'झण्डै मरिया थ्याे, तैपनि जान्जी-आउन्जी रमाइलै भो बड्डा’

A+ A A-

०७५ सालमा उनी १४ वर्षका थिए । जुम्लाकाे श्री माध्यमिक विद्यालय जोडुमा ७ कक्षामा पढ्थे । त्यो बेला गाउँबाट ६ दिन हिँडेर यार्सागुम्बा टिप्न जाने कान्छो केटाे भन्थे उनलाई । जाने बेलामा उनकाे मन खुसी नै थियाे । तर, मुगुको सल्लेरीझाड पुग्दासम्म पाएको कष्टले कहिल्यै फर्केर आउन नपरोस्‌झैँ भयो । केही यार्सा टिपेपछि त्याे कष्ट बिर्सेर मन बुझाए ।

'जे होस्, जान्जी-आउन्जी (जाँदा-आउँदा) रमाइलै भो बड्डा’, जुम्लाको सिंजा गाउँपालिका- ६, जोडुका १८ वर्षे खम्मा बुढा यार्सा संकलनकाे यात्रा सुनाउँदै थिए । उनी यार्सा बेच्न काठमाडौं आएकै तीन महिना भयो । परिवारमा १० जना छन् । एसईईसँगै पढाइलाई बिट मारेका खम्माका बुबा कालु बुढा यार्सा बेच्न भारत गएका छन् । ठुल्दाइ काठमाडौंमै यार्सा बेचिरहेका छन् । आमा, दिदीबहिनी, भाउजू र दाइका छोराछोरी घरकै काम गरी बस्छन् ।

वर्षभरिका लागि घरखर्च जुटाउने यी तीन बाउछोरा दसैँबाहेक भेट हुने समय आउँदै छ । ‘यार्सा बेचेर हामी घर फर्किने समय भनेको फागुन, चैत नै हो’, खम्मा भन्छन्, ‘वैशाखमा फेरि ४० दिनका लागि यार्सा टिप्न जाने हो ।’

असार-साउनमा उनीहरू खेतीपातीमा जुट्छन् । उनी सुनाउँछन्, ‘यो बेला धान राेप्नुपर्छ, गहुँ, जौ काट्नुपर्छ । बुबा र दाइ मेलामा पस्छन् । मचाहिँ यार्सासहितका जडीबुटी बेच्न हिँड्छु । र, दसैँको छेकोमा खर्च लिएर फर्किन्छु ।’

दसैँ, तिहार मनाउनेबित्तिकै उसैगरी बुबा यार्सा लिएर भारततिर, आफू र दाइ काठमाडौं आउने गरेको खम्मा बताउँछन् । यार्सा बेच्न व्यस्त भएर उनले पढाइ छोडेका छन् ।

‘एसएलसीसम्म पढिहालियो । यार्सा व्यापार गरेरै पेट पाल्ने हो । गाउँका धेरैले यसै गर्छन् । धेरै कमाइ हुने देश जान सकिँदैन । तीस/पैँतीस हजार कमाउन के विदेश जानु’, खम्माले दुई पेट खानकै लागि विदेश नजाने निधो गरेका छन् ।

उनको घर भएको जोडु, जुम्लाको सिंजा गाउँपालिकाको विकट बस्ती हो । नुनतेलका लागि नरकोट बजार पुग्न ४ घण्टा हिँड्नुपर्छ । जोडुबाट मुगुको उच्च हिमाली क्षेत्रमा पुगेर उनले यार्सा टिप्न थालेको चार वर्ष भयो ।

यार्सागुम्बा ।

‘०७४ सालमा त गाउँमा बाटो नै थिएन । बारीको स्याउ बजारसम्म लैजान सकिँदैनथ्याे । यस्तो बेला पढ्नुभन्दा ठूलो कुरा घरखर्च जुटाउनु थियो’, खम्मा सम्झिन्छन् ।

स्कुल छोडेरै उनी यार्सा टिप्न जान थाले । परीक्षा मात्र दिएर उनले ९ कक्षा पास गरे । ‘मेरो भाग्य भन्नुपर्छ, जुन वर्ष मैले अलि बढी यार्सा भेट्टाएँ, त्यही वर्ष परीक्षा नै नदिई एसईई पास भएको खबर पाएँ’, हाँस्दै उनले यथार्थ खोले । कोरोना महामारीका कारण २०७७ सालमा विद्यालयको आन्तरिक मूल्याङ्कनका आधारमा एसईई नतिजा निकालिएको थियो ।

समुद्री सतहबाट ३ हजार ६ सय ५० मिटरको उचाइमा पाइन्छ यार्सागुम्बा । जति माथि उक्लियो, अक्सिजन उति नै कम हुन्छ । उनका अनुसार, जुम्लाको जोडुबाट यार्चा टिप्ने ठाउँ मुगुको च्यान्जीसम्म पुग्न उनीहरूलाई छ दिन लाग्छ ।

पहिलो दिन, जुम्लाकै छालचौडा भन्ने ठाउँसम्म पुगेर उनीहरू पाल टाँगेर बस्छन् । दोस्रो दिन, मुगुको गमगढी बजार पुग्छन् । तेस्रो दिन मुगुकै ढुंगेधारा, चौथो दिन सिराने चौर, पाँचौँ दिन सल्लेरीझाडमा बास बसेर भोलिपल्ट बल्ल च्यान्जी पुग्ने गरेको खम्मा बताउँछन् ।

सुरुचोटि जाँदा आफू धन्न बाँचेर फर्केको उनको अनुभव छ । भन्छन्, ‘पाटन चढ्दै जाँदा खुबै गलेको थिएँ । च्यान्जी पुग्दा लेक लागेर झण्डै मरेँ ।’ ४० दिनलाई पुग्नेगरी उनले ४० किलो रासन बोकेका थिए । लेक लाग्दा खाने मह, खुर्सानी, लसुन, टिमुरलगायत पनि सँगै लगेका थिए । ‘सास फेर्न अप्ठेरो हुँदा बसेँ । लेक लाग्दा खानेकुराहरू खाएँ । बेकार रहर गरिएछजस्तो लागेकाे थियाे’, उनले सुनाए ।

यार्सा पाइने पाटनमा बिरुवाहरू पाइँदैनन् । कुनै बुटा देखिए यार्सा भएको आशंकामा कुटोले खोस्रेर हेरिन्छ । यही क्रममा कहिलेकाहीँ हिउँ परेर फस्ने खतरा पनि हुन्छ । ‘यार्सा मिल्नुलाई हामी भाग्य मान्छौँ । कहिलेकाहीँ हप्तादिनसम्म एउटै यार्सा पनि भेट्न मुस्किल हुन्छ, भाग्य खराब । तर, जुन बेला दुई/दिन वटासम्म भेटिन्छ, त्यो हाम्रो भाग्यको दिन हो’, खम्मा भन्छन् ।

कर्णालीका हिमाली क्षेत्रमा जडीबुटी टिपेर वर्षभरि गुजारा गर्नेहरू थुप्रै छन् । यार्सा, सेतक चिनीजस्ता जडीबुटी भेट्टाउन हिउँपहाडको कठिन यात्रा गर्नुपर्ने भएकाले कतिपयले ज्यान नै गुमाउने गरेका छन् । प्रदेश प्रहरी कार्यालयसँग २०७६/०७७ यता जडीबुटी खोज्न निस्केका १ सय ४४ जना हिउँमा फसेको विवरण छ । यीमध्ये १९ जनाको मृत्यु भयो भने गत वर्ष हिउँमा कर्णालीका विभिन्न जिल्लामा ३९ जना अलपत्र परेका थिए ।

कठिन गरी फेला पारेको यार्सालाई उनी काठमाडौंमा प्रतिगोटा ६ सय रुपैयाँमा बेच्छन् । तर, काठमाडौं आइपुग्न पनि उनलाई उति सजिलो भने छैन । गाडी नपाइने भएकाले जोडुबाट सिंजाकै लेताली हिँडेर आउन उनलाई ४ घण्टा लाग्छ । लेतालीबाट सुर्खेत आइपुग्न दुई दिन र त्यहाँबाट एक दिनभन्दा बढी यात्रा गरेपछि मात्र काठमाडाैं आइपुगिन्छ ।

कोटेश्वरमा उनले साथीसँग मिलेर एउटा कोठा भाडामा लिएका छन् । बस्नचाहिँ वर्षमा दुई/तीन महिना बस्छन् तर भाडा वर्षभरिकै तिर्ने गरेको उनले बताए । ‘तीन जनालाई भाग लगाउँदा महिनाको १२/१३ सय पर्छ’, खम्माले भने ।

उनी बिहान ७ बजे झोलाभरि जडीबुटी लिएर काठमाडौंका चोकमा निस्कन्छन्, गल्लीतिर छिर्छन् । दिनभरि बेचेर साँझ ५ बजेतिर कोठा पुग्छन् । उनले यार्सासँगै, शिलाजित, सतुवा, चिराइतो, जेठीमधु, खतुवा, पाखनवेद, हिङ, पिनासको हिमाली जडीबुटीलगायत बेच्ने गरेका छन् । यार्सागुम्बा भन्नेबित्तिकै थुप्रैले सोध्ने, हेर्ने तर कमैले किन्ने गरेको खम्मा बताउँछन् । थाेरै युवा र बढी ४० वर्ष उमेर कटेका व्यक्तिले यार्सा किन्ने गरेको उनको भनाइ छ ।

खम्मा भन्छन्, ‘ज्यान दाउमा राखेर काठमाडौं ल्याइपुर्‍याएको यार्सासहितको जडीबुटी बेचेर ०७५ सालमा ३० हजार चोखो कमाएँ । ०७६ सालमा ६० हजार, ०७७ सालमा १ लाख कमाएँ । यसपालि म कात्तिकको अन्तिममा आएको थिएँ । अहिलेसम्म १ लाख कमाएँ । चैतमा फर्किन्छु ।’

पढाइ छोडेर, ज्यान माया मारेर यार्सा टिप्नु रहर नभएर बाध्यता भएको खम्माको भनाइ छ । ‘घरमा चुल्हो त बाल्नैपर्‍यो, यार्सा टिप्न जाँदा हिउँमा पुरिएर मान्छे मरे भन्ने खबर सुन्दा गाउँमा आमा, दिदीहरू अत्तालिएको कुरा हामी घर पुगेपछि सुनाउँछन् ।’

खम्माका अनुसार उनको बारीमा ४ सय बुटा स्याउ पनि छन् । सिजनमा स्याउ प्रतिकिलो ५०/६० रुपैयाँले बिक्ने उनले सुनाए । तीन/चार वर्षअघिसम्म घरमा चामलको भात १० दिन बिराएर मात्र खाने गरेको उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘अहिले बाटो पनि बन्यो । तीन बाउछाेराले यार्सा बेच्दा अलिअलि कमाइ पनि हुन्छ । च्याउ बेचेर चामल किन्छौँ । यार्सा बेचेको पैसाले घर चलाउँछौँ ।’

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ २८, २०७८ ०७:०५