राजा महेन्द्रलाई घुमाएर 'तँ चोर’ भन्ने ताना सर्मा

A+ A A-

जीवनको आरम्भमा उनी तारानाथ शर्मा थिए । बीचमा ‘झर्रो आन्दोलन’कालमा उनी ताना सर्मा भए । जीवनको समापनकालमा ‘पुनः मुसिक’ भई उनी तारानाथ शर्मामै फर्किए । यो केही हुनु, फेरिनु र पुनः पुरानैमा फर्किनु तारानाथ शर्मा उर्फ ताना सर्माको बौद्धिक एवं सिर्जनात्मक यात्राको नित्य विरोधाभाषयुक्त विशेषता हो । यी तारानाथ शर्मा उर्फ ताना सर्मा भर्खरै जीवनको आकाशबाट अस्ताएर पञ्च महाभूतमा विलीन भए । म त भन्छु– खासमा बुढा बाँच्नुसम्म बाँचे । मरणशील मानव जीवनमा थोरैतिनो आयु होइन सतासी वर्ष ! ताना सर्माको यो भौतिक अवसान अकाट्य तसर्थ सामयिक हो ।

ताना सर्मा मेरो अंग्रेजी भाषा र साहित्यका औपचारिक गुरु थिए । र, थिए उनी मेरो नेपाली भाषा र साहित्यका अनौपचारिक गुरु पनि । म जे छु र जस्तो छु, म यो र यस्तो हुनुमा ताना सर्माको हात र छाप बिर्सिनसक्नु छ । र नै दृश्यलोकबाट अलप भएका मेरा प्रिय गुरु ताना सर्माको सम्झनामा कृतज्ञताको मुद्रामा केही वचन लेख्न बसेको छु म ।

०००

कुरा सन्‌को गत शताब्दीको साठीको दशकको उत्तरार्द्धको हो । त्रिचन्द्र कलेजमा बीए कक्षाको विद्यार्थी थिएँ म । ताना सर्मा मेरा अंग्रेजीका गुरु थिए । साहित्यमा मार्क्सीय प्रगतिवादका एक जाज्वल्यमान स्रष्टा, प्रवक्ता र अभियन्ताका रूपमा सर्वत्र चिनिन्थे ताना सर्मा । सँगसँगै नेपाली भाषाको ‘झर्रोवादी आन्दोलन’का एक अगुवा, प्रवक्ता र अभियन्ता भनीकन खुबै मानिन्थे ताना सर्मा । ताना सर्मा आलोचनाशील चिन्तन र नूतन सिर्जना दुवै फाँटमा सशक्त । एक हक्की, आँट्टी, निर्भीक वागी व्यक्तित्वका रूपमा इतिहासको रङ्गमञ्चमा शिर ठाडो पारेर हाजिर थिए ताना सर्मा ।

त्यसो त ताना सर्माको चिनारीमा झोँकी, सन्की, अहंकारी र अस्थिर आदि संज्ञाहरू पनि सप्रमाण जोडिएर आउँथे । तिनताक ताना सर्मा प्रगतिवाद अवलम्बन र प्रगतिवाद परित्यागको वयसन्धिमा थिए । ताना सर्माको बौद्धिक एवं रचनात्मक जीवनमा बडो धरमर, दुविधा, द्वन्द्व र बेचैनीको अवस्था थियो त्यो । त्यो महेन्द्रीय निर्दलीय निरङ्कुशताको जगजगीको याम थियो । प्रगतिवादका एकसेएक हस्तीहरू निरङ्कुशतन्त्रको आखेट, ताडना र यन्त्रणा खप्न नसकेर मैदानबाट लुसुलुसु पाखा लाग्दै थिए । मेरा प्रिय गुरु ताना सर्मा उक्त पलायनमा अपवाद हुन नसकी धरमर–धरमर भएका थिए । पातलो ताना सर्माबाट मोटो तारानाथ शर्मातर्फको अत्यन्तै पीडादायी मोड थियो त्यो ।

०००

नूतन चिन्तन र विशिष्ट सिर्जना दुवैमा चार विधामा ताना सर्माको विशिष्ट योगदान छ । र, अमिट छाप छ– भाषा, निबन्ध, नियात्रा र समालोचनामा । विक्रमाब्धको तेह्र सालमा ताना सर्मा काशीमा बीए पढ्दै थिए । उनको नित्य सम्पर्कका सँगाती र सहयात्रीहरू थिए बालकृष्ण पोखरेल, बल्लभमणि दाहाल, कोषराज न्यौपाने र चूडामणि रेग्मी । यिनै पञ्च पुरुषको चिन्ता र चेष्टाको परिणति हो ‘झर्रोवादी आन्दोलन’ ।

गुरु हाजिरी लिँदै के थिए, ढोकाबाहिर तीन जना विद्यार्थी हाजिर भए । एक जनाले ढोकैबाट ‘एस सर’ भन्यो । गुरु सनक्क सन्किए । र, जङ्गिदै भने– ‘तँ मु....मभन्दा ढिलो आएर ढोकैबाट ‘एस सर’ भन्ने ? नो एस सर ? तँ आउट !’

झर्रो आन्दोनको सिद्धान्तका पण्डित बालकृष्ण पोखरेल थिए, ताना सर्मा थिए झर्रो आन्दोलनका मुखर प्रवक्ता र अग्रणी प्रयोक्ता । अन्य सहयोद्धाहरू थिए निष्ठावान् सहयात्री एवं सशक्त सहयोगी । यी झर्रो आन्देलनकारीहरूका नजरमा नेपाली भाषाको सहजता, मौलिकता र सौन्दर्यमाथि भयंकर खतरा आइलागेको थियो । यो खतराको अप्रिय कारक थियो नेपाली भाषामा संस्कृत, हिन्दी र अंग्रेजीको अनुचित अतिक्रमण ।

यो अतिक्रमणबाट नेपाली भाषा कृत्रिम, क्लिष्ट र विरुप भइरहेको थियो । झर्रो आन्दोलनको प्रयोजन थियो– नेपाली भाषालाई यो त्रिभाषीय अतिक्रमणबाट मुक्त गर्नु । र, नेपाली भाषाको सरलता, सरसता र मौलिकताको पुनःस्थापना गर्नु । र, जबजिब्रोदेखि टाढा र बिरानो हुँदै गएको नेपाली भाषालाई जनजिब्रोको नजिक ल्याउनु, सुबोध्य र सुन्दर तुल्याउनु । साथै, आयातीत शब्दहरूलाई नेपाली भाषाको उच्चारण र ध्वनिको सहज प्रकृतिअनुरुप आफ्नो बान्कीमा ढाल्नु । तारानाथ शर्मा मोटो ‘श’बाट पातलो ‘स’ भएको यसै बेला हो । नामको यो परिवर्तन नामको संक्षेपीकरण र सरलताको द्योतक हो । नामको यो पातलो ‘स’चाहिँ जस्तो बोलिन्छ त्यस्तै लेख्ने आग्रहको दसी हो ।

ताना सर्मा आदिको झर्रो आन्दोलनले नेपाली भाषाको निजत्व, मौलिकता र सौन्दर्यको रक्षामा जे–जति योगदान गर्‍यो, त्यो बयान गरिनसक्नु छ । मैले आफ्नो क्वाँटी टाइपको झर्रो भाषा यही आन्दोलनको पाठशालामा सिकेको हुँ । मेरो यो पाठशालाका सदैव स्मरणीय गुरु हुन् ताना सर्मा ।

ताना शर्मा निजत्वको प्रखर चेत र लालित्ययुक्त जादुगरी भाषामा ललित निबन्धका श्रेष्ठ स्रष्टा हुन् । ताना सर्माले ‘बेलाइततिर बरालिँदा’ र ‘पाताल प्रवास’जस्ता विछट्टका यात्रा संस्मरणमार्फत यात्रा संस्मरणको नामोन्नति गरिछाडे । भनिन्छ– ‘बेलायततिर बरालिँदा’ पढेर बालकृष्ण पोखरेलले भने, ‘यात्रा संस्मरण भन्ने नामले यी संस्मरणको ओज र गरिमालाई बोक्न सक्दैन । तसर्थ यो विधाको नामोन्नति गरी ‘नियात्रा’ भनियोस् ।’ नभन्दै त्यसै भनियो र ‘नियात्रा’ गजपले चल्यो ।

०००

दृष्टिकोणको अस्थिरता ताना सर्माको व्यक्तित्वको पर्याय हो भन्छन् ज्ञानीहरू । यो निराधार फत्तुर हो कि कटु यथार्थ हो भनी बुझ्न केही दृष्टान्ततर्फ दृष्टि दिनु मुनासिब होला । ताना सर्माले अंग्रेजी टाईलाई ‘दाम्लो’को संज्ञा दिएर निबन्ध लेखे– ‘म दाम्लो बाँध्दिनँ’ । केही समयपछि पर्लक्क पल्टिएर अर्को निबन्ध लेखे– ‘म दाम्लो बाँध्छु’ । ताना सर्माले बालकृष्ण समको महाकाव्य ‘चिसो चुलो’लाई ‘झुसिलो डकार’ भनी कठोर कटाक्ष गरे । पछि ‘सम र समका कृतिहरू’मा उनै समलाई प्रशंसाको झोलीमा बोकेर सर्वोच्च सगरमाथाको शिखरमा उकाले । आफ्नो आलोचनाको प्रकृति र प्रयोजनबारे ताना सर्माले लेखे– ‘मेरो आलोचना फटाहाहरूलाई लाटो पारुञ्जेल डाम्ने सिस्नो हो ।’

आलोचनाको मापदण्डमा के सामान्य नागरिक, के राजा, ताना सर्माका लागि दुवै बराबर । कविराजा भनिने महेन्द्रको ‘उसैको लागि’ शीर्षकको गीति कविता जब छापियो, ताना सर्मा सिस्नाको मुठो बोकेर त्यसमाथि झ्वाम्मै जाइलागे । उनले त्यो हिन्दीबाट हुबहु नक्कल गरिएको नक्कली जिनिस हो भन्दिए । र, घुमाउरो पाराले महेन्द्रलाई भने– ‘तँ चोर’ होस् !’ विचारको प्रतिवाद विचारले गर्न नसक्ने बाहुबली एवं असहिष्णु सत्ताले ताना सर्मालाई पक्राउ गर्‍यो । र, भनिन्छ– करुणामयी कविराजा महेन्द्रका असीम अनुकम्पाले ताना शर्मालाई बेस्मारी कुटियो ।

पछि उस्तै भाव, भाषा र शैलीमा महेन्द्रको ‘फेरि उसैको लागि’ जब छापियो, ताना सर्माले ‘अहा ! क्या मौलिक र भव्य’ भनी त्यसको धुवाँधार बखान गरे । र, झन् पछि उनै पीडित ताना सर्माले उनै पीडक महेन्द्रको उग्र महिमा मण्डन गर्दै पाठ्यपुस्तक ‘महेन्द्र माला’को लेखन र सम्पादन गरे । एक समय मार्क्सीय प्रगतिवादका प्रबल पैरवीकार ताना सर्मा अर्को समय त्यही वादका उग्रविरोधीको औकटतारमा प्र भए । बस्, यसबारे यहाँ यत्ति नै ।

०००

ताना सर्मामा नूतन दृष्टि र मान्यताको प्रवर्तन गर्ने सम्यक् चिन्तन र उमङ्गमय चेष्टा दृष्टिगोचर हुन्छ । भानुभक्त आचार्यलाई राजकविका रूपमा खडा गर्न सत्ताका चाटुकरहरूले आदिकविको पदवी भिराइदिए । चाटुकारितायुक्त यो पदवीसँग ताना सर्मा हुनुसम्म असहमत भए । उनले तर्क गरे– केको आदिकवि ? के हो आदिकवि ? को हो आदिकवित्वको न्वारानकर्ता ? र के हो त्यसको आधार ? समय–प्रवाहमा भानुभक्तभन्दा अघि पनि कविहरू छन् । ती के हुन् ? के ती अनस्तित्ववासी कवि हुन् ? तीभन्दा अघि पुर्खाहरूका स्मृतिमा र जनजिब्रोमा अलिखित र अनाम कविहरू छन् । के ती सब अनस्तित्ववासी कवि हुन् ? अनि बित्थामा केको आदि र अनादि कवि ?

आलोचनाको मापदण्डमा के सामान्य नागरिक, के राजा, ताना सर्माका लागि दुवै बराबर । कविराजा भनिने महेन्द्रको ‘उसैको लागि’ शीर्षकको गीति कविता जब छापियो, ताना सर्मा सिस्नाको मुठो बोकेर त्यसमाथि झ्वाम्मै जाइलागे । उनले त्यो हिन्दीबाट हुबहु नक्कल गरिएको नक्कली जिनिस हो भन्दिए । र, घुमाउरो पाराले महेन्द्रलाई भने– तँ चोर’ होस् !

लहरा–पहराको देश, हरियालीले सुशोभित देश, संसारकै राम्रो हाम्रो देश ! यो अन्धराष्ट्रवादी राग रटना ताना सर्मालाई फिटिक्कै मन परेन । यी रटनाकर्ताहरूतर्फ तर्कको तीर ताकेर सर्माले भने– 'त्यसो भए मरुभूमिवासी मानवमा सौन्दर्य–चेत र सौन्दर्य–दृष्टि हुँदैन ? हुन्छ भने ती के तत्त्व हुन्, जसद्वारा तिनको सौन्दर्य–चेत र सौन्दर्य–दृष्टिको निर्माण हुन्छ ? आखिर हरियाली त त्यहाँ हुँदैन ।'

सर्मा तर्क गर्छन्, 'मानव सौन्दर्य–चेत र सौन्दर्य–दृृष्टिको निर्माण सेरोफेरोको प्रकृति र परिवेशबाट आकारित एवं निरुपपत्ति हुन्छ । जो मरुभूमिमा बस्छ, उसको सौन्दर्य–चेत र सौन्दर्य–दृष्टिको निर्माण त्यही मरुभूमिको पर्यावरण एवं दृश्य–दृश्यावलीबाट हुन्छ । हरियाली प्रदेशका अन्ध–राष्ट्रवादीहरूका दृष्टिमा मरुभूमिवासी ऊँट कुरुपतम जनावर हो । मरुभूमिवासीहरूका लागि त्यो सुन्दरतम जनावर हो । ऊँटको सौन्दर्य त्यसको बहुबिध उपयोगिताबाट निरुपित हुन्छ । ऊँट मरुभूमिको जहाज हो, आवागमनको एक शानदार साधन । ऊँट मरुभूमिको भरिया हो । ऊँट मरुभूमिवासीका लागि दूधको मुहान हो, मासुको मुहान हो । त्यसका छालादेखि हड्डीसम्म उपयोगमा नआउने चीज छ नै के र ?

विडम्बनावश, जीवनको अर्को कालखण्डमा यिनै विस्तीर्ण एवं उदार दृष्टियुक्त ताना सर्मा कथित् हरियालीको संकीर्ण राष्ट्रवादमा लट्ठिन पुगे । र नै त असजिलो मान्दै भनियो– जीवनका नाका–नाकामा दृष्टिकोणको अस्थिरता र विरोधाभाष ताना सर्माको व्यक्तित्वको पर्याय हो । जहाँ अस्थिरता र विरोधाभाष हुँदैन, त्यहाँ ताना सर्माको अस्तित्व नै हुँदैन ।

०००

ताना सर्मा एक तालका गुरु थिए, साह्रै गजपका र साह्रै असजिला । दिमागका द्वारहरू खुलेका बेला उनी यति राम्रो पढाउँथे, त्यसबाट मुग्ध नुहने शायदै कोही हुन्थ्यो । उनी जब रिसाउँथे, खपिनक्नु उपद्रो भइहाल्थ्यो । एक दिन कक्षा चल्दै थियो । किन हो कुन्नि एक सहपाठी केटी कितकित–कितकित हाँसी । गुरु ताना सर्मा एकाएक रिसले आगो भए । अनि मुख बिगार्दै भाका हालेर उनले भानुभक्तीय सिलोक सुनाए– ‘हाँस्नुहुन्न कदापि नारी जनले बेस्या हुन्या हाँस्छन् ।’ त्यो नारीद्वेषी सिलोक सुनेर केटीहरू हतप्रभ भए, हामी केटाहरू अवाक् भयौँ । गुरु ताना सर्मा फन्किँदै कक्षाबाहिर निस्के ।

अर्को एक दिन गुरु ताना सर्मा अँध्यारो मुख लाएर कक्षाभित्र पसे । मुड हेर्दैमा थाहा भयो, आज गुरुको चित्त बेचैन छ । अब के हुने हो ? डर लाग्यो । गुरु हाजिरी लिँदै के थिए, ढोकाबाहिर तीन जना विद्यार्थी हाजिर भए । एक जनाले ढोकैबाट ‘एस सर’ भन्यो । गुरु सनक्क सन्किए । र, जङ्गिदै भने– ‘तँ मु....मभन्दा ढिलो आएर ढोकैबाट ‘एस सर’ भन्ने ? नो एस सर ? तँ आउट !’ अगाडि टेबुलमा डस्टर थियो । डस्टर ब्ल्याकबोर्डतिर हुर्‍याउँदै गुरु ढोकातिर लम्किए । डरले केटाहरूले कुलेलम ठोके । गुरु बत्तिँदै घरको बाटो लागे । गुरुविहीन कक्षा त्यसैत्यसै स्तब्ध भयो ।

०००

गुरु ताना सर्मा मलाई औधी माया गर्थे । उनको डेरा त्रिचन्द्रनजिक ज्याठा टोलमा थियो । उनीकहाँ गइरहन्थेँ म । उनको टेबुल, भुइँ, ओछ्यान जहाँतहीँ किताबैकिताब हुन्थे– असरल्ल, अलपत्र । म पढ्न किताब छान्थेँ । गुरुको आदेशले म कापीमा किताबका नाम र फिर्ता गर्ने मिति लेख्थेँ । किताब बोकेर हिँड्न लाग्दा गुरुको वचन मेरा कानमा गुन्जिन्थ्यो– ‘सुन् केटा ! भन्या दिन फिर्ता नगरे खान्छस् नि लात ।’

‘हस् सर,’ म किताब बोकेर बाटो लाग्थेँ ।
जब म किताब फिर्ता गर्न जान्थेँ, गुरुजी प्रसन्न हुन्थे ।
‘बास्, यो हो इमान,’ उनी भन्थे ।

पछिपछि त कापीमा नलेखी म किताब पाउने भएँ । मेरो इमानले आर्जन गरेको विश्वासको फल थियो त्यो ।

०००

मेरो कक्षामा एक धनाढ्य विद्यार्थी थिए, अनुप राणा । कमल राणाका छोरा । उनी कहिले मोटरसाइकलमा हुइँकिँदै आउँथे, कहिले कारमा सुलुसुलु । कलेजमा मोटरसाइकल र कारमा आउने उनी मात्रै थिए । दार्जिलिङको सेन्ट जोसेफ कलेजमा पढेर आएका थिए उनी । उनी जब फरफर अंग्रेजी बोल्थे, सुनेर म त्यसैत्यसै वाल्ल पर्थें । अनुप पनि बीएका विद्यार्थी, म पनि बीएको विद्यार्थी । उनी त्यस्ता अंग्रेजीबाज थिए, एक वाक्य अंग्रेजी बोल्नुपरे मैले चिटचिट पसिना काड्दै कन्नुपर्थ्यो । तर, जब युनिट टेस्ट आउँथ्यो, नम्बरमा सधैँ पहिलो मै हुन्थेँ । अनुप सधैँ दोस्रो वा तेस्रो हुन्थे । उनी हुनुसम्म लापर्वाह थिए । उनको स्पेलिङ खत्तम थियो ।

जब म गुरु ताना सर्माकहाँ जान्थेँ, उनी मलाई कडा एक डोज दिइहाल्थे । अनुरागयुक्त स्वरमा भन्थे, ‘तँ बढ्ता नफुर्की नि केटा । तँ धुलोको मान्छे होस् भनेर मैले तँलाई पक्षपात गर्‍या छु । अनुपको अंग्रेजी शानदार छ । त्यसको स्पेलिङले गर्दा तेरा तालुमा आलु फलेको हो, बुझिस् ?’

‘बुझेँ सर ।’

अनि मुड खुलेको दिन पर्दा कहिलेचाहिँ भन्थे, ‘खुब मिहिनेत गर्, केटा । त्यो मुला राणालाई म यत्रो पनि पहिलो नम्बर दिन्नँ ।’

०००

बस्, यिनै हुन् ताना सर्मा उर्फ तारानाथ शर्मा, मेरा प्रिय लेखक र गुरु, नेपाली भाषा र साहित्यमा जसको अमिट छाप छ, र जसप्रति नेपाली भाषा र साहित्य भारी कृतज्ञ छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन ५, २०७८ ०६:२३