वित्तीय समावेशिता र बजारीकरणका लागि क्रिप्टोमा आधारित प्रविधि

A+ A A-

परिचय

क्रिप्टो एउटा वित्तीय उपकरण हो, कतिपयले यसलाई मुद्राको रूपमा पनि लिने गरेको पाइन्छ । मुख्यतया यसलाई अभौतिक वित्तीय उपकरणको रूपमा लिने गरिन्छ ।

यो अत्यन्तै नयाँ वित्तीय प्रविधिमा आधारित छ, जसलाई ‘ब्लक चेन’ प्रविधि भन्ने गरिन्छ । सन् २००९ मा जापानी नागरिक सातोसी नाकामोतोले यो प्रविधिको सुरुवात गरेका हुन् । उनले १२ वर्षअघि सुरु गरेको वित्तीय उपकरण, वित्तीय सम्पत्ति वा मुद्रा जे भनिए पनि यसलाई महत्त्वपूर्ण नवप्रवर्तनका रूपमा लिइन्छ । यो क्रिप्टोग्राफी प्रविधिमा आधारित छ ।

यसलाई यसरी पनि हेरौँ, मोबाइलको आविष्कार भएपछि त्यसको व्यापक प्रयोग भयो । यसको प्रयोग बहुउपयोगी भयो । अहिले जसरी मोबाइल भएन भने नागरिक एपको प्रयोग व्यक्तिले पाउँदैन र नागरिक एपमार्फत सरकारले दिएको सुविधा राज्‍यले लिन पाउँदैन, त्यसैगरी भोलिको दिनमा क्रिप्टोको प्रभाव पनि पर्ने देखिन्छ । अर्थात् यसको पनि बहुउपयोग हुनेछ ।

इन्डियाले जामके नीति लिएको छ । अर्थात् जे फर जनधन योजना, ए फर आधार कार्ड, एम फर मोबाइल र के फर कनेक्टिभिटी । त्यसैगरी, नेपालले पनि नागरिक एप सुरु गरेको छ ।

यो उदाहरण किन पनि उपयोगी छ भने आज मोबाइल फोन जुन हिसाबले बहुउपयोगी छ, भोलि डिजिटल क्रिप्टोलाई पनि त्यही आधारमा लिन सक्ने आकलन अहिले भइरहेको छ ।

एल-साल्वाडोर एउटा पहिलो मुलुक हो, जसले लिगल टेन्डरको रूपमा क्रिप्टोलाई आत्मसात् गरेको छ । त्यसैगरी बहमासले पनि क्रिप्टोलाई आत्मसात् गरेको छ । धेरैभन्दा धेरै पूर्वी अरेबियन मुलुकहरूले क्रिप्टो अबलम्वन गरेको भन्नुको तात्पर्य कम्बोडियासहित जुन-जुन मुलुकमा डलराइजेसन धेरै छ अर्थात् अर्को मुलुकको मुद्रा अवलम्बन गर्नुपर्ने बाध्यता छ, त्यस्ता मुलुकहरू जस्तै; कम्बोडिया, बहमासलगायत धेरै अरेबियन देशहरू क्रिप्टोतर्फ आकर्षित भएको अध्ययनले देखाउँछ ।

अहिले क्रिप्टो वैधता अर्थात् कानुनी हैसियतका रूपमा पनि बहस हुने गरेको छ । विकसित देशहरू अमेरिका, युरोपियन मुलुक, जापानलगायतले यसलाई गैरकानुनी ठहर गरेका छैनन् ।

५० वटा मुलुकले कानुनी रूपले बन्देज लगाउँदै गैरकानुनी भएको भनेका छन् । विकसित मुलुकहरूले कानुनी वैधता दिए पनि आफ्ना नगरिकलाई होसियार हुन वा सतर्क रहन आह्वान पनि गरिरहेका छन् । कतै यसको मूल्यको तलमाथिका कारण समस्या हुने हो कि भन्ने चिन्ता गरेको देखिन्छ ।

यो क्रिप्टोको विशेषता के हो भने यसको भ्यालु (मूल्य) ठूलो मात्रामा तलमाथि हुने गरेको छ । त्यही कारणले पनि जुनजुन मुलुकहरूले कानुनी वैधता दिएका छन्, ती देशले आफ्ना नागरिकलाई सावधान हुन आह्‍वान गरिरहेका छन् । कतिपय मुलुकले क्रिप्टोलाई पाइलट प्रोजेक्टका रूपमा परीक्षण पनि गरिरहेको अवस्था छ । उदाहरणकै रूपमा चीन, सिंगापुर, जापान, युक्रेन, साउथ कोरिया, उरुग्वे, टर्कीजस्ता देशहरूलाई हेर्न सकिन्छ । यी देशहरूले पाइलट प्रोजेक्टका रूपमा परीक्षण गरिरहेका छन् ।

सन् २००१ पछि अमिरिकाको ट्वीन टावर आतंककारीले ध्वस्त बनाएपछि फाइनान्सियल एक्सन ट्याक्सफोर्स (एफएटीएफ) हाबी भइरहेको छ । एफएटीएफले एन्टिमनी लाउन्ड्रीको सन्दर्भमा पनि यो क्रिप्टोको प्रयोगमा उसले अलिकति चासो देखाएको र सावधानी अवलम्बन गर्न भनेको छ । मनी लाउन्ड्री प्रयोग नहोस् भनेर सबै सदस्य मुलुकलाई सावधानी अवलम्बन गर्न आह्वान पनि गरिएको छ ।

बहमासले सन् २०२० मा यसलाई अवलम्बन गर्‍यो । एफएटीएफले बहमासलाई ग्रे लिस्टमा राखिदियो तर बहमासले पछि धेरै मिहिनेत, धेरै कुरामा सुधार र सुधारको प्रतिबद्धता गरेर ग्रे लिस्टबाट बाहिर निकाल्न सफल भयो । तर, यसप्रति विभिन्न सोच दृष्टिकोण रहेका छन् ।

नेपालले क्रिप्टोलाई गैरकानुनी हो भनेको छ । नेपाली जनतालाई क्रिप्टोमा लगानी नगर्न आह्वान गरेको छ ।

प्रभाव

नेपालको अर्थतन्त्रमा क्रिप्टोको प्रभावलाई हामीले खोजी गर्न जरुरी छ । यसको प्रभाव नेपाली अर्थतन्त्रमा कुनै न कुनै रूपमा पक्कै पनि परेको छ । क्रिप्टोलाई हामीले गैरकानुनी भने तापनि जुन प्रविधिमा आधारित छ, त्यो अत्यन्तै राम्रो प्रविधि हो । त्यसले वित्तीय समावेशिता, भुक्तानी प्रणाली छिटो, छरितो र सुरक्षित बनाउन महत्त्वपूर्ण काम गर्ने भएको हुनाले क्रिप्टोको प्रविधिलाई धेरै देशले आत्मसात् गरेका छन् । नेपालले पनि आत्मसात् गर्नु आवश्यक छ ।

नेपाली अर्थतन्त्रमा क्रिप्टोको के सम्बन्ध छ भन्ने प्रश्नहरू पनि रहेका छन् । यसको उत्तर वित्तीय समावेशिताका हिसाबले दिनुपर्छ र भुक्तानी प्रणालीको आधुनीनिकीकरणको सवालमा यसको सम्बन्ध खोजिनुपर्छ । अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा, विप्रेषण नेपालको अर्थतन्त्रको प्रमुख हिस्साको रूपमा छ । जीडीपीको अनुपातमा २२/२३ प्रतिशत प्राप्त गरेका छौँ । यसका लागि घटाउने उपायका रूपमा नेपालले लिने गरेको छ ।

औपचारिक र अनौपचारिक अर्थतन्त्रबीचको द्वन्द्व जुन छ, त्यसलाई बढाउने घटाउने, त्यसको निरुपणका लागि पनि यसको सम्बन्ध रहन सक्छ ।

अनौपचारिक अर्थतन्त्र फस्टाउने, हुन्डी बढ्ने, पुँजी पलायनलगायतका कारणले नेपालको सोधनान्तर घाटा र विदेशी मुद्राको सञ्चितिमा प्रभावलगायतका सन्दर्भमा पनि क्रिप्टोलाई हेर्ने गरिएको छ ।

वित्तीय क्षेत्रको स्थायित्व कहिलेकाहीँ खलबल हुन थाल्यो भने पनि क्रिप्टोको कारणले पनि हो कि भन्ने रूपमा लिइन्छ । र, राजस्वको घटबढका रूपमा पनि लिने गरेको देखिन्छ ।

सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, यदि धेरैभन्दा धेरै मुलुकले क्रिप्टोलाई आत्मसात् गरेर कानुनी हैसियत दिए र प्रयोगमा ल्याए पनि यसलाई चाहिने महत्त्वपूर्ण कच्चा पदार्थ बिजुली हो । बिजुलीको धेरै प्रयोग हुन्‍छ क्रिप्टोको माइनिङमा । नेपाललाई हाइड्रोपावरमा तुलनात्मक लाभको अवस्था छ । बिजुली उत्पादन गर्ने क्षमता छ । त्यस हिसाबले बिजुलीको माग बढ्ने र नेपालमा जलविद्युत् क्षेत्रमा लगानी पनि बढ्न सक्‍ने देखिन्छ । यसले पनि क्रिप्टो र नेपालको अर्थतन्त्रको सम्बन्ध गाँस्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

यस विषयमा हामीले निरन्तर छलफल गरेर नेपाली अर्थतन्त्रसँग जोड्नुपर्छ । यसका राम्रा-नराम्रा दुवै प्रभाव त परिनै हाल्छन् । यसलाई होसियारपूर्वक लिनुपर्छ ।

तर, अर्थतन्त्रमा वैदेशिक लगानी, निजीक्षेत्रको लगानी आदि बढाउने उपायका विषयमा काम नगर्ने, गर्ने काम थाँती राख्ने र स्वदेशी/विदेशी लगानीकर्तालाई नेपालमा लगानी गर्न धेरै अप्ठेरो हुने, ढिलासुस्तीजस्ता समस्या रहिरहने अनि लगानी नहुनु, विदेशी मुद्राको सञ्चिति घट्नु, सोधनान्तर घट्नु, निर्यात घट्नु, यी विषयलाई क्रिप्टोसँग जोड्नु त्यति सान्दर्भिक हुँदैन ।

क्रिप्टोको ‘ग्रोथ’ वृद्धिदर ठूलो रूपमा हुनु भनेको यसपछिको जुन प्रविधि छ ‘डिसेन्ट्रलाइजेसन’, त्यसमा आधारित प्रविधि र ब्लकचेन प्रविधिलाई विरोध गर्नु पनि हो ।

यसको राम्रो पक्ष भनेको प्रविधि हो । त्यो प्रविधिलाई नेपालले प्रयोग गर्दा हाम्रा धेरै उद्देश्यहरू प्राप्‍त सक्छौँ । अहिले साना तथा मझौला उद्योगको विकास हुन अपेक्षित रूपमा सकिरहेको छैन । त्यसको विकास नहुँदा उद्यमशीलताको विकास हुन सकेको छैन । त्यसको विकास नहुँदा हाम्रा उत्पादनले बजार पाइरहेका छैनन् ।

हेरौँ न, इन्डियाबाट फलफूल आयात गर्न सजिलो छ । तर कैलाली, इटहरी धनकुटाबाट तरकारी काठमाडौंमा ल्याउन गाह्रो हुने स्थिति हामीले भोगेका छौँ । ब्लक चेन प्रविधि भयो भने हाम्रो उत्पादनको राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारीकरणमा यसको ठूलो सहयोग हुनेछ । साना तथा मझौला उद्योगको विकास र बजारीकरणका लागि पनि क्रिप्टो जुन प्रविधिमा आधारित छ, त्यो प्रविधिलाई आत्मसात् गर्दा साना तथा मझौला व्यवसाय, उद्यमशीलताको विकास, हाम्रो कृषिउपजलाई स्वदेशभित्र र बाहिर पनि बजार पाउने सम्भावना छ । यसलाई राम्रो प्रभावको रूपमा लिनुपर्छ ।

रोजगारीको सिर्जना अर्थात् अवसरको सिर्जनामा पनि क्रिप्टोमा आधारित प्रविधिले नेपालको अर्थतन्‍त्रमा राम्रो प्रभाव पार्छ, नेपालमा बसेर विश्वका थुप्रै काम हामी गर्न सक्छौँ ।

यहाँको शिक्षित र प्रविधिमा ज्ञान भएको जनशक्तिले नेपालमा बसेर रोजगारी पाउने अवसर पाउन सक्छन् । यो नेपाली अर्थतन्त्रमा राम्रो प्रभावको रूपमा रहन सक्छ । अहिले पनि प्रविधिमा ज्ञान भएका व्यक्तिहरूले डलर कमाइरहेका छन् ।

क्रिप्टोपछाडिको ब्लक चेनले सुप्त रूपमा क्रान्ति नै ल्याएको अवस्था छ । ब्लक चेनले वित्तीय समावेशितामा, विप्रेषणको लागतमा कमी ल्याउने, हुन्डीबाट हुने कारोबार रोक्ने र त्यसमा सुधार ल्याउँछ ।

यसका जोखिमहरू पनि छन् । नराम्रो सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने बेलाबखतमा तरलताको वा लगानीयोग्य साधनको अभावले राजस्वमा कमी आएको, पुँजी पलायन भयो भन्ने संकेत, उपभोक्ताको संरक्षण आदिको समष्टिगत आर्थिक स्थायित्वमा खलल, जोखिमलगायतमा पनि क्रिप्टोसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ ।

नियामक निकायको भूमिका र अबको बाटो

नियामक निकायले गैरकानुनी भनेको छ तर, यसको प्रविधिको महत्त्वलाई ध्यानमा राखेर सेन्ट्रल बैंक डिजिटल मुद्रा निष्कासन गर्नेसम्बन्धी अध्‍ययन गर्ने कुराहरू भइरहेको छ ।

विश्वमा यसको प्रयोग व्यापक रूपमा नहुँदासम्म नेपालका नियामकीय संस्थाहरूले आत्मविश्वास र आत्मसात् गर्ने अवस्था देखिएन । नेपालका नियमनकारी ‘पर्ख र हेर’को स्थितिमा छन् । तर, ठूलो स्टेप लिने अवस्थामा अहिले देखिँदैनन् । त्यसका लागि आँट पनि चाहिन्छ । र, अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरू सम्मिलित एउटा समूह बनाएर कतिपय मुलुकहरू अघि बढेझैँ नेपालका नियामकीय निकाय त्यति आँटिला नभएका कारण नेपालमा क्रिप्टो प्रविधिलाई आत्मसात् गर्न धेरै वर्ष पर्खनुपर्ने देखिन्छ ।

यद्यपि चीनले क्रिप्टोलाई कानुनी हैसियत दिएको छैन । उसले परीक्षणमा लगेको छ । अध्ययन गरेको छ । यसका कारण भनेको क्रिप्टो प्रविधिले कायापलट गर्न सक्छ भन्ने सोच हो । यही रूपमा भारतलगायत देशले काम गरेको देखिन्छ । भारतमा रिजर्भ बैंक अफ इन्डियाले गैरकानुनी भनिरहेको अवस्था रहे पनि बजेटले यसको कारोबारलाई वैधता दिएको देखिन्छ । 'कारोबार गर्नुहोस्, कारोबार गर्दा नाफा भयो भने ३० प्रतिशत राज्यलाई दिनुस्, ७० प्रतिशत आफूले राख्नुस्' भनेर बजेटमै घोषणा गरेर अप्रत्यक्ष रूपमा कानुनी हैसियत दिएको छ ।

ब्लक चेन नेपालको भविष्य हो भनेर लिनुपर्छ । सेन्ट्रलाइज सिस्टमभन्दा पनि डिसेन्ट्रलाइज सिस्टममा आधारित वित्तीय प्रविधिलाई आत्मसात् गर्दा माइक्रो फाइनान्सलगायत विभिन्न क्षेत्रमा ठूलो फड्को मार्न सकिन्छ । त्यसैले ब्लक चेन प्रविधिलाई केन्द्रविन्दुमा राखेर यसबाट लाभ लिनु नै बुद्धिमत्ता हुनेछ ।

हामी ग्लोबलाइजेसनमा आबद्ध भएका छौँ । वस्तु आयात, निर्यात, नेपाली विदेशमा काम गर्ने आदि कुरा गर्दा हामी जोडिएका त छौँ । नेपालीहरूको क्रिप्टोसम्बन्धी लगानी हुन सक्ने सम्भावना छ । उनीहरूले कति लगानी गरेका छन्, त्यसको लेखाङ्कन गर्ने अबको बाटो हो । भारतले विधि पत्ता लगायो । अब नेपालले पनि उक्त विधि अवलम्बन गर्नुपर्छ ।

कम्तीमा पनि नेपालले एकपटकका लागि क्रिप्टोमा गरेको लगानी घोषणा गर्ने समय दिनुपर्छ । नेपालीहरू हो, तेपाईंहरू जहाँसुकै जुनसुकै देशमा रहेको भए पनि क्रिप्टोसम्बन्धी सम्पत्तिमा कति लगानी गर्नुभएको छ, स्वघोषणा गर्नुहोस् । त्यसबापत नाफाको यति प्रतिशत राज्यलाई दिनुहोस् र बाँकी आफैँले राख्नुहोस् भन्ने नीति लिई रेखाङ्कन राख्न जरुरी छ । यसमा भारतले देखाएको बाटो नेपालका लागि उपयोगी हुनेछ ।

क्रिप्टोसम्बन्धी विस्तृत अध्ययन गर्नुपर्छ । अन्य देशहरूले पनि अध्ययन गरिरहेका छन् । राष्ट्र बैंकले अघिल्लो मौद्रिक नीतिमा डिजिटल करेन्सीबारे अध्ययन गर्ने भने पनि उसको मात्रै अध्यनले नपुग्ला । अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञहरू राखेर अध्ययन गर्नु आवश्यक छ । नेपालले सो प्रविधिबाट के कसरी फाइदा लिनसक्छ भनेर अध्ययन गरिनुपर्छ ।

त्यसका लागि नेपाल सदस्य रहेको अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू वर्ल्ड बैंक, आईएमएफ, एडीबीजस्ता संस्थाहरूमार्फत हामी प्राविधिक सहयोग लिन सक्छौँ ।

अध्ययन गरिसकेपछि सेन्ट्रल बैंकले डिजिटल करेन्सी कसरी निष्कासन गर्ने र डिजिटल मुद्राको प्रयोग कसरी गर्ने भन्नेसम्बन्धमा रोडम्याप तयार गर्ने काम गर्नुपर्छ । कुनकुन क्षेत्र वित्तीय प्रविधिको हिसाबले कति पछि परेका छन्, त्यो पत्ता लगाएर वित्तीय प्रविधिको प्रयोग बढाउने काम गर्नुपर्छ ।

डिजिटल मुद्राको भुक्तानी प्रणालीलाई बलियो बनाउने, वित्तीय समावेशीको मुद्दालाई बलियो बनाउने अभियानको रूपमा पनि लिनुपर्छ । नेपाल राजनीतिक समाजेशीको मुद्दाले ठूलो फड्को मारेको छ । राजनीतिक समावेशीता र वित्तीय समावेशिताको मुद्दा यसकै सहयोगमा उठाउनुपर्छ । राष्ट्रिय अर्थतन्त्रभन्दा ठूलो आकारमा यसको प्रयोग भएको छ ।

यसको उपयोग सीमित क्षेत्रले मात्रै गर्दा देशमा अशान्ति र असमानता बढिरहन्छ । यसको पहुँच बढाउने सबाल अबको बाटो हो । त्यसका लागि क्रिप्टोमा आधारित क्रिप्टोले आत्मसात् गर्ने प्रविधिलाई आत्मसात् गर्नुपर्‍यो । यसले वित्तीय समावेशिताको मुद्दालाई समावेशी बनाउन हामीलाई सहयोग गर्छ । यस प्रकारले हामीले रणनीति बनाएर यसलाई नकार्ने होइन, यसलाई सकार्ने , राम्रा पक्ष पत्ता लगाएर यी पक्षलाई अवलम्बन गर्ने दिशातर्फ हामी अघि बढ्नुपर्छ । त्यसले हाम्रो अर्थतन्त्रलाई आधनुकीकरण गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन ६, २०७८ ०७:३५