माइली दिदीको हातबाट छुटेको तारा

A+ A A-

माइल्दीको एउटा हातमा क्यानुला रोपिएको छ । तर त्यो बन्द छ । अब त्यसको कुनै काम छैन भन्ने सूचना पाएर पनि मैले कसैलाई भन्न सकेको छुइनँ । अर्को हात मेरो हातमा लिएर हेर्छु । त्यसमा एउटा ट्याटु छ, सानो तारा आकारको । केटाकेटी छँदा मेरो हातको पछाडि बुढीऔँलाको फेदमा त्यस्तो बनाउँथिन् माइल्दी ।

सायद, माध्यमिक क्लासतिर हुनुपर्छ, माइल्दीले त्यो ट्याटु बनाएको । यी ‘स्टार’ हेर ! एक दिन मलाई बजारतिरबाट आएपछि भनेकी थिइन् ।

त्यो ‘गोदना’ हाम्रो मधेसतिरको पुरानै फेसन हो । सानो ‘स्टार’ मात्र बनाएकी माइल्दीलाई जित्ने गोदना हामी भाइबहिनीमा थिएन । किनकि गोदना गोदाउँदा तिलासीवाली काकीको आँखाबाट तरक्क आँसु झरेको हामीले देखेका थियौँ ।

देशमा जनयुद्ध सुरु भइसकेपछिको एक दिन स्कुलमा क्रान्तिकारीको कार्यक्रममा दिदीले भाषण दिनुभएछ । त्यो भाषण गर्दै गरेको फोटोसहितको एउटा बेनामे चिट्ठी दिदीको नाममा आएको थियो । तर बुबाले भेट्नुभयो । अनि मैले पढेँ । दिदीले थाहा नै पाइन । को थियो होला, त्यो सेक्रेट एडमाइरर ?

म चुपचाप स्मृतिमा डुबेको छु, एउटा क्यान्सर अस्पतालको क्याबिनमा ।

मेरो हातमा माइल्दीको हात छ । माइल्दीको हातमा ‘स्टार’ । म सुस्तरी ‘स्टार’ छुन्छु र माइल्दीको मुहार हेर्छु । अहँ ! कुनै प्रतिक्रिया छैन । मुख आधा खुलेको छ । आँखाका कापबाट आँसु झरेका छन् ।

‘अन्तिम क्षणमा भन्नुपर्ने कति कुरा थिए होलान् । सक्नुभएन बोल्न,’ भान्जाहरूले भने र आँसु पुछे । 'बेलाबेलामा काननजिकै गएर बोलाउनू अनि सुन्नुभयो कि भनी हेर्नू,' भान्जाहरूको नियमित चित्त बुझाइ थियो । माइल्दीको भन्नुपर्ने कति कुरा भित्र सबैलाई माया थियो पक्कै ।

स्कुल पढ्दा माइल्दीले आफ्नो सानो दराजमा अलिअलि भएका खुद्रा-खाद्री पैसा नगनी राख्थिन् र दराजको चाबी पनि मैले देख्नेगरी । मैले बरफ, चिनिकटौरा, चटपटे खान कसैसँग पैसा माग्नु पर्थेन । कहिलेकाहीँ अभाव हुँदा श्रीस्वास्थानीमाताको किताब खोल्थेँ, त्यो बेग्लै कुरा । कसैसँग कुरो मिलेन भने माइल्दीसँग मिल्थ्यो । कसैसँग झगडा परे, माइल्दीसँगै छिन् भने म निडर ।

माइल्दीलाई, भाइले पढ्दैछ भने केही मीठो कुरा खान दिऊँदिऊँ हुने । म मीठो खाँदै भुतप्रेतको कथा पढ्थेँ । के पढ्दैछ भन्ने कुरामा मतलब थिएन फेरि । म ‘थर्ड’ भएँ भनेर माइल्दीलाई भन्थेँ । सबैले नाक खुम्च्याए पनि माइल्दीलाई ‘ल ठीक छ’ हुन्थ्यो ।

पढ्यो भने मीठो-मीठो खान पाइने लोभले बुझे पनि नबुझे पनि मैले जे भेट्यो, त्यही पढ्न थालेको थिएँ । खेल्न जान त फुटबल खेल्दा दाहिने हातको ‘रेडियस’ बोनको ‘डिस्टल हेयरलाइन फ्र्याक्चर’ भएपछि निकै कम भएको थियो । साँझ परेपछि साढेलाई ढुंगा लिएर लखेट्नु, रुखमा बस्ने ठूलो छेपारोलाई ढुंगाले झटारो हान्नु, आँपको रुखमा ब्याङ्गे भनिने रातो कमिलाको पातैपातले बनेको गुँड भत्काउनु, उखु काँटामा गएर तौलन ठिक्क पारेर लाइनमा राखेको टायरगाडीबाट उखु तानेर भाग्नुजस्ता मौलिक खेलकुद मात्र बाँकी थिए ।

‘ए स्यामु, त्यसो नगर । पख् तँलाई’ भन्ने अरु नै हुन्थ्यो । माइल्दीलाई भाइले के खायो भन्ने नै चिन्ता हुन्थ्यो ।

‘धर्म मान्छेका लागि हो, मान्छे धर्मका लागि होइन ।’ मैले अनेक पत्रपत्रिका पढेर एक दिन घोषणा गर्दा माइल्दी हाँसिन् । तर, म साँच्चै नास्तिक हुन्छु भन्ने उनलाई पनि के थाहा र । पछि सरस्वती माताको फोटोमा दिनकै लात्ताले छोएर स्कुल जान थालेपछि माइल्दी हैरान भएको याद आउँछ । मैले 'लु लु अब गर्दिनँ' भनेर छोडेँ र त्यस्तो कहिल्यै गरिनँ पनि । ‘तँलाई लिएर मनकामना जाने भाकल छ । बज्या, भगवान्‌ मान्दिनँ भन्छस् !,’ अलि अघिसम्म थर्काइराख्थिन् ।

माइल्दीको स्टारसहितको हात पहेँलो हुँदै गएको छ । औँला चल्दैनन् । छोटो कपाल धेरै पल्टको केमोथेरापिले हिउँजस्तो सेतो छ । दुखाइका कैयन् पहाड एक्लै चढेर माइल्दी धेरैपल्ट ओर्लिसकेकी थिइन् ।

एकपटक माइल्दीलाई गोमन सर्पले टोक्यो । त्यो पनि ढाडमा । बर्दिवासको गर्मी महिना, एकतले घरको पिँढीमा बसेर बुबासँग फोनमा कुरा गर्दागर्दै सर्पले टोक्यो । आफैँले सबैलाई खबर गरेर नजिकको अस्पताल जाँदा र त्यहाँबाट रिफर हुँदासम्म विष फैलिइसकेको थियो । माइल्दी तीन दिन बेहोस भएर फिरेको त्यो बेलाको सबै वृत्तान्त सुन्दा त ‘अपारेन्ट डेथ’ नै जस्तो लाग्छ ।

करिब एक वर्षअघि माइल्दीको पाठेघर अप्रेसन गरेर फालिएको थियो । उतिबेला माइल्दीले रिपोर्ट पठाएर, फोन गरेर के गरौँ भनेकी थिइन् । मैले र साइल्दीले 'ओहो ! यो क्यान्सरको सुरुवात हो, फाल्नुपर्छ' भनेपछि बल्ल तयार भएकी थिइन् ।

देशकै ठूलो र भरपर्दो प्रयोगशालाले अप्रेसनको बेला पठाइएको टिस्यु-बायोप्सी रिपोर्टमा क्यान्सर होइन भनेपछि डाक्टरको सल्लाहबमोजिम नै घर फर्केकी माइल्दीलाई पछि समस्या भएर जँचाउँदा पाठेघर काटेको स्थान (स्टम्प)मा क्यान्सर देखियो । कोभिड-१९ को महामारीले जनजीवन ठप्प पारिसकेको थियो । 'अब के गर्ने ? अन्त टाढा जाने उपाय छैन । यहीँ हुन्छ भनेको छ डाक्टरले,' माइल्दीले अलिक चिन्तित हुँदै फोनमा भनिन् ।

चार महिनाजति केमोथेरापि, रेडियोथेरापिपश्चात् जाँच गर्दा झन् फैलियो भन्ने कुराले माइल्दी निराश थिइन् । कोरोनाको पहिलो लहर र दोस्रो लहरको बीचमा दिल्लीको र बम्बईको क्यान्सर अस्पतालमा गई थप उपचार गर्दा शरीर जीर्ण भएको थियो । साथै, उपचारको जटिलताले फिस्टुला भई त्यसको अप्रेसन गर्नुपर्दा अवस्था झन् जटिल बन्यो ।

अब प्रशामक स्याहार वा प्यालियटिभ केयर मात्र त हो भन्ने थाहा थियो । भन्न, बुझाउन पो गाह्रो थियो । कतिपल्ट असह्य पीडाको बीचमा माइल्दीको स्वर सुन्थेँ- 'हेल्लो हेल्लो… !' मैले केही बोल्न सक्ने अवस्था हुन्थेन ।

कोरोनाको दोस्रो लहरले देश आक्रान्त थियो । धेरै अस्पतालहरूमा अक्सिजनको हाहाकार थियो । मान्छेहरू अस्पताल र घरमा रहेका आफ्ना बिरामीहरूका लागि अक्सिजन जोहो गर्न आफैँ अक्सिजन प्लान्टहरूमा लामबद्ध थिए । जसरी, म स्कुल पढ्दा मट्टीतेलको लाइन बसेको थिएँ । जसरी कलेज पढ्दा खाना पकाउने ग्यासको लाइन बसेको थिएँ ।

'के गरौँ ? अति नै दुख्यो अब...। पुरानो कागज देखाउँदा औषधि पसलहरूले मोर्फिन दिन मानेनन् । के गर्ने ?' माइल्दीको फोन आइरहन्थ्यो । सुन्नेजति सबैले ढाडस दिन्थ्यौँ ।

तर, क्यान्सरले गाँज्दै लगेर असह्य पीडा हुन थालेपछि अस्पताल भर्ना गर्नुको के विकल्प थियो र ? माइल्दीलाई फेरि भर्ना गरियो । अवस्था झन्‌झन् बिग्रिँदै गयो । जनरलबाट क्याबिनमा सारियो । अन्तिम क्षणहरू सहज कसरी पार्न सकिन्छ भन्ने चिन्ता मात्र बाँकी थियो ।

माइल्दीलाई कुर्न अस्पताल बसेकै बेला गाउँबाट फुपाजु आउनुभयो, मुखको घाउ जँचाउन । जिब्रोको बीच भागभन्दा पर्तिर दुवैपट्टि फैलिइसकेको र घाँटीमा गिर्खाहरू देखिइसकेको अवस्थामा फुपाजु क्यान्सर अस्पताल आउनुभयो ।

फुपाजु माइल्दीलाई क्याबिनको भित्र पसेर यसो हेरेर भक्कानिएर, बाहिर निस्केर कोरिडोरको कुर्सीमा बसेर निकै बेर रुनुभयो । फुपाजुको सामुन्ने जिब्रो नै काटेर फाल्नुपर्ने, तैपनि अनिश्चित क्यान्सर उपचारका विभिन्न उपायहरू मात्र थिए । डाक्टरसँगको निकै बेरको परामर्शपछि वृद्ध शरीर र क्यान्सरको फैलावट हेरेर प्रशामक सेवा मात्र उचित हुने निष्कर्षमा पुगियो ।

नेपालमा क्यान्सरको प्रकोप भयावह बन्दै गएको छ । कैयौँ नेपालीका दिल्ली र बम्बईलगायतका भारतीय शहरहरूसम्मको कहालीलाग्दो उपचारयात्रा वृत्तान्त सुन्दा, त्यहाँ अरु धेरै नेपालीहरू अस्पतालमा महिनौँसम्म उपचारकै लागि भौँतारीइरहेको सुन्दा-देख्दा अनि नेपालभित्रैका क्यान्सर अस्पतालहरूमा हेर्दा, हाम्रै गाउँघरमा बुझ्दा क्यान्सर रोगको भयावह अवस्था अन्दाज हुन्छ ।

कोभिड-१९ को महामारीले नेपालमा क्यान्सर रोगको निदान, उपचार र त्यसको पहुँचको दरिद्र अवस्थालाई थप दुरुह र रुग्ण पारेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको पाठेघरको मुखको क्यान्सरसम्बन्धी विश्व रणनीति वा ‘ग्लोबल स्ट्राटेजी’मा ९०-७०-९० को रणनीति छ । जसमा ९० प्रतिशत १५ वर्षमुनिका बालिकाहरूलाई ह्युमन प्यापिलोमा भाइरसविरुद्धको पूर्ण मात्रा खोप दिने, ७० प्रतिशत ३५-४५ वर्ष उमेर समूहका महिलाहरूलाई स्क्रिनिङ टेस्ट गर्ने, ९० प्रतिशत प्रभावितमा उपचार तथा प्रशामक सेवाको पहुँच पुर्‍याउने भनिएको छ ।

नेपालमा सन् २०१० मै पाठेघरको मुखको क्यान्सर स्क्रिनिङ तथा रोकथामसम्बन्धी मार्गनिर्देशिका बनेको हो । स्कुले उमेरका किशोरीहरूलाई ह्युमन प्यापिलोमा भाइरसविरुद्धको खोप दिँदा प्रभावकारी रोकथाम हुन्थ्यो तर विकसित देशहरूमा जस्तो हामीकहाँ न पहुँच छ, न सरकारी चासो । तर, सन् २०२२ सम्म आइपुग्दा पनि सर्वाधिक जोखिमयुक्त कारक तत्त्व पत्ता लागिसकेका, शरीरका देख्न सकिने अंगहरूमा लाग्ने क्यान्सरहरूलाई सुरुवाती अवस्थामै पहिचान गर्नबाट शहर-बजारमै हामी चुकेका छौँ ।

केही महिनापहिले माइल्दीको हातको स्टार सदाका लागि छुट्यो । माइल्दीले क्यान्सर जितिनन् । केही दिनपहिले फुपाजुले पनि हार्नुभयो ।

रोकथाम गर्न सकिने क्यान्सरलगायतका नसर्ने रोगका कारण बर्सेनि नेपालमा हजारौँको मृत्यु हुन्छ । करिब ६६ प्रतिशत मृत्युको कारण नसर्ने रोगहरू रहेको अवस्था विद्यमान छ । वार्षिक स्वास्थ्य प्रतिवेदनमा २०७६-२०७७ मा नेपाल सरकारको बिपन्न नागरिक औषधि उपचार कार्यक्रमअन्तर्गत ३४,६६७ जना क्यान्सरका बिरामीले सुविधा (नेपाली १ लाख रुपैयाँबराबर) लिएको कुरा उल्लेख छ ।

क्यान्सरको उपचार नेपालीका लागि अत्यन्त महँगो र धेरै अवस्थामा अप्राप्यसमेत देखिएको छ । क्यान्सर उपचारको एक छेउ पनि नपुग्ने सहुलियतको विकल्पमा स्वास्थ्य बीमालाई प्रभावकारी ढंगले अघि बढाउन ढिलो गर्नुहुँदैन ।

नेपालमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर तथा स्तन क्यान्सरलगायतका नसर्ने रोगहरू रोकथाम गर्न विश्व स्वास्थ्य संगठनको पहलकदमीमा स्वास्थ्य सेवा विभागले ‘प्याकेज अफ इसेन्सियल नन-कम्युनिकेबल डिजिज’, छोटकरीमा भन्नुपर्दा ‘पेन’ कार्यक्रम लागू गरेको छ । जोखिम वर्गीकरणमा आधारित यो कार्यक्रममा चारवटा जोखिमयुक्त कारकहरू; ‘धूमपान, मद्यपान, अस्वस्थ खानपान र शारीरिक निष्क्रियता’लाई सम्बोधन गर्दै चारवटा रोगहरू; ‘उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मुटु तथा रक्तनलीको रोग र क्यान्सर’को प्रकोप घटाउने उद्देश्य छ ।

खासगरी, रोग निदानका संसाधन नभएका ग्रामीण भेगमा समेत शारीरिक लक्षण र सामान्य प्रविधिले सुरुवाती अवस्थामै देखिने र पत्ता लाउन सकिने क्यान्सरमा मुखको क्यान्सर, स्तन क्यान्सर र पाठेघरको मुखको क्यान्सर पर्दछन् । पाठेघरको मुखमा ‘४ प्रतिशत एसिटिक एसिड’ लगाएर १ मिनेटपछि आउने परिवर्तन हेर्ने साधारण विधिलाई स्वास्थ्यकर्मीहरूमार्फत प्रत्येक स्वास्थ्य चौकीमा उपलब्ध गराउन, साथै यसका फाइदाबारे जनतालाई सूचित गर्न जरुरी छ । कुनै पनि स्क्रिनिङ (रोग पत्ता लगाउने प्रारम्भिक जाँच) कार्यक्रम सफल हुन त्यसले जनसंख्याको ८० प्रतिशतलाई समेटेको हुनुपर्छ । यसमा हाम्रो स्वास्थ्य प्रणाली साह्रै नै फितलो देखिएको छ ।

सन् १९६० तिर क्यानेडियन फिजिसियन ‘जोन एम. लास्ट’ले रोगहरूले देखाउने ‘आइसबर्ग संवृत्ति’का बारे ब्याख्या गरे । यो जनस्वास्थ्यको क्षेत्रमा बहुचर्चित संवृत्ति हो । हामीकहाँ हुने धेरै रोगहरूले ‘आइसबर्ग संवृत्ति’ देखाउँछन् । नसर्ने रोगहरूले त झनै देखाउँछन् । जसरी, समुद्रमा देखिने आइसबर्गको माथिको भाग सानो भए पनि मुनि डुबेको भाग ठूलो हुन्छ, त्यसैगरी हाम्रा अस्पतालहरूमा देखिएको भन्दा यो अभाव, गरिबी, अशिक्षालगायतले उबड-खाबड समाजको समुद्रमा डुबेका रोगीहरूको संख्या निश्चय पनि धेरै छ । जति धेरैलाई स्क्रिनिङ गर्न सक्छौँ, त्यति नै क्यान्सरलाई रोक्न सफल हुनेछौँ ।

एकातिर नसर्ने रोगको निदान र उपचारमा कोभिड-१९ महामारीको दुष्प्रभाव, अर्कोतिर महामारीकै बहाना । साँच्चैको प्रभाव र त्यसैको बहानाका बीच सन् २०२२ देखि २०२४ सम्म विश्वभर ‘क्लोज द केयर ग्याप’ भन्ने नाराका साथ क्यान्सर दिवसहरू मनाइँदैछन् ।

गरिब देशहरूले ‘किफायती रणनीति’ वा भनौँ ‘बेस्ट बाइ अप्रोच’ अपनाउँदै क्यान्सरको आइसबर्गको नदेखिएको भाग पत्ता नलगाउने हो भने क्यान्सरले दिवंगत माइल्दीले मलाई भन्ने गरेजस्तै हुनेछ- 'पढायो–पढायो पाठ, सोह्र दुना आठ ! '

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ २४, २०७८ ०६:३०