुद्दा चलाउनु पर्दछ ।

यो घटना र विभिन्न समयमा सञ्चारमाध्यममा आएका घटनाहरूले अरु क्षेत्रमा जस्तै कलाकारिता क्षेत्रमा पनि लैङ्गिक हिंसा छ, कला क्षेत्रमा पितृसत्तात्मक सोच छ, महिला कलाकारहरूमाथि हिंसा छ, बालिकाहरू असुरक्षित छन्, सरोकारवालाहरूले कला क्षेत्र हो भनेर कतिपय घटनाहरूमा ध्यान नदिएको वा नपुगेको अवस्था छ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । कला क्षेत्रमै 'मिटु' अभियान चलेकै छ । प्रश्न गहन उठेकै हो र उठिरहेको छ । कला क्षेत्रमा सुधार गरेर सम्मानित बनाउने कि ढाकछोप गरेर विभिन्न प्रकारको हिंसाको पक्षमा उभिइरहने वा नबोल्ने भन्ने वहस आवश्यक छ ।

नयाँ पुस्ता सहन सक्दैन । नयाँ पुस्ताले प्रश्न सोध्छ र आवाज उठाउँछ । यो सुधार गर्ने र सुध्रिने बेला हो । अब कलाकारिता क्षेत्रमा महिला र बालिकामाथि हुन सक्ने हिंसा, दुर्व्यवहार र जोखिमलाई सम्बोधन गर्न विशेष प्रकारको कानुनी व्यवस्था र रणनीति आवश्यक छ । कलाकारिता क्षेत्र अरुलाई मनोरञ्जन दिने मात्र होइन, आफ्ना सहकर्मीहरूप्रति माया, श्रद्धा र सम्मान पनि व्यक्त गर्ने हुनै पर्दछ । कलाकारिता क्षेत्रको विषयवस्तु, प्रस्तुती र आफ्ना काम गर्ने सदस्यहरूमा लैङ्गिक संवेदनशिलता हुनै पर्दछ । कला क्षेत्रमा रहेका बाल कलाकार विशेषगरी किशोरीहरूको सुरक्षा र सम्मानमा विशेष ध्यान पुगेको हुनुपर्दछ । बालबालिका र किशोरीहरूलाई होच्याउने, दुःख दिने, हैरानी गर्ने वा अनुसन्धानमा रहेको मुद्दालाई समेत प्रभावित गर्ने गरी कुनै पनि व्यवहार हुनु, लेख्नु, अडियो, भिडियो, प्रिन्ट सामग्री तयार गर्नु वा त्यस्ता सामग्रीहरूको प्रकाशन, प्रशारण वा वितरण गर्नु समेत दण्डनीय कार्य हो ।

अपराधपीडित संरक्षण ऐन, २०७५, बालबालिकासम्बन्धी ऐन, २०७५, फौजदारी संहिता २०७४ लगायतमा भएका व्यवस्थाअनुसार यो मुद्दामा पीडित बालिकाको सुरक्षा, मनोविमर्श सेवा र आवश्यक सहयोग गर्ने काम राज्यबाट हुनुपर्दछ । राज्यको कुन निकायबाट हालसम्म के कस्ता प्रयासहरू भएका छन् सार्वजनिक भएको छैन । नाबालिकामाथिको हिंसाको यो मुद्दाको पीडित बालिकाको संरक्षणका लागि राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोग, राष्ट्रिय महिला आयोग, राष्ट्रिय बालअधिकार परिषद्‌लगायतका सम्बन्धित निकायहरूबाट के गरिएको छ जानकारीमा छैन । बालअधिकारका क्षेत्रमा क्रियाशिल नागरिक समाज संस्था, संजाल र सरोकारवालाहरूले विभिन्न क्षेत्रमा बालिकाहरूमाथि हुने जोखिमहरूसँग सम्बन्धित यो मुद्दाको निष्पक्ष सुनुवाइ र पीडितको संरक्षणका लागि किन आवाज बुलन्द गर्न सकेका छैनन् ? अरु यस्तै प्रकारका मुद्दामा आफ्ना आवाज दिने र निःशुल्क रूपमा सेवा दिने वकिलहरू किन यो मुद्दामा चुपचाप छन् ? प्रश्न उठाउनै पर्ने भएको छ । कलाकारिता क्षेत्रमा यस्ता सामान्य घटनाहरू हुन् भन्ने मनोविज्ञानले हामीलाई गाँजेको हुन सक्दछ । हिंसा, दुर्व्यवहार वा बलात्कार कसरी सामान्य सवाल हुन सक्दछ ?

अन्यायमा परेकाहरूलाई न्याय दिन रिलमा अभिनय गर्नेहरू किन रियलमा पीडितको पक्षमा लाग्न सक्दैनन् ? यस पश्नको उत्तर कलाकारले दिने भनेकै बालिकाको पक्षमा उभिएर हो ।

नेपाल बालअधिकार महासन्धिलगायत अन्य विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धिहरूको पक्ष राष्ट्र हो । यही वर्ष नेपाल सरकारले बालअधिकार महासन्धिको छैठौँ र सातौँ प्रतिवेदन संयुक्त राष्ट्र संघमा पठाएको छ । नागरिक समाज, बालबालिका स्वयं, राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग, युनिसेफ लगायतको प्रतिवेदन पनि केही समयमा संयुक्त राष्ट्र संघमा जानेछन् । यस्ता प्रतिवेदनहरूमा नेपालको कला क्षेत्रमा बालिकाहरू जोखिममा छन् भन्ने कुरा समावेश भयो भने कसको अन्तर्राष्ट्रिय छवि विग्रिन्छ ? अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालका कलाकार भनेर पाइरहेको सम्मानमा के हुन्छ ? त्यसैले पल शाह र गायिका बालिकाबीचको यो मुद्दा सामान्य होइन ।

किशोरी कलाकारमाथि बलात्कार वा कुनै पनि हिंसा भएको प्रमाणित भयो भने नेपालको कलाकारिता क्षेत्रमा लैङ्गिक हिंसाको जोखिम के कस्तो रहेछ सोच्नै पर्ने अवस्था बन्नेछ । बलात्कार वा हिंसा प्रमाणित भएन भने विभिन्न स्वार्थरत समूहले आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्नका लागि बालबालिका वा किशोरीहरूको कसरी दुरुपयोग गर्दछन् भन्ने देखिने छ । यसका साथै राजनीतिक, सामाजिक, पारिवारिक वा व्यक्तिगत लाभ वा हानीसँग सम्बन्धित विषयमा बालबालिका, किशोरी र महिलामाथि हुने हिंसाको घटनालाई कसरी हतियार बनाइन्छ भन्ने कुराको पुनरावृत्ति हुनेछ । फैसला जे आउला प्रतिक्षा गरौँ । अनुसन्धानमा सहयोग गरौँ । तर फैसला जे आउदा पनि यो घटनाले बालबालिका र किशोरी उमेर समूहका कलाकारहरू विभिन्न पक्षबाट विभिन्न किसिमको हिंसा, दुरुपयोग र संरक्षणको जोखिममा रहेको भने अनुमान गर्न गाह्रो छैन ।

बालबालिका र किशोरकिशोरी उमेर समूहका कलाकारहरूको सुरक्षा, संरक्षण र सम्मानका लागि राज्यको विशेष ध्यान पुग्नैपर्ने देखिन्छ । बाल संरक्षणको एउटा प्रमुख सवालका रूपमा यो रहेको छ । र कलाकारहरू पलको पक्षमा होइन बालिकाको पक्षमा उभिँदा कलाकारिता क्षेत्रको गरिमा बढ्छ । कलाकार र कलाकारिता भनेकै न्यायको पर्याय हो । अर्थात् अन्यायमा परेकाहरूलाई न्याय दिन रिलमा अभिनय गर्नेहरू किन रियलमा पीडितको पक्षमा लाग्न सक्दैनन् ? यस पश्नको उत्तर कलाकारले दिने भनेकै बालिकाको पक्षमा उभिएर हो ।

(लेखक अधिवक्ता तथा मानवअधिकारकर्मी हुन्)

प्रकाशित मिति: बुधबार, फागुन १८, २०७८ १७:१०