बाल्यकालको सम्झनामा बलैगाउँको यात्रा

A+ A A-

एउटा किंवदन्तीजस्तै सम्झनामा अल्झेको छ बलैगाउँ ।

यो मेरो पहिलो विदेशयात्रा थियो, त्यो पनि बाल्यकालको ।

नेपालको समग्र व्यापारमा महत्त्वपूर्ण हिस्सा ओगटेको छ, भारतले । यो राष्ट्रिय व्यापारको कुरा हो । तर, सीमाक्षेत्रका नेपालीका लागि दैनिक हाट गर्ने ठाउँसमेत हुन् सीमावर्ती भारतीय बजारहरू । दैनिक हजारौँको सङ्ख्यामा सीमाक्षेत्रका नेपाली भारतीय बजार गएर किनमेल गर्छन् ।

यतिबेला नेपालमै स्थानीय बजार खुलेर भारतीय सामान नै भए पनि व्यापारीमार्फत उपभोग गर्न पाए पनि त्यतिबेला भने स्थानीय नेपालीलाई यो सुविधा थिएन ।

स्वदेशकै भए पनि टाढाका ठूला शहरबजारसम्म पुग्नुभन्दा आ–आफ्ना पायक पर्ने नजिकैका सीमापारिका भारतीय बजार गएर दैनिक उपभोग्य सामग्री नुन, तेल, चिनी, चियापत्तीजस्ता अत्यावश्यक सामान खरिद गर्थे नेपालीहरू ।

यसरी स्वयम् गएर खरिद गर्दा केही सस्तो पनि पर्थ्यो नेपाली उपभोक्ताका लागि । त्यसैले सीमाक्षेत्रका नेपाली गाउँ–गाउँबाट भारतीय बजारमा हाट भर्न जाने एउटा आमप्रचलन नै थियो ।

हाम्रा लागि नजिकको भारतीय बजार थियो बलैगाउँ । ककौरावासी हाट भर्न जान्थे बलैगाउँ अर्थात् बलैबजार । वर्षमा दुई पटकसम्म हाट भर्थे गाउँलेहरू । हाट एउटा उत्सवजस्तै लाग्थ्यो त्यो बेला ।

सुरक्षाका दृष्टिले पनि भारतीय बजारमा हाट भर्न जाँदा सामूहिक रूपमा जाने गरिन्थ्यो । चाडपर्व वा वर्षाको समय आउनै लाग्दा बलैगाउँमा हाट गर्न जानेहरू बढ्थे । साँच्चै भन्ने हो भने सीमाक्षेत्रका नेपाली उपभोक्ताले नै चलेका थिए भारतीय बजारहरू ।

अहिले पनि यो प्रचलन केही घटे पनि रोकिएको छैन । त्यत्ति हो, अहिले नेपाली उपभोक्ताको ठाउँ स्थानीय नेपाली व्यापारीहरूले लिएका छन् ।

म सानै हुँदा अर्थात् ३५-३६ वर्षअघिको कुरा हो । साउन दोस्रो सातातिर गाउँमा बलैगाउँ जाने गाइँगुइँ चल्यो । गाउँका सबैलाई अनुकूल पर्ने दिन तय गरियो । प्रत्येक घरबाट कम्तीमा एक जना बलैगाउँ जाने भए । हाम्रो घरबाट आमा जाने हुनुभयो ।

पैसाको जोहो हुन थाल्थ्यो घरघरमा । आवश्यक सामानको सूची बनाउन थालियो ।

बजार जाँदा चाहिने खाजासामलका लागि कतै ढिकी बज्न थाले त कतै जाँतोको आवाज सुनिन थाल्यो । चिउरा, सिरौला, मकै, भटमास भुटिए घरघरमा ।

‘आमा म पनि जान्छु बलैगाउँ,’ बलैगाउँ जाने दिन आउनै लाग्दा मैले आमासँग भनेँ । गाउँको चहलपहलले बजार जाने रहर जगाउँथ्यो मनमा । मलाई पनि आमासँग बलैगाउँ जाने रहर जाग्यो ।

‘बलैगाउँ भनेको धेरै टाढा हो,’ आमाले मलाई सम्झाउँदै भन्नुभयो, ‘तँ हिँड्न सक्दैनस् बाबु ।’

‘सक्छु के !’ मैले आँगनमा फटाफट दौडेर आमालाई देखाउँदै भनेँ, ‘म जत्ति पनि हिँड्न सक्छु ।’

एकातिर फर्किंदा हुने भारीतारी, अर्कोतिर बच्चालाई लिएर जाँदा हुने झ्याउलोका कारण आमा मलाई लानभन्दा फकाउनपट्टि लाग्नुभयो ।

‘खुट्टा दुख्ला । कतै हराउला,’ आमाले मलाई फकाउँदै भन्नुभयो, ‘अलि ठूलो भएपछि जालास् ।’

मैले कर गरिरहेँ ।

‘जान्छु के ! म पनि जान्छु ।’ म त रुन पो थालेँछु ।

मेरो जिद्दी देखेर हो या रहर देखेर हो । ‘ल ल जालास् त नि,’ बाले भन्नुभयो ।

म रुँदारुदै हाँस्न थालेँ ।

बलैगाउँ जाने दिन रातिदेखि नै मेरो निद्रा खुल्यो । आमाले चिउरा र रोटीको कुटुरो पार्नुभयो । सामान राख्नका लागि थैलो र नाम्लो तयार पार्नुभयो ।

एक/दुई जना गर्दै मान्छेहरू हाम्रो घरअगाडि जम्मा भए । एउटा सानो ताँती बलैगाउँ जान भनेर गाउँबाट निक्लियो । म पनि ताँतीमा मिसिएँ ।

मेरा बाल रहरहरू क्रमशः अगाडि बढ्न थाले । यसरी हिँड्दा मनमा छुट्टै उमङ्ग छायो । शरीरभरि स्फूर्ति सलबलायो । म बजार जान पाएकोमा मक्ख थिएँ । नयाँ ठाउँ घुम्ने, नयाँ चीज देख्ने र बजार घुम्न पाइने कुराले म निकै हौसिएको थिएँ ।

हामी झिसमिसेमै हिँड्यौँ । अँध्यारोमा अपरिचित मान्छेको गन्ध पाएर थारू गाउँका कुकुरहरू बेस्सरी भुक्न थाले ।

झिसमिसेको अँध्यारो । साँघुरो बाटो । हिँडाइमा अपरिपक्व मेरा खुट्टा । ढुङ्गा, माटो, रूख कता–कता ठोक्किन थाले ।

गाउँ पार गरेपछि खेतका आली–आली हाम्रा पाइला अगाडि बढे । अगाडि पानीको एउटा ताल देखियो । ताल देखेपछि म दौडेर सबैभन्दा अगाडि तालनिर पुगेँ ।

‘ए पख् ! पख् !,’ पछाडिबाट आमाको आवाज सुनेँ, ‘किन दौडेको ?’

म भने दौडँदै तालछेउ पुगेँ र ताल हेर्न थालेँ । वर्षात्‌मा पानी जमेर बनेको तालभन्दा यो ताल अलि फरक थियो । पानीको कुलोमै ठूलो भँगालो परेर बनेको ताल थियो यो । यसको नाम रहेछ मुर्गिया ताल ।

सबै जना निरन्तर हिँडेकै छन् । मलाई उछिनेर अरू सबै अगाडि बढेपछि म पनि तालको रमाइलो छोडेर दौडिँदै उनीहरूलाई भेट्न पुगेँ । हामी दमौली पुग्याैँ ।

सहनशीलताले सीमा नाघ्यो । शरीरमा थकान भरियो । खुट्टा गह्रुँगा भए । भारी गह्रुँगो हुँदै गयो । फोक्सो फुल्यो । मुटुको धड्कन बढ्न थाल्यो । पैतालाको गति रोकियो र सामान फालेँ । र, लडेँ भुइँमा ।

खेतको आली–आली, कुलामाथि बनेका फड्के तर्दै हामी दमौलीको पुनर्वास पुग्यौँ । पुनर्वासलाई बीचबाट गोरेटो बाटोले चिरेको थियो । कतै घना जङ्गल, कतै लामा फाँट । स–साना बाटाले जोडेका छन् गाउँ बस्तीहरूलाई ।

आमाहरू गफ गर्दै हिँड्नुहुन्थ्यो । म उहाँहरूका गफ सुन्दै हिँड्थे । अरूका मनमा के कुरा खेलिरहेका थिए, म के जानुँ । तर, मेरो मनमा भने नयाँ ठाउँ घुम्ने कौतुहल थियो ।

कसैका हातमा बोरा र नाम्लो झुण्डिएको छ । कसै–कसैले कुम्लो पारेर बोकेका छन् । कसैले भने खुर्पेटो भिरेझैँ नाम्लोले बाँधेर बोरा कम्मरमा भिरेका छन् । मेरा लागि सबै दृश्य रमाइला छन् ।

पहाडबाट आएका मानिसहरूले दमौलीको जङ्गल फँडानी गरेर बस्ती बसाएका थिए । लस्करै बनेका थिए घरहरू । पुनर्वास योजनाका फराकिला र लामा सडक । यी सडकले हिजोआजका शहरी योजनालाई समेत गिज्याइरहेझैँ लाग्छ ।

गाउँको बीचमा थियो वर–पीपलको चौतारो । त्यहीँ थिए चिया, नास्ता र केही किराना पसलहरू । हामी केही बेर त्यहीँ सुस्तायौँ, पानी पियौँ । कतिले चुरोट सल्काए । कतिले कक्कड भरे । कतिले चिया पिए । आमाले कुटुरो खोल्नुभो र चिउराले मेरो गोजी भरिदिनुभयो ।

‘अझै कति टाढा छ आमा बलैगाउँ ?’ आमासँग सोधेँ । बलैगाउँ भनेको नजिकै होला भन्ने मेरो बाल ठम्याइ थियो ।

‘किन, थकाइ लाग्यो ?’ आमाले सायद मेरो बालमनोविज्ञान बुझ्नुभो, ‘नआ भनेको त हो नि ! माने पो त !’

‘ल ल अब थकाइ मेटियो, हिँडाैँ,’ लाहुरे मगर अगाडि लागे । सबैले उनलाई पछ्याए ।

‘पशु खेद्नू पछि लागेर, मान्छे खेद्नू अघि लागेर ।’

मैले बाले प्रायः भन्ने गरेको उखान सम्झिएँ । उनी नै आजको यात्राटोलीका नाइके थिए । खल्तीबाट झिकेर एक मुठी चिउरा बुक्याउँदै म पनि कुदेँ लाहुरेका पछि–पछि ।

दमौली गाउँ सकिएलगत्तै सालैसालको घना जङ्गल सुरु हुन्थ्यो । यो जंगलका बारे अनेकखाले कुरा सुनिन्थे । 'यो जंगलमा त किचकन्नी बस्छे रे ! साँझ अबेला वा राति यो बाटो एक्लै–दुक्लै हिँडे किचकन्नीले आफ्नो वशमा पार्छे रे' जस्ता खबर बेलाबखत हाम्रा कानसम्म पनि आइपुग्थे । पछाडि फर्किएको कपाल र अगाडि फर्किएका कुर्चुच्चाजस्ता बयान गरिने किचकिन्नीको रूप सम्झेर मेरो आङ सिरिङ्ग भयो ।

कोही जङ्गलमा वनदेवीको त्रास देखाउँथे भने कोही चोरडाँकाको डर हुन्छ भन्थे ।

बाटैछेउ एउटा रूखको फेदमा फूल, पात, स्याउलाको थुप्रो थियो । एउटा फूलसहितको डालो भाँचेर लाहुरेले त्यही थुप्रोमा राखे । र, दुवै हात जोडे । यो त वनदेवीलाई फूलपाती चढाउने ठाउँ पो रहेछ । सबैले लाहुरेकै अनुसरण गरे । मैले पनि फूलपाती चढाएर हात जोडेँ । आउने जानेले फूलपाती चढाउँदा–चढाउँदा त्यो ठाउँमा फूलपातीको ठूलै रास लागेको थियो ।

सामान किन्न जानका लागि साथमा नगद रुपैयाँ बोक्नैपर्थ्यो । पैसा बोकेर हिँड्दा जङ्गलमा चोरडाँकाको पनि उस्तै डर थियो । समूहमा हिँड्दा धेरै कुरामा भरथेग हुन्थ्यो । भारतीय बजार भए पनि नेपाली रुपैयाँ मज्जाले चल्थ्यो । त्यसैले मुद्रा सटहीको झन्झट थिएन ।

सालैसालको वन । त्यही वनको बीचमा एउटा गाउँ देखियो । त्यो गाउँको नाम वनवीरपुर रहेछ । ‘यस्तो चारैतिर घना जङ्गलको बीचमा मान्छेहरू कसरी बस्छन् होला,’ मेरो मनमा जिज्ञासा उत्पन्न भयो ।

वन पार गरेपछि आँपैआँपको एउटा ठूलो बगिया (बगैँचा) देखियो । ठूलो क्षेत्रफलमा फैलिएको यो बगैँचाको एउटा रूखमुनि एक जना थारू गम्छाको सिरानी हालेर सुस्ताइरहेको थियो । अलि पर अर्को एक जना धमाधम वनकस बाटिरहेको थियो । हामी केही बेर बगियामा सुस्तायाैँ ।

‘यो बगियाको नाम के हो थाहा छ ?’ सहयात्रीहरूतिर फर्कंदै लाहुरेले सोधे । कसैले कुनै जवाफ दिएन । ‘रानीबगिया,’ अन्त्यमा उनले आफैँ जवाफ दिए ।

केही बेरपछि टोली त्यहाँबाट पनि अगाडि बढ्यो ।

‘आमा अब बलैगाउँ आउन कति छ ?,’ मैले आमाको धोतीको फेर समात्दै सोधेँ ।

‘किन थकाइ लाग्यो ?’ आमाले प्रतिप्रश्न गर्नुभयो ।

‘छैन,’ मैले ढाँटेँ, ‘त्यसै सोधेको ।’

हामी मैनापोखर पुग्यौँ । मैनापोखर गाउँलाई हुलाकी राजमार्गले विभाजित गरेको थियो । राजमार्ग उत्तरको गाउँलाई उचवा गाउँ र दक्षिणतिरको गाउँलाई खलवा गाउँ भनिँदो रहेछ ।

मैनापोखरमै पाइँदोरहेछ अभरख फल (स्टार फ्रुट) । ककौरातिर एक जना बुढा बा यो फल बेच्न ल्याउँथे । उनले अभरकसँगै मैदा र चिनीको चास्नीबाट बनेका पुष्टकारी र बटारी मिठाई पनि ल्याउँथे । हामी उनलाई बटारे बा भन्थ्यौँ । हाम्रोतिर यो फल पाइँदैनथ्यो । चाखेपछि थाहा भयो, मदानी आकारको यो फलको स्वाद अमिलो हुँदोरहेछ । लटरम्म फलेको यसको बोट देख्दा मलाई रमाइलो लाग्यो ।

पृथ्वीशमशेर जबराको घर पार गर्दै हामी अगाडि बढ्यौँ । रोलक्रमबाट हटाइएका राणा तराईका विभिन्न स्थानमा मौजा बिर्ता पाएर त्यतैतिर आवधिक बसाइँ गर्थे । पृथ्वीशमशेर पनि तिनैमध्येकै एक थिए । उनीहरूलाई स्थानीय समाजमा राजा भनेर सम्बोधन गरिन्थ्यो । स्थानीय समाजमा उनीहरूको धाक र रवाफ कुनै राजाको भन्दा कम थिएन ।

हामी रानीपुरहुँदै फुटाहा पुग्यौँ । फुटाहा कटेपछि नेपालको अन्तिम सीमा आउँथ्यो । जुन दशगजासँग जोडिएको थियो ।

दशगजामा पूर्वदेखि पश्चिमसम्म छोडिएको खाली जमिन थियो । जहाँ खेतीपाती गरिँदैनथ्यो । जीवनमा पहिलोपटक यो खाली जमिन दशगजा भारत–नेपालबीचको अन्तर्राष्ट्रिय सिमाना हो भन्ने थाहा पाएको थिएँ ।

त्यो सीमावारि हाम्रो देश हो । पारिको भूभाग भारतको हो भन्ने थाहा पाउँदा म छक्क परेको थिएँ । दशगजा पुगेपछि म हलचल नगरी उभिइरहेँ । मन एक तमासको भयो ।

‘बाबु किन उभिएको ?’ आमाले सोध्नुभयो, ‘थाकिस् ?’

आमाको बोलीले मनको तन्द्राबाट ब्युँझिएँ र आमालाई पछ्याएँ । सीमा पार गर्नासाथ खै कस्तोकस्तो डर पैदा भयो मनमा । डरले मेरो मुटु ढुकढुक भयो ।

‘के भो ? भोक लाग्यो ?’ सायद आमाले मेरो अनुहार पढ्नुभयो ।

‘छैन,’ अनुहारको डर र वास्तविकता लुकाएँ आमासँग ।

पहिलोपटक डर, रोमाञ्चकता र उत्सुकताले भारतीय भूमि टेकेँ । हाम्रो फुटाहाजस्तै सीमाको पहिलो भारतीय गाउँ रहेछ अचकवा । यहाँ पनि घरहरू उस्तै, बाटाघाटा उस्तै, र आँपका बगिया उस्तै । तर, देशचाहिँ कसरी फरक भयो होला ! मलाई अचम्म लाग्यो ।

रामचन्द्रले बाटोछेवैको एउटा आँपको रूखमा झटारो हानेर आँप झार्‍यो र छिटोछिटो खल्तीमा हाल्यो । परबाट हेरिरहेको एउटा बुढो मानिस गाली गर्दै हामीतिर आयो । मलाई डर लाग्यो ।

ऊ आँप चोरेर पनि निडर छ, म भने नचोरे पनि डराइरहेको छु । भित्रभित्र कताकता शरीर हल्लिरहेछ । धन्न बुढाले कराउनुबाहेक अरू केही गरेन ।

अचकवा पार गरेपछि एउटा सानो नाला आयो । नालामा पानी थियो । हामीले हातमा चप्पल समात्यौँ र पानीमा भिज्दै नाला पार गर्‍यौँ ।

‘ऊ त्यही हो बलैगाउँ,’ आमाले परैबाट औँलाले देखाउनुभयो ।

एउटा स–सानो थुम्कोजस्तोमा बलैगाउँ देखियो । म फिस्स हाँसे । मेरो हाँसोमा आमा पनि हाँस्नुभयो ।

बलैगाउँमा सीमित घर थिए । घर इँटाले बने पनि प्लास्टर गरिएका थिएनन् । पसलअगाडि बोरा ओछयाएर नुन, चिनी, भेली, सुकेका खुर्सानी, आलु, प्याजका रास लगाइएका थिए । टिनका टिन भरेर राखिएका थिए मट्टीतेल । साबुन, सरफ, नरिवल, छोहोरा, लत्ताकपडा, फलामका सामान, कपास सिरक के–के हो के–के ।

साँझ घर पुग्दा खुट्टामा फोका उठेछ । शरीर पूरै दुखेर थिलथिलो भएको थियो । आमाले तेल लगाएर शरीरभरि मालिस गरिदिनुभयो । एक–दुई दिनसम्म हिँडडुल गर्न गाह्रो भए पनि आजपर्यन्त बलैगाउँको त्यो यात्राको स्मृति मेरो मन–मस्तिष्कमा जरो गाडेर बसिरहेको छ ।

आमाले नुन, मट्टीतेल, चिनी, भेली, साबुनलगायतका अत्यावश्यक सामान किन्नुभयो । मलाई जुलेबी, बतासा र भेलीमा पकाएको भुजाका डल्ला किनिदिनुभयो । म त्यसै फुरुङ्ग ।

‘अरू के खान्छस् ?’ आमाले सोध्नुभयो ।

यत्रो खानेकुरा किनिदिएर पनि आमा अझै सोध्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘के खान्छस् ?’ आमाको प्रेमिल प्रश्नले म द्रवीभूत भएँ । खाने कुरा माग्नुको साटो आँखाबाट तप्प आँसु पो झर्‍यो ।

आँसु लुकाउँदै भनेँ, ‘केही खान्नँ ।’

चिया पसलमा गएर आमाले चिया मगाउनुभयो र घरबाट ल्याएको कुटुरो खोल्नुभयो । हामीले चिया र रोटी खायौँ । यात्राका अन्य सहभागीले पनि चियासँगै आफूले ल्याएका मकै, रोटी, सातु खान थाले ।

सबैले सामान किनेपछि भारी बनाउने हतार थियो । आमाले एकपटक समय जान्न सूर्यतिर हेर्नुभयो र भन्नुभयो, ‘ल अब छिटो गरम् ।’

आमाले दुईवटा भारी बनाउनुभयो । ठूलो भारी आफ्ना लागि र सानो मेरा लागि । पाँच/सात किलो जति हुँदो हो मेरो भारी । भारी बोकाएर आमाले सोध्नुभो, ‘गह्रुँगो त छैन ?’

‘छैन, छैन,’ मैले भनेँ ।

‘अप्ठेरो भयो कि ?’

‘छैन ।’

‘लौ हिँडौँ है अब,’ लाहुरे कराए । सबैले आ–आफ्नो भारी बोकेर लाहुरेलाई पछ्याउन थाले । भारीले टाउको बङ्ग्याउँथ्यो । बीचबीचमा भारी बिसाउँथेँ ।

‘गाह्रो भो ?’ आमा बीचबीचमा सोध्नुहुन्थ्यो ।

कठिनाइलाई लुकाउँदै म भन्थेँ, ‘छैन ।’

थकान, भारी र अत्यासले मन छटपटिन्थ्यो । तर, म आमालाई भन्न सक्दिनथेँ । आमालाई पनि त झन् गाह्रो भएको होला । मेरोभन्दा कति हो कति ठूलो भारी आमाले बोक्नुभएको छ । मेरा लागि निकै कठिन परीक्षाजस्तै भयो बलैगाउँयात्रा ।

सहनशीलताले सीमा नाघ्यो । शरीरमा थकान भरियो । खुट्टा गह्रुँगा भए । भारी गह्रुँगो हुँदै गयो । फोक्सो फुल्यो । मुटुको धड्कन बढ्न थाल्यो । पैतालाको गति रोकियो र सामान फालेँ । र, लडेँ भुइँमा ।

झ्वाम्मको आवाजले आमा मतिर फर्किनुभो ।

‘के भो ? लडिस् कि क्या हो ?’ आमा मतिर फर्किनुभयो । म केही बोलिनँ ।

आमा आफ्नो सामान राखेर नजिक आउनुभो र मलाई उठाउनुभयो ।

अरू सबै जना धेरै पर पुगिसकेका थिए । केही बेर आमाले मेरोसमेत भारी आफ्नो भारीमा खापेर हिँड्नुभयो । मलाई नमज्जा लाग्यो । ‘आमा मेरो भारी ल्याउनोस् म बोक्छु,’ मैले भनेँ । आमाको ढाडसले फेरि भारी बोकेर हिँड्न थालेँ कछुवा गतिमा ।

साँझ घर पुग्दा खुट्टामा फोका उठेछ । शरीर पूरै दुखेर थिलथिलो भएको थियो । आमाले तेल लगाएर शरीरभरि मालिस गरिदिनुभयो । एक–दुई दिनसम्म हिँडडुल गर्न गाह्रो भए पनि आजपर्यन्त बलैगाउँको त्यो यात्राको स्मृति मेरो मन–मस्तिष्कमा जरो गाडेर बसिरहेको छ ।

(गैरेकाे याे नियात्रा उनकाे पुस्तक 'बलैगाउँदेखि बाकुसम्म'बाट लिइएकाे हाे ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १४, २०७८ ०७:२८