जब उपहार पाएको कुकुर नै मृत्युको कारक बन्याे

कुकुरको टोकाइबाट रेबिज लागेका बिरामी उपचाररत ।

A+ A A-

मोरङ उर्लाबारीका ४३ वर्षीय हरिराम थापाको रेबिजका कारण गत ५ फागुनमा काठमाडौंको शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल टेकुमा मृत्यु भयो । गत २५ पुसमा उनलाई आफ्नो घरमै पालेको कुकुरले हातमा टोकेको थियो । ‘बहिनीले गिफ्ट दिएकी थिइन् । दुई–तीन महिनाको सानो कुकुर थियो । घरमै पालेको भनेर खोप लगाएको थिएन,’ हरिरामका दाइ लक्ष्मण थापा भन्छन्, ‘तर ३५ दिनपछि रेबिजको लक्षण देखियो ।’

सुरुमा हरिरामलाई ढाड र कम्मर दुख्न थाल्यो । उपचारका लागि परिवारले उर्लाबारीकै एक स्थानीय अस्पतालमा पुर्‍याउँदा उनी पानी देख्नेबित्तिकै तर्सिन थालेका थिए । ‘तिर्खा लाग्यो भन्ने तर पानी देख्नै नहुने भयो । अस्पतालमा उपचार सम्भव नभएपछि घरमा ल्याएर धाँमीझाक्री गरियो तर निको भएन,’ लक्ष्मण भन्छन् ‘टोलकै एक जना आफन्तले रेबिजको लक्षण हो । छिटो अस्पताल लैजानू, नत्र बाँच्दैन भनेपछि धरान पुर्‍यायौँ ।’

धरानस्थित बीपी कोइला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा पनि उनको उपचार सम्भव नभएपछि टेकु अस्पताल लैजान सुझाइयो । २९ पुसमा हरिरामलाई टेकु ल्याइपुर्‍याउँदा उनको स्थिति नाजुक भइसकेको थियो । ‘दुई/चार जनाले समेत समातेर थाम्न नसकेपछि बाँधेर र औषधिले लट्याइयो । तर, बचाउन सकिएन,’ लक्ष्मण भन्छन्, ‘सामान्य हेल्चेक्य्राइँले भाइ गुमाउनुपर्‍यो ।’

कुकुरले टोक्नासाथ समयमै रेबिजविरुद्धको खोप लगाएमा उपचार सम्भव भएको चिकित्सकहरू बताउँछन् । ‘जतिसक्दो छिटो भ्याक्सिन लगाएको भए मृत्यु नहुन सक्थ्यो,’ टेकु अस्पतालका मेडिकल अधिकृत डा. श्रवण मण्डल भन्छन्, ‘भ्याक्सिन समयमै लगायो भने रेबिज लाग्दैन । तर, रेबिज लाग्यो भनेचाहिँ मानिसलाई बचाउन सकिँदैन ।’

कुकुरले घरका अरु सदस्यलाई पनि टोकेकाले उनीहरूलाई पनि रेबिजले छोयो कि भन्ने संशय छ । भाइ हरिरामलाई टोकेपछि कुकुरलाई लक्ष्मणले झापा लगेका थिए । तर, भोलिपल्ट उनैलाई टोक्यो । भाइको मृत्यु भएपछि मात्र लक्ष्मणले खोप लगाए । भन्छन्, ‘पहिल्यैदेखि कुकुरले छेउमा कसैलाई ढिम्किन दिँदैनथ्यो । पहाडबाट ल्याएको कुकुर गतिलो परेछ भन्ने सोचियो । तर, रेबिज पो रहेछ ।’

०००

खोटाङकी ६७ वर्षीया सर्वलक्ष्मी राईलाई गत ६ माघमा कुकुरले टोक्दा दाहिने हातका पाँचवटै औँलामा घाउ लाग्यो । ‘बिहान गाईवस्तुलाई खोले पकाएर ढोकामा निस्कनुभएको थियो । बाहिरको कुकुर आएर टोक्यो,’ छोरी सुना राई भन्छिन्, ‘आमाले दिक्तेल अस्पतालमा पूरै डोज खोप लगाउनुभएको थियो ।’

पूरा खोप लगाइसकेको पाँच दिनपछि उनी छटपटाउन थालिन् । शरीर दुख्न थाल्यो । ४ फागुनमा सर्वलक्ष्मीलाई काठमाडौं ल्याएर शंकरापुर अस्पतालमा लगियो । अस्पतालले रेबिज लागेको भन्दै टेकु लैजान भन्यो । छोरी सुना भन्छिन्, ‘त्यहाँ पुर्‍याउँदा घाँटी ठाडो गर्न, खाना निल्न नसक्ने र शरीर लुलो भइसकेको थियो ।’

अन्ततः ५ फागुनमा टेकु अस्पतालको शय्यामा उनले अन्तिम सास फेरिन् । रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन (एआरभी) लगाए पनि उनको मृत्युको कारण रेबिज नै भयो । पूर्ण रूपमा उपचार नभएका कारण सर्वलक्ष्मीको मृत्यु भएको निचोड चिकित्सकहरूको छ । गहिरो घाउमा एआरभीसहित इम्युनोग्लोबुलिन पनि दिनुपर्ने टेकु अस्पतालका चिकित्सक डा. श्रवण मण्डल बताउँछन् । ‘ठूलो घाउ छ भने टोकेको ठाउँमा पछिसम्म भाइरस रहन्छ । यदि तत्कालै घाउमै इम्युनोग्लोबुलिन दियो भने भाइरस मर्छ,’ उनी भन्छन् ।

जिल्ला अस्पतालमा इम्युनोग्लोबुलिन लगाउन भनिए पनि सर्वलक्ष्मीले लगाएकी थिइनन् । ‘पूरै डोज लगाएपछि इम्युनोग्लोबुलिन लगाउनुपर्दैन होला भन्ने ठानियो,’ सुना भन्छिन्, ‘तर यस्तो भइगयो ।’

कतिपय घटनामा भ्याक्सिन लगाउँदा त्रुटिसमेत हुन सक्ने औँल्याउँछन् डा. मण्डल । ‘खोप लगाएर पनि मान्छे मर्‍यो भनेपछि केही कमजोरी छ । भ्याक्सिनका लागि जति तापक्रम चाहिने हो, त्यति तापक्रम स्टोरमा नभएको, लगाउने तरिकामा गल्ती भएको, लगाउनुपर्ने मात्रा पूरा नलगाएको वा खोप लगाउन मान्छे ढिला आएको हुन सक्छ,’ डा. मण्डल भन्छन् । इम्युनोग्लोबुलिन खोप लगाउन चिकित्सकले सुझाए पनि आमाले उक्त खोप नलगाएको बताउँछिन् छोरी सुना ।

०००

काभ्रे तामाघाटका ४७ वर्षीय पासाङ तामाङलाई कुकुरले कहिले टोक्यो भन्ने नै थाहा छैन । कुकुरलाई औधी माया गर्ने उनी कुकुर देख्नेबित्तिकै सुमसुम्याइहाल्थे । गत १ फागुनतिर हावा र पानी देख्नेबित्तिकै डराउन थाले, उनी । काठमाडौं बसुन्धारामा डेरामा बस्ने उनलाई सुरुमा साथीहरूले धामी लगाए । तर उनी झन्‌झन् छटपटाउन थाले । मान्छेलाई नै टोक्ने झम्टिने गर्न थाले । ‘त्यसपछि टिचिङ अस्पताल पुर्‍यायौँ । डाक्टरलाई समेत कुट्न थाले । त्यहाँबाट टेकु ल्याएका हौँ,’ पासाङका साथी पेशल परियार भन्छन्, ‘पानी र हावा भनेपछि तर्सिने र चिच्याउने गर्न थाले ।’ थाम्नै नसक्ने भएपछि उनलाई डोरीले बाँधेर उपचार गरिएको उनले सुनाए । तर, गत ६ फागुनमा उनको मृत्यु भयो ।

कुकुरले टोकेको ठ्याक्कै यति दिनमा रेबिजको लक्षण देखिन्छ भन्ने हुँदैन । वर्षौंपछि पनि लक्षण देखिन सक्ने बताउँछन् पशुविज्ञहरू । ‘कुकुरले टोकेको एक हप्तामा पनि देखिन सक्छ । धेरैजसो दुई/तीन महिनाभित्र देखिन्छ,’ इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाकी पशु चिकित्सक डा. रोशिका श्रेष्ठ भन्छिन्, ‘एउटा केस त नौ वर्षपछि लक्षण देखिएको छ ।’

भयावह रेबिज

टेकु अस्पतालमा फागुनको आधा महिनामै रेबिजका कारण तीन जनाले ज्यान गुमाए । रेबिज भयावह बन्दै गएको बताउँछन् चिकित्सकहरू । ‘अस्पतालमा आइपुगेकाहरूको तथ्यांक हुन्छ । तर, अभिलेखमै नआई धेरै मरेका हुन सक्छन् । रेबिजलाई धेरै वास्ता गरेको देखिँदैन,’ डा. मण्डल भन्छन् ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका अनुसार रेबिजका कारण नेपालमा बर्सेनि १५ देखि ३५ जनासम्मको मृत्यु हुने गरेको छ । तर, टेकु अस्पतालका डाक्टरहरू टेकु अस्पतालमा मात्र प्रतिवर्ष ३० देखि ३५ जनाको मृत्यु हुने गरेको दाबी गर्छन् । सरकारी तथ्यांक नै पूर्ण नरहेको तर्क उनीहरूको छ । सरकारले टेकु अस्पतालको तथ्यांकलाई मात्र आधार मानेको देखिन्छ ।

आर्थिक वर्ष ०७४/७५ मा ३२ जना र ०७५/७६ मा १८ जनाको मृत्यु रेबिजका कारण भएको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको तथ्यांक छ । कोरोना महामारीका कारण आर्थिक वर्ष २०७६/०७७ मा कतिको ज्यान गयो भन्ने तथ्यांक सरकारले राखेको छैन । विश्वमा बर्सेनि रेबिजबाट ५९ हजारको मृत्यु हुने गरेको छ । १ सय ५० वटा मुलुकमा रेबिज देखिएको छ । त्यसमध्ये पनि अफ्रिका र एसियामा बढी देखिएको छ । गरिब देशहरूमा रेबिज धेरै देखिएको छ ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका अनुसार ९३ प्रतिशत कुकुरको टोकाइ र ७ प्रतिशत अन्य जनावर (बाँदर, स्याल, चमेरो) को टोकाइबाट मानिसमा रेबिज लाग्ने गरेको छ । बर्सेनि ५० हजारभन्दा बढी मानिस कुकुरको टोकाइको समस्यामा परेका छन् । टेकु अस्पतालमा एक वर्षमा ४० देखि ५० हजार मानिस कुकुरलगायत अन्य जनावरको टोकाइमा परेको समस्या लिएर पुग्छन् । स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार सबैभन्दा बढी बालबालिका रेबिजको जोखिममा छन् । ४० प्रतिशत १५ वर्षमुनिका बालबालिकामा रेबिजको समस्या देखिएको मन्त्रालयको दाबी छ ।

भ्याक्सिनको माग बढ्दो

रेबिजको जोखिम तराईमा धेरै, पहाडमा मध्यम र हिमाली क्षेत्रमा कम रहेको मन्त्रालयको भनाइ छ । पछिल्लो समय शहरीक्षेत्रमा पनि कुकुरको टोकाइका घटना बढेका छन् । कुकुरको टोकाइका घटना बढेसँगै इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाले रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन एआरभी इम्युनोग्लोबिन खरिद पनि बढाउँदै लगेको छ ।

‘एआरभी वर्षमा ३ लाखको हाराहारी र इम्युनोग्लोबिन १० हजार भाइल खरिद गर्ने गरेका छौँ,’ इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाका वरिष्ठ मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट हेमन्त ओझा भन्छन् ।

रेबिजको प्रकार, उपचार कसरी गर्ने ?

चिकित्सकका अनुसार रेबिज तीन प्रकारका हुन्छन् । पहिलो डिग्री, दोस्रो डिग्री र तेस्रो डिग्री । सबैभन्दा जटिल तेस्रो डिग्रीलाई मनिन्छ ।

पहिलो डिग्री : कुकुरले चाट्यो वा त्यसको र्‍याल पर्‍यो भने यसलाई पहिलो डिग्री मानिन्छ । यो अवस्थामा साबुनपानीले राम्रोसँग धोए पुग्छ ।

दोस्रो डिग्री : कुकुर वा जंगली जनावरले कोतरेको छ तर ठूलो घाउ छैन भने यो दोस्रो डिग्रीमा पर्छ । दोस्रो डिग्रीमा १० मिनेटसम्म मिचीमिची साबुनपानीले धोयो भने भाइरस मर्न सक्छ । त्यसपछि स्वास्थ्य संस्थामा एआरभी भ्याक्सिन लगाउनुपर्छ ।

भ्याक्सिन लगाउन दुई थरी मापदण्ड रहेको बताउँछन्, डा. मण्डल । ‘भ्याक्सिन मासुमा लगाउने कि छालामा लगाउने भन्ने हुन्छ । मासुमा लगाउने हो भने चार पटक लगाउनुपर्छ । पहिलो खोप लगाएको तीन दिनपछि दोस्रो, सात दिनमा तेस्रो र चौध दिनमा तेस्रो डोज खोप लगाउनुपर्छ ।

छालामा लगाउने हो भने तीन डोज लगाउनुपर्छ । पहिलो डोज खोप लगाएको तीन दिनपछि दोस्रो र सात दिनमा तेस्रो डोज खोप लगाउनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘छालामा लगाउँदा उपयुक्त हुन्छ । १४ दिनसम्म हस्पिटल जानु पनि परेन । मात्रा पनि थोरै भए पुग्छ ।’

तेस्रो डिग्री : जटिल किसिमको रेबिजलाई तेस्रो डिग्रीमा राखिन्छ । कुकुर वा जनावरले टोकेर मासुको चौटा नै निकालेको छ वा हड्डी देखिएको छ भने यो तेस्रो डिग्रीमा पर्छ । घाँटीभन्दा माथि हत्केला र पैतालामा टोकेकोलाई पनि तेस्रो डिग्रीमा राखिन्छ ।

तेस्रो डिग्रीको घाउ भएको छ भने भाइरस छिटो मस्तिष्कमा पुग्ने विज्ञहरू बताउँछन् । ‘खुट्टामा टोकेको छ भने ब्रेनमा पुग्न समय लाग्छ । तर, मस्तिष्कको नजिक टोकेको छ भने दिमागमा भाइरस छिटो पुग्छ । भाइरसले दिमागलाई पागल बनाउँछ,’ डा. रोशिका भन्छिन्, ‘जतिसक्दो छिटो भ्याक्सिन लगाउने हो । तेस्रो डिग्रीमा एआरभीसहित घाउमै भएको भाइरसलाई मार्न इम्युनोग्लोबिन लगाउनुपर्ने हुन्छ ।’

एआरभी र इम्युनोग्लोबुलिन दिइएको ७ देखि १० दिनभित्र शरीरले एन्टिबडी बनाउन थाल्छ । ‘सात दिनअघि नै भाइरस मार्नुपर्छ,’ डा.मण्डल भन्छन्, ‘रेबिज खोप सरकारले नि:शुल्क दिएको छ ।’ त्यसैले विश्व स्वास्थ्य संगठनले इम्युनोग्लोबुलिनलाई अत्यावश्यक औषधिको सूचीमा राखेको छ ।

टेकु अस्पतालका चिकित्सक श्रवण मण्डल ।

कुकुरमा देखिने लक्षण

चिकित्सकका अनुसार जथाभावी टोक्ने, र्‍याल काढ्ने, मुखमा फिँज आउने, पानीदेखि तर्सिने, अनावश्यक दौडने, घोक्रे स्वर बनाएर भुकिरहने, खान नहुने वस्तुहरू खानेजस्ता लक्षणहरू देखिन्छ ।

‘विशेष गरी रेबिज भएको कुकुर पानीदेखि डराउँछ । मान्छेलाई टोक्दै हिँड्छ । टोकेपछि उसलाई रिलिफ महसुस गर्छ,’ डा. मण्डल भन्छन् ।

मानिसमा देखिने लक्षण

रेबिज लागेको कुकुर वा जनावरले टोकेमा मानिसलाई घाउ भएको ठाउँ दुख्ने, चिलाउने, ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने, घाँटी दुख्ने हुन्छ । सबैभन्दा धेरै हावापानीदेखि डराउने लक्षण देखिन्छ,’ डा. मण्डल भन्छन्, ‘मान्छे उत्तेजनात्मक हुन्छ ।’

नियन्त्रण गर्न के गर्ने ?

डा. रोशिका नेपालमा रेबिज स्यालबाट कुकुरमा र कुकुरको माध्यमबाट मानिसमा सर्ने गरेको पाइएको बताउँछिन् । ‘नियन्त्रणका लागि कुकुरको बन्ध्याकरण तथा रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन नै हो । फोहोर व्यवस्थापन पनि यसको कारण हो,’ डा. रोशिका भन्छिन्, ‘कुकुरको आहार नै फोहोर बनेको छ । सडकमा फोहोर नफाल्ने हो भने कुकुरको संख्या घट्न थाल्छ ।’

सरकारले सन् २०३० सम्म रेबिज शून्य बनाउने लक्ष्य राखेको छ । तर, यसको रोकथाम र नियन्त्रणका लागि प्रभावकारी काम गर्न सकेको देखिँदैन । कुन वर्षमा के काम गर्ने भन्ने रोड म्याप बनाइरहेको महाशाखाको भनाइ छ । ‘वार्षिक रोड म्याप बनाउँदैछौँ,’ ईडीसीडीकी पशु चिकित्सक डा. श्रेष्ठ भन्छिन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १६, २०७८ १९:००