पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूबारे जान्नैपर्ने केही तथ्य

A+ A A-

पारलैङ्गिक व्यक्ति भनेको के हो ?

हाल अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषाअनुसार कुनै व्यक्ति, जसको लैङ्गिक पहिचान उसको जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकताभन्दा फरक हुन्छ भने त्यस्ता व्यक्तिलाई पारलैङ्गिक व्यक्ति भनिन्छ । पारलैङ्गिक व्यक्तिलाई अङ्ग्रेजी भाषामा 'ट्रान्सजेण्डर' भनिन्छ । यो परिभाषा बुझ्नका लागि दुईवटा शब्दावली बुझ्न आवश्यक भयो । 'लैङ्गिक पहिचान' र 'जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकता' ।

कुनै शिशु जन्मेपश्चात् कतिपय अवस्थामा यौनाङ्गका आधारमा र कतिपय अवस्थामा अभिभावकको इच्छाका आधारमा निजलाई तत्काल बालक वा बालिका भनेर इङ्गित गरिन्छ, जसलाई जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकता (अङ्ग्रेजीमा : जेण्डर असाइन्ड एट बर्थ) भनिन्छ । कुनै शिशु जन्मनेबित्तिकै यसरी लैङ्गिकताको निर्धारण गर्दा शिशुको यौनाङ्ग हेरिन्छ र शिश्न (पिनस) भएमा केटा तथा योनी (भल्बा) भएमा केटी भनी उसको लैङ्गिकताको निर्धारण गर्ने गरिन्छ ।

कतिपय अवस्थामा शिशुको यौनाङ्ग अस्पष्ट रहेको वा शिश्न र योनी दुवै यौनाङ्ग हुने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा हाम्रो सामाजिक मूल्य मान्यता स्पष्ट छैन, निज शिशुका अभिभावकको चाहनाअनुसार केटा वा केटी भनी लैङ्गिकताको निर्धारण गर्ने गरिन्छ । यसरी निर्धारण गरिएको लैङ्गिकताअनुसार नै शिशुहरूलाई हुर्काइन्छ । त्यसरी शिशुको यौनाङ्ग शिश्न भएमा केटा भनी अनुमान गरिन्छ, जसलाई जन्मँदा पुलिङ्गी इङ्गित गरिएका (अङ्ग्रेजीमा : असाइन्ड मेल एट बर्थ) व्यक्ति भनिन्छ भने शिशुको यौनाङ्ग योनी भएमा केटी भनी अनुमान गरिन्छ, जसलाई जन्मँदा स्त्रीलिङ्गी इङ्गित गरिएको (अङ्ग्रेजीमा : असाइन्ड फीमेल एट बर्थ) व्यक्ति भनिन्छ ।

लैङ्गिक पहिचान (जेण्डर आइडेन्टिटी) भन्नाले व्यक्तिको स्वःअनुभूतिको लैङ्गिकता हो । व्यक्तिको लैङ्गिकतासम्बन्धी व्यक्तिगत अनुभूति तथा अनुभव निजको लैङ्गिक पहिचान हो । यसलाई लैङ्गिक अन्तर्बोधन (इनेट सेन्स अफ जेण्डर) पनि भन्ने गरिन्छ । कुनै पनि शिशु जन्मँदाका बखत आफ्नो लैङ्गिकताको सम्बन्धमा चेतनशील हुन असम्भव छ । लैङ्गिक पहिचान व्यक्ति हुर्कंदै जाने क्रममा निजले गर्ने आफ्नो लैङ्गिकताप्रतिको अनुभूतिबाट थाहा हुँदै जाने विषय हो ।

पारलैङ्गिक व्यक्तिको लैङ्गिकता के हुन्छ ?

पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूमा पारलैङ्गिक महिलाको लैङ्गिकता महिला र पारलैङ्गिक पुरुषको लैङ्गिकता पुरुष हुन्छ ।

जन्मँदा पुलिङ्गी इङ्गित गरिएको र लैङ्गिक पहिचान महिला हुँदा पारलैङ्गिक महिला (ट्रान्स वोमेन) भनिन्छ । जन्मँदा स्त्रीलिङ्गी इङ्गित गरिएको र लैङ्गिक पहिचान पुरुष हुँदा पारलैङ्गिक पुरुष (ट्रान्स म्यान) भनिन्छ ।

नेपालमा पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई 'तेस्रो लिङ्गी' भनेर गलत तरिकाले बझ्ने गरेको पनि पाइन्छ । तेस्रो लिङ्गी भन्नाले महिला र पुरुषबाहेकको लैङ्गिकता भनेर बुझ्नुपर्छ । पारलैङ्गिक महिलाहरूले महिला र पारलैङ्गिक पुरुषहरूले पुरुष भनी नै चिनाउँछ । यी तात्त्विक रूपमा फरक अर्थ दिने शब्दावली हुन् । त्यसैले यिनमा अन्योल सिर्जना गरिनुहुँदैन । अहिले नयाँ पुस्तामा तेस्रो लिङ्गी वा तेस्रो लिङ्गीभन्दा पनि गैर-द्वयसांख्यिक (नन्-बाइनेरी) शब्दावली प्रचलनमा आएको छ । त्यो छुट्टै छलफलको विषय भयो ।

पारलैङ्गिक भनेर कसरी थाहा पाउने ?

व्यक्तिको लैङ्गिक पहिचान जन्मनासाथ थाहा हुँदैन । उसको यौनाङ्ग हेरेर लैङ्गिक पहिचान अनुमान वा अड्कल गरिन्छ । व्यक्ति हुर्कने, बढ्ने क्रममा स्वःअनुभूति भई र स्वःविश्वस्त भएपछि मात्रै आफ्नो लैङ्गिक पहिचान निर्धारण गर्न सकिन्छ ।

अधिकांश पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले आफ्नो स्वःअनुभूतिको लैङ्गिकता सानै उमेरमा थाहा पाइसकेको हुन्छ । तर, हाम्रो समाजले भने यौनाङ्गका आधारमा ठानिएको लैङ्गिकतासँग मेल नखाने अभिव्यक्ति तथा अनुभूतिहरूलाई 'असमान्य' वा अरु कुनै लाञ्छित शब्दावलीले चिन्ने गर्दछ । कसैलाई यौनाङ्गका आधारमा 'केटा' ठानिएको छ भने ऊ केटा नै हो, केटाले देखाउनुपर्ने अभिव्यक्तिभन्दा अलिकति फरक अभिव्यक्ति भएमा ऊ लाञ्छित तुलिन्छ । कसैलाई यौनाङ्गका आधारमा 'केटी' ठानिएको छ भने ऊ केटी नै हो, केटीले देखाउनुपर्ने अभिव्यक्तिभन्दा अलिकति फरक अभिव्यक्ति भएमा ऊ लाञ्छित तुलिन्छ । त्यस्ता अभिव्यक्तिलाई निरुत्साहित गरिन्छ र ती व्यक्तिहरूलाई आफ्नो प्रकृतिप्रति लज्जित तुल्याउनुका साथै विभिन्न प्रकारका विभेद, लाञ्छना, घृणा, हेला, तिरस्कार एवं हिंसाको सिकार हुनुपर्ने अवस्था सिर्जना गरिन्छ ।

त्यसमाथि समाजमा लाञ्छित तुल्याइने विषयवस्तुको खुलेर वा सम्मानजनक ढङ्गले कुराकानी हुने नै भएन । हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा विद्यालयहरूमा पनि यसबारे कहीँकतै अध्यापन गराइँदैन । त्यसबाहेक अरु प्रकारका स्रोतहरूजस्तै पत्रपत्रिका, रेडियो, इन्टरनेटलगायतका माध्यमहरूमा के–कति पहुँच छ र ती माध्यमहरूमा यसबारे कति र कसरी जानकारी उपलब्ध हुन्छन् भन्ने विषयले समेत व्यक्तिको जानकारीमा प्रभाव पार्दछ । यस कारण सर्वप्रथम त कतिपय व्यक्तिहरूलाई आफ्नो पहिचानमा स्वःविश्वस्त हुन नै समय लाग्छ । कतिपय व्यक्तिहरूलाई म किन यस्तो रहेछु, म मात्र किन यस्तो रहेछुलगायतका अन्तर्द्वन्द्वहरू हुने गर्दछन् भने यही सामाजिक संरचनामा हुर्किएको कारणले आफ्नो लैङ्गिक अनुभूति तथा अभिव्यक्ति प्रति हीनताबोध र स्वःलाञ्छना (सेल्फ स्टिग्मा) समेत हुने गरेको छ ।

आफू विश्वस्त भएको खण्डमा पनि अरु व्यक्ति, समाजलगायतबाट हुने विभेद तथा अपहेलनाको दृश्य अदृश्य डर र त्रासका कारण आफ्नो पहिचानअनुसार जीवन व्यतित गर्ने सामर्थ्य नहुन सक्छ । आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार जीवन निर्वाह गरेमा वा आफ्नो लैङ्गिक पहिचान बाहिर्‍याएमा घरपरिवारबाट निकालिएला कि ? विद्यालयबाट निकालिएला कि ? आफ्ना साथीभाइहरूले गिज्याउने होच्याउनेलगायतको अपहेलनापूर्ण व्यवहार गरे भने ? कार्यालयबाट निष्कासन गरिदिए भने ? कुटपिट तथा अन्य हिंसामा परियो भने ? गाउँघरबाटै लखेटियो भने ? टोलछिमेकमा हिँड्नै नसक्ने वा बस्नै नसक्ने अवस्था आयो भने ? यस्ता दृश्य अदृश्य डरहरू छन् नै । प्रत्येक व्यक्तिको जीवन र परिस्थितिहरू फरक-फरक हुन्छ । त्यसै कारण निजको वैयक्तिक जीवनको अनुकूलताअनुसार कहिले कसरी आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार खुलेर आउन सकिन्छ र जीवनयापन गर्न सकिन्छ भन्ने विषय व्यक्तिपरक हुन्छ ।

अहिले खस-नेपालीमा 'समयौनिक महिला, समयौनिक पुरुष, द्वियौनिक, पारलैङ्गिक र अन्तर्लिङ्गी' भनेर भनिन्छ । तर, लामो समयसम्म खस-नेपाली भाषामा यी आधारभूत पाँच शब्दहरू पनि विकास हुन सकेनन् । अत्यधिक प्रयोग भएको शब्द भनेको 'समलिङ्गी तेस्रो लिङ्गी' थियो । त्यसैले सोही समाचार अङ्ग्रेजीमा पढ्दा र सोही समाचार खस-नेपालीमा पढ्दा फरक-फरक बुझाइ स्थापित हुने भयो ।

यस्ता विषयलाई 'विकृति'को रूपमा लिने समाजमा हामीजस्ता मानिसहरूलाई पहिचान खुलाउन निकै हिम्मत जुटाउनुपर्ने हुन्छ । व्यक्तिको जीवनमा यस्तो अनुकूल परिस्थिति कहिले, कुन उमेरमा र कसरी प्राप्त हुन्छ भन्ने विषय व्यक्ति-व्यक्तिअनुसार भर पर्ने विषय हो ।

त्याचलैङ्गिक भनेको के हो ?

जसरी जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकताभन्दा फरक लैङ्गिक पहिचान भएमा पारलैङ्गिक व्यक्ति भनिन्छ । त्यसैगरी जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकताअनुरूप नै लैङ्गिक पहिचान भएका व्यक्तिलाई त्याचलैङ्गिक व्यक्ति भनिन्छ । अङ्ग्रेजी भाषामा यसलाई 'सिस्-जेण्डर' भनिन्छ । यो कथित् 'सामान्य' लैङ्गिकता भन्न खोजिएको हो । त्याचलैङ्गिक भन्ने शब्दको अभावमा यी व्यक्तिहरूलाई 'सामान्य' वा 'नर्मल' भन्ने गरिन्थ्यो, जसका कारण पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू स्वतः 'असामान्य' वा 'एब्नर्मल' भन्ने विभेदकारी भाष्य स्थापित हुने भयो । त्यसैले त्याचलैङ्गिक शब्दको विकास भएको हो ।

त्याचलैङ्गिक र पारलैङ्गिक शब्दहरूले व्यक्तिको लैङ्गिक पहिचान उसको जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकताको तुलनामा व्याख्या गर्दछ । त्यसैले पारलैङ्गिक महिला र त्याचलैङ्गिक महिला दुवै महिला नै हुन् भने पारलैङ्गिक पुरुष र त्याचलैङ्गिक पुरुष दुवै पुरुष नै हुन् । परिस्थिति र सन्दर्भले त्याचलैङ्गिक वा पारलैङ्गिक भन्ने खुलाउनुपर्ला, तर त्याचलैङ्गिक होस् वा पारलैङ्गिक दुवैले महिला वा पुरुष लैङ्गिकतामै चिनाउने गर्छन् ।

पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई 'पुरुषबाट महिला भएका' वा 'महिलाबाट पुरुष भएका' भनी व्याख्या गर्नु उचित हुँदैन । यसले गलत बुझाइ स्थापित गर्छ ।

मैले प्रायः सञ्चारमाध्यमहरूमा पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई यसरी व्याख्या गरिएको देखेको छु । यो गलत मात्र नभएर मिस्-लिडिङ व्याख्या पनि हो । पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू एउटा लैङ्गिकताबाट अर्को लैङ्गिकतामा परिवर्तन भएका होइनन् । पारलैङ्गिक महिलाहरू सधैँ महिला नै थिए । पारलैङ्गिक पुरुषहरू सधैँ पुरुष नै थिए । हामीले स्वःअभिव्यक्ति गर्ने समर्थ हुनुअघि अरूले गरिदिएको निर्णयको हामी भागीदार होइनौँ । हाम्रो यौनाङ्ग हेरेर अरूले हाम्रो लैङ्गिकता निर्धारण गरिदियो, हामीलाई कहिल्यै पनि उक्त निर्धारित लैङ्गिकताको अनुभूति नै भएन । हामीलाई आफ्नो लैङ्गिक पहिचान बुझ्न र व्यक्त गर्न समय लाग्यो भन्दैमा एक समय हामी एउटा र पछि अर्कैमा परिणत भएका होइनौँ । हामी आफ्नो वास्तविक लैङ्गिक पहिचानमा खुलेका हौँ । हामी आफैँलाई ज्ञात हुनुअघि गरिदिएको निर्धारण गलत हो भनेका मात्र हौँ ।

जब हामीलाई 'पुरुषबाट महिला भएको' वा 'महिलाबाट पुरुष भएको' भन्ने व्याख्या गरिन्छ, त्यसले हामी सधैँ महिला थियौँ र सधैँ पुरुष थियौँ भन्ने तथ्य एवं हामीले आफ्नो लैङ्गिक पहिचान खुलाउन गर्नुपरेको संघर्षलाई नगण्य पारिदिन्छ । हामी महिला भएर खुल्न सकेको वा पुरुष भएर खुल्न सकेको समयबिन्दुदेखि मात्र उक्त लैङ्गिकताको हुन थालेको तर त्यो समयभन्दा अगाडि थिएनौँ भन्ने सन्देश जान्छ, जब कि हामीले बुझ्ने भएदेखि नै उक्त लैङ्गिकता भएको अनुभूति गरेका हुन्छौँ । त्यति मात्र होइन, यसरी 'पुरुषबाट महिला भएको' वा 'महिलाबाट पुरुष भएको' भन्ने शब्दले मानिसको मस्तिष्कमा एउटा त्याचलैङ्गिक पुरुषको स्वरूप दिन्छ, जो महिलामा परिणत भए र एउटा त्याचलैङ्गिक महिलाको स्वरूप दिन्छ, जो पुरुषमा परिणत भए । यो चित्रणले हाम्रो वास्तविकतालाई धमिल्याइदिन्छ । एक त्याचलैङ्गिक पुरुषको जीवनावस्था र पहिचान खुलाउन नसकेको समयमा पुरुष भई बाँच्न बाध्य पारलैङ्गिक महिलाको जीवनावस्था एउटै हुँदैन । एक त्याचलैङ्गिक महिलाको जीवनावस्था र पहिचान खुलाउन नसकेको समयमा महिला भई बाँच्न बाध्य पारलैङ्गिक पुरुषको जीवनावस्था एउटै हुँदैन ।

पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई नागरिकता प्राप्तिमा के समस्या छ ?

बच्चा जन्मेको ३० दिनभित्र जन्मदर्ता गरिनुपर्ने कानुनी प्रावधान छ, जसमा निजको नाम र लैङ्गिक विवरण उल्लेख गर्नुपर्छ । अधिकांश नेपाली समाजमा नामले पनि लैङ्गिकता जनाउँछ । सोही जन्मदर्ताका आधारमा विद्यालयमा भर्ना गरिन्छ र विद्यालयको अभिलेख खडा हुन्छ । विद्यालयको अभिलेख र जन्मदर्ताबमोजिमका विवरणहरूका आधारमा बोर्ड परीक्षाहरूको रजिस्ट्रेसन हुने र सोहीअनुसार प्रमाणपत्रहरू बनाउने गरिएको छ । नागरिकताको प्रमाणपत्र बनाउन जन्मदर्ता तथा शैक्षिक प्रमाणपत्रहरू पेस गर्नुपर्छ र सोही विवरणअनुसार नै नागरिकताको प्रमाणपत्र बन्छ । नागरिकताको प्रमाणपत्र बनेपश्चात् सोही विवरणअनुसार मतदाता परिचयपत्र, राहदानी, बैंक खातालगायत सबै वैयक्तिक अभिलेखहरू खडा गरिन्छ । अतः कुनै व्यक्तिलाई शिशु अवस्थामा दिइने परिचय नै निजको जीवनभर कायम रहने नेपालको कानुनी व्यवस्था छ ।

त्याचलैङ्गिक व्यक्ति (त्याचलैङ्गिक महिला तथा त्याचलैङ्गिक पुरुष) हरूको जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकता र लैङ्गिक पहिचान एउटै हुने हुनाले त्याचलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई यस कानुनी चरणबद्धताबाट कुनै समस्या नहुने भयो । तर, जन्मँदा इङ्गित गरिएको लैङ्गिकताभन्दा फरक लैङ्गिक पहिचान हुने पारलैङ्गिक व्यक्ति (पारलैङ्गिक महिला तथा पारलैङ्गिक पुरुष) हरूका लागि व्यक्तिगत कागज प्रमाणहरूमा नाम तथा लैङ्गिक विवरण संशोधन गर्ने प्रावधान भएन भने लैङ्गिक पहिचान कायम हुन सक्दैन ।

तर, नेपालमा कसैले लैङ्गिक पहिचानसहितको परिचय कायम गर्नका लागि नाम तथा लैङ्गिक विवरण संशोधन गर्न सक्ने कुनै कानुनी व्यवस्था नै छैन । यही नै समस्याको मूल जड हो ।

हामीलाई प्रत्येक दिन जीवनयापनका लागि प्रमाणपत्र तथा परिचयपत्रको आवश्यकता छ । कुनै चिट्ठी पार्सल आयो भने त्यसलाई प्राप्त गर्न परिचयपत्र चाहिन्छ । कतै यात्रा गर्नका लागि हवाई टिकट वा बस टिकट काट्न र यात्रा गर्न परिचयपत्र देखाउनुपर्छ । उच्च शिक्षाका लागि विद्यालय तहको शैक्षिक प्रमाणपत्र आवश्यक छ । रोजगारका लागि शैक्षिक प्रमाणपत्रको आवश्यकता पर्छ । कुनै होटलमा बास बस्नुपर्दा परिचयपत्र देखाउनुपर्छ । बैंक खाता खोल्न नागरिकता प्रमाणपत्र आवश्यक छ । कुनै व्यापार व्यवसायका लागि नागरिकता प्रमाणपत्र आवश्यक पर्छ । अतः हाम्रो जीवनको लगभग सबै आवश्यकता पूर्ति गर्न परिचयपत्र तथा प्रमाणपत्र आवश्यक पर्छ ।

जब हामीलाई 'पुरुषबाट महिला भएको' वा 'महिलाबाट पुरुष भएको' भन्ने व्याख्या गरिन्छ, त्यसले हामी सधैँ महिला थियौँ र सधैँ पुरुष थियौँ भन्ने तथ्य एवं हामीले आफ्नो लैङ्गिक पहिचान खुलाउन गर्नुपरेको संघर्षलाई नगण्य पारिदिन्छ ।

आफ्नो लैङ्गिक पहिचान खुलाउन नसक्दा जन्मँदा इङ्गित लैङ्गिकताअनुरूपको भेषमा बाँच्न बाध्य हुँदा र आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार जीवनयापन गर्न थालेपछि व्यक्तिको देखावटमा फरक पर्न जान्छ । पहिले पुरुष भनिएर देखिनुपरेको व्यक्ति लैङ्गिक पहिचानअनुसार महिला भई जीवनयापन गर्दा उसको देखावटमा फरक पर्ने नै भयो । पहिले महिला भनिएर देखिनुपरेको व्यक्ति, लैङ्गिक पहिचान अनुसार पुरुष भई जीवनयापन गर्दा उसको देखावट फरक पर्ने नै भयो ।

अझ कतिपय पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू हर्मोनको प्रयोग गरी आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसारको शारीरिक विकास गर्ने गर्दछन् । हर्मोनको प्रयोगपछि व्यक्तिको शारीरिक विकास आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार हुँदा पहिलेभन्दा फरक देखिने नै भयो । परिचयपत्रमा महिला लेखिएको छ, मान्छेको लैङ्गिकता पुरुष छ । परिचयपत्रमा पुरुष लेखिएको छ, मान्छेको लैङ्गिकता महिला छ । यसले पारलैङ्गिक महिला तथा पुरुषहरूको दैनिक जीवनमा गम्भीर रूपले प्रतिकूल असर पुर्‍याएको छ ।

यही कानुनी अभावका कारण हामी शिक्षा र रोजगारजस्ता क्षेत्रमा अनेकौँ प्रकारका वञ्चितीकरणबाट गुज्रन बाध्य छौँ । यहाँसम्म कि ती परिचयपत्र हाम्रो होइन, अर्काको हो वा नक्कली हो भन्नेसमेत दाबी गर्न सकिने अवस्था सिर्जना गरेको छ । यही कारणले कतिपय पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू चाहेर पनि उच्च शिक्षा हासिल गर्न सकिरहेका छैनन् । उच्च शिक्षा हासिल गरे पनि उक्त प्रमाणपत्र लिएर रोजगारीको अवसरबाट वञ्चित हुनुपरेको छ । जस्तै: परीक्षा केन्द्रमा पाउने सूचनाअनुसार एक पुरुष र सोही नाम गरेको व्यक्ति परीक्षा दिन आउँदैछ । व्यक्तिको परीक्षा प्रवेशपत्र पनि त्यहीअनुसार बनेको छ । तर, व्यक्ति स्वयम्‌को लैङ्गिकता भने महिला छ भने त्यो परीक्षार्थी नक्कली हो भन्ने दाबी गर्न सकिने परिस्थिति सिर्जना हुन्छ ।

बैंक खाता खोल्न जाँदा अर्काको नागरिकता लिएर आयो भनेर हम्मेहम्मे पारिदिन्छन् । कतिपयले बुझ्छन् । कतिपयले बुझ्दैनन् । कतिपयले बुझ्नै खोज्दैनन् । पाइलापाइलामा आफ्नो लैङ्गिकतासम्बन्धी अनावश्यक अनिच्छाइएका प्रश्नहरूको सामना गर्न बाध्य हुनुपरेको छ । यसै कारण हामी आफ्नो दिनहुँ जीवननै त्रासमय भई व्यतीत गर्न बाध्य भएका छौँ । अहिले त झन् सार्वजनिक सेवा लिनकै लागि खोप कार्ड अनिवार्य गरिएको छ । खोप कार्ड पनि नागरिकताअनुसार नै बन्ने हो । अब त झन् यस समस्याले पहिलेभन्दा बढी व्यापकता लिएको छ ।

मृतनाम भनेको के हो ?

अधिकांश नेपाली समाजमा नामले पनि लैङ्गिकता जनाउँछ । कसैको नाम सीता, गीता, रीतालगायत भए ऊ महिला भन्ने बुझिन्छ । कसैको नाम राजेश, रमेश, सुरेशलगायत भए ऊ पुरुष भन्ने बुझिन्छ । नेवाः समाजमा कसैको नाम चीधीथकुं, हेरमैं, हसनालगायत भए ऊ महिला भन्ने बुझिन्छ । कसैको नाम आसनारां, किस्लाल, जगबारलगायत भए, ऊ पुरुष भन्ने बुझिन्छ । प्रायः हिमाली समाजहरूमा नामको लैङ्गिकता नहुन सक्छ । जस्तै: टासी, पेमा, सोनामलगायत नामहरूले लैङ्गिकता जनाउँदैन वा कुनै निश्चित लैङ्गिकताका व्यक्तिलाई इङ्गित गर्दैन । तर ल्हामो, डोल्मालगायत नामले महिला भन्ने बुझिन्छ । अहिलेको युगमा अङ्ग्रेजी तथा विदेशी भाषाहरूमा नाम राख्ने चलन बढ्दो छ । यहाँ पनि नामले लैङ्गिकता जनाउने गर्छ । जेनिफर, सेलिना, जेसिकाजस्ता नामले महिला भन्ने बुझिन्छ भने क्रिस, जोन, रोबर्टजस्ता नामले पुरुष भन्ने बुझिन्छ ।

तसर्थ पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले आफ्नो लैङ्गिक पहिचान खुलेपछि आफूलाई शिशु अवस्थामा राखिदिएको नाम हटाउँछन् र आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसारको नाम छनोट गरी सोही नामले आफूलाई चिनाउने गर्छन् । त्यही हटाइएको नामलाई मृतनाम भनिन्छ । मृतनामलाई अङ्ग्रेजीमा डेड नेम भनिन्छ र यो भन्नुको कारण निज व्यक्तिले उक्त शब्दलाई आफ्नो नाम भनी प्रयोग गर्न सदाका लागि बन्द गर्नाले हो । तैपनि व्यक्तिगत कागजपत्रहरू संशोधन नहुँदा कागजमा मृतनाम नै बोकी हिँड्नुपर्ने बाध्यता छ ।

कसैलाई उसको मृतनामले सम्बोधन गर्नु उसको लैङ्गिक पहिचान नकार्नु पनि हो । मृतनाम भनेको कुनै उपनाम वा 'निक नेम' होइन । मृतनामलाई पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू आफ्नो नाम मान्दैनन् र यो शब्दलाई आफ्नो नाम भनेर भिराइएको भन्न चान्छन् । हामीले आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार छनोट गरेको नाम नै हाम्रो सही नाम हो ।

प्रत्येक व्यक्तिको गोपनीयतासम्बन्धी फरक-फरक चाहना वा आवश्यकता हुन्छ । मृतनाम मात्र नभएर व्यक्तिले आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार जीवनयापन गर्न थाल्नुअगाडिका तस्वीरजस्ता विषय पनि संवेदनशील विषय हुन् । यसलाई वैयक्तिक लैङ्गिक इतिहास भनिन्छ । व्यक्तिको वैयक्तिक लैङ्गिक इतिहासमा गोपनीयता सुनिश्चित हुन नसक्दा लैङ्गिक पहिचानअनुसार समाजमा स्थापित हुन बाधा पुग्ने गरेको छ ।

पारलैङ्गिक व्यक्ति हुन शल्यक्रिया गर्नैपर्ने हो ?

कसैको लैङ्गिक पहिचान उसको स्वःअनुभूतिको लैङ्गिकता हो, उसको यौनाङ्ग वा शारीरिक अवस्थाले निर्धारण गर्ने विषय होइन । पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले आफ्नो शारीरिक परिवर्तनका लागि विभिन्न चिकित्सकीय विधिको अवलम्बन गर्न सक्छन्, जस्तै: हर्मोन प्रतिस्थापन थेरापि, स्तन आरोपण शल्यक्रिया, स्तन हटाउने शल्यक्रिया, लेजर विधिबाट रौँलाई स्थायी रूपमा हटाउने प्रक्रिया, स्वर परिवर्तन शल्यक्रिया, यौनाङ्ग पुनःनिर्माण शल्यक्रिया इत्यादि । यी चिकित्सकीय विधिहरूलाई जेण्डर एफर्मिङ हेल्थ केयर भनिन्छ । यीमध्ये हर्मोन प्रतिस्थापन थेरापिलाई आधारभूत मानिन्छ र यसले व्यक्तिको शारीरिक अवस्थामा परिवर्तन ल्याउँछ ।

कतिपय मानिसहरूले सबै पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले यी शल्यक्रिया गर्छन् वा गर्न आत्तुर हुन्छन् भन्ने गलत बुझाइ राखेका छन् । पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई आफ्नो जन्मँदाको शरीर र यौनाङ्गप्रति द्वेष र घृणा हुन्छ भन्ने मिथ्या विचार पनि राखेको देखिन्छ । प्रत्येक मानिसको आफ्नो स्वतन्त्र व्यक्तित्व हुन्छ र पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू यसमा अपवाद होइनन् । कतिपय व्यक्तिहरू गर्न चाहन्छन्, गर्न पाउनु उनीहरूको अधिकार हो ।

कतिपय मानिसहरूले सबै पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले यी शल्यक्रिया गर्छन् वा गर्न आत्तुर हुन्छन् भन्ने गलत बुझाइ राखेका छन् । पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई आफ्नो जन्मँदाको शरीर र यौनाङ्गप्रति द्वेष र घृणा हुन्छ भन्ने मिथ्या विचार पनि रहेको देखिन्छ । प्रत्येक मानिसको आफ्नो स्वतन्त्र व्यक्तित्व हुन्छ र पारलैङ्गिक व्यक्तिहरू यसमा अपवाद होइनन् । कतिपय व्यक्तिहरू गर्न चाहन्छन्, गर्न पाउनु उनीहरूको अधिकार हो । कतिपय व्यक्तिहरू गर्न चाहँदैनन्, त्यो पनि उनीहरूको अधिकार हो । आफ्नो शरीरमा आफ्नै निर्णय हुनुपर्छ, 'माई बडी माई राइट्स' । कतिपयले चाहेर पनि पैसाका कारणले गर्न सक्दैनन् । दीर्घ रोगी, कमजोर शरीर भएका व्यक्तिलगायत कतिपय स्वस्थ अवस्थाका व्यक्तिहरूले गर्न नमिल्ने पनि हुन सक्छ ।

कतिपय मानिसहरूमा यस्ता शल्यक्रिया डरलाग्दो, अत्यन्तै हानिकारक हुन्छ भन्ने गतल बुझाइ पनि छ । हरेक चिकित्सकीय विधिको साइड इफेक्ट त हुन्छ नै । तर, आधुनिक चिकित्सकीय युगमा यस्ता साइड इफेक्टहरू धेरै मात्रामा न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । गुणस्तरीय सेवा र विज्ञता भएका चिकित्सकअन्तर्गत अवलम्बन गरेमा न्यून प्रतिकूल प्रभावमा कुनै समस्याबिना यी शल्यक्रिया हुन्छन् । तर, नेपालमा यस्ता शल्यक्रियाको कानुनी मान्यता स्पष्ट छैन र उपलब्ध पनि छैन । नेपालमा यस्ता शल्यक्रिया गर्न योग्य व्यक्ति र तिनका अनुभवको आधिकारिक सूची पनि छैन । त्यसैले अधिकांश व्यक्तिहरू भारत, बैंककलगायतका देशहरू जान्छन् ।

अतः यस्ता चिकित्सकीय विधिहरूको उपलब्धता हुनुपर्छ र सरल पहुँच पनि सुनिश्चित हुनुपर्छ भने न सबैले गर्नैपर्छ भनी बाध्य पार्न मिल्छ, न त कसैले गर्न पाउँदैन भनेर निषेध नै । यो व्यक्तिको आत्मनिर्णयको विषय हो ।

पारलैङ्गिक शब्द कहिलेदेखि प्रचलनमा आयो ?

अङ्ग्रेजी भाषामा बीसौँ शताब्दीको उतरार्द्धमा आएर 'ट्रान्सजेण्डर' शब्दको प्रचलन सुरु भएको देखिन्छ । नेपालमा पनि सन् २००० देखि २००१ ताका एलजीबीटीआई आन्दोलन सुरु भएको मानिन्छ । यहीसँग अङ्ग्रेजी भाषाका पाँच शब्द 'लेज्बियन, गे, बाइसेक्सुअल, ट्रान्सजेण्डर र इन्टरसेक्स' भन्ने शब्दहरू प्रवेश गरे ।

पक्कै पनि अङ्ग्रेजी भाषाका सञ्चारमाध्यमले यिनै शब्दलाई अपनाउने भए । अहिले खस-नेपालीमा 'समयौनिक महिला, समयौनिक पुरुष, द्वियौनिक, पारलैङ्गिक र अन्तर्लिङ्गी' भनेर भनिन्छ । तर, लामो समयसम्म खस-नेपाली भाषामा यी आधारभूत पाँच शब्दहरू पनि विकास हुन सकेनन् । अत्यधिक प्रयोग भएको शब्द भनेको 'समलिङ्गी तेस्रो लिङ्गी' थियो । त्यसैले सोही समाचार अङ्ग्रेजीमा पढ्दा र सोही समाचार खस-नेपालीमा पढ्दा फरक-फरक बुझाइ स्थापित हुने भयो । अहिलेसम्म पनि खस-नेपाली सञ्चारमाध्यममा यो प्रचलन हट्न सकेको छैन ।

विशेषगरी अङ्ग्रेजीमा 'ट्रान्सजेण्डर' र खस-नेपालीमा 'तेस्रो लिङ्गी' लेख्ने गलत प्रचलनमा अझै कतिपय सञ्चारमाध्यमहरूको निरन्तरता छ । अङ्ग्रेजीमा समाचार पढ्दा निज महिला वा पुरुष रहेको बुझाइ हुने र खस-नेपालीमा पढ्दा निज महिला र पुरुषबाहेक रहेको बुझाइ हुने अवस्था भयो । भाषाअनुसार व्यक्तिको लैङ्गिक पहिचान पनि फेरिने स्थिति भयो ।

सन् २०१५ देखि मैले आफ्नो लैङ्गिक पहिचान खुलाएर जीवनयापन गर्न थालेको हुँ । त्यो बेला मैले आफ्नो लैङ्गिकताको व्यक्तिगत अनुभवबारे एउटा ब्लग लेखेको थिएँ । मलाई तीनवटा भाषामा लेख्न आउँथ्यो । तर, तीमध्ये अङ्ग्रेजीमा बाहेक मेरो लैङ्गिकताको व्याख्या गर्न सक्ने सम्मानजनक र गलत नअर्थ्याउने शब्द थिएन । खस-नेपालीमा 'तेस्रो लिङ्गी' भनियो । तर म त आफूलाई महिला भनेर चिनाउँछु, कसरी यो शब्दको प्रयोग गरूँ ? मेरो आफ्नै मातृभाषामा त झन् शब्द नै थिएन । त्यसैले मैले उक्त ब्लग अङ्ग्रेजीमा मात्र लेखेँ ।

अङ्ग्रेजीमा 'ट्रान्सजेण्डर' भन्ने शब्दको ब्युत्पत्ति केलाउँदा ल्याटिन भाषामा 'ट्रान्स' भनेको 'पारि' भन्ने बुझिन्छ । शाब्दिक अर्थ केलाउँदा पहिले एउटा लैङ्गिकता ठानिएका व्यक्ति उक्त ठाम्याइ गलत हुने भएकाले वारिबाट पारि जाने भन्ने अर्थमा प्रयोग गरिएको पाइयो । त्यसपछि मैले यसको खस-नेपाली समार्थी खोज गरेँ । 'पार' भन्ने शब्द भेट्टाएँ । हिन्दीमा पनि यसरी नै प्रयोग गरिने रहेछ । सन् २०१६ मा मैले मेरो ब्लग खस-नेपालीमा अनुवाद गरी 'पारलिङ्गी' भन्ने शब्द प्रयोग गरेँ । त्यो बेला शायद 'तेस्रो लिङ्गी' भन्ने शब्दमा पनि 'लिङ्गी' प्रयुक्त भएकाले मैले त्यति खयाल गरिनँ ।

सन् २०१८ सम्म आउँदा मेरै उमेरका मेरोजस्तै लैङ्गिक अनुभूति भएका व्यक्तिहरूको जमघट बढ्न थाल्यो । हामीले गर्ने विभिन्न छलफलमध्ये शब्दको छलफल पनि निकै चुलिन्थ्यो । अन्ततः हामीहरूबीच सम्झौता भई सन् २०१८ डिसेम्बर १७ का दिन 'पारलैङ्गिक' भन्ने शब्द प्रयोग गर्ने घोषणा गर्यौं । यहाँ हामीले 'लिङ्गी' प्रयोग गरेनौँ । किनभने 'लिङ्ग' अक्सर 'सेक्स' भन्ने अर्थमा प्रयोग हुन्छ भन्ने 'लैङ्गिकता' अक्सर 'जेण्डर' भन्ने अर्थमा । यही ऐतिहासिक दिनको सम्झनामा १७ डिसेम्बर २०२० देखि हामीले डिसेम्बर १७ शनिबारका दिन परे सोही दिन अन्यथा परे त्यसपछि आउने अर्को शनिबारका दिन पारलैङ्गिक गौरव यात्रा (ट्रान्स प्राइड परेड) पनि मनाउँदै आएका छौँ ।

नेपाल भाषामा पनि शब्द छ । मैले 'यिताजाः मनू' वा 'यिताजाःमि' भन्ने गरेको छु । यसमा पनि 'यिता' भनेको 'ट्रान्स'को समार्थी हो । 'जाः' भनेको मूलरूप 'जात' अर्थात् 'जेण्डर' हो । 'मनू' शब्द वा 'मि' प्रत्ययले मानिसलाई जनाउँछ । खासमा खस-नेपाली भाषामा 'पारलैङ्गिक' शब्दको सुरुवात हुनुअगाडि नै नेपाल भाषामा शब्द निर्माण भएको थियो ।

मैले सामाजिक सञ्जालबाट सोधपुछ गरी भाषाविज्ञ विष्णु चित्रकारलाई भेटाएँ र उनको सल्लाह लिई नेपाल संवत् ११३८ मा एक शब्दकोश प्रकाशन गरेँ । त्यसमा प्रस्ताव गरिएको शब्द 'ब्याग्जाः' थियो, जसमा 'ब्यागल' अर्थात् 'फरक' र 'जाः' अर्थात् 'जेण्डर' । त्यतिबेलासम्म मैले भाषामा त्यति विमर्श गर्न थालेको थिएन । पछि खस-नेपालीमा पनि विचारविमर्श हुँदा यो शब्द त 'फरक लिङ्गी' भनेको जस्तै अपमानजनक भयो भनेर पुनरावलोकन गर्न थालेँ । यस क्रममा मैले विज्ञ काशीनाथ तमोटको पनि सुझाव पाउन सकेँ । नेपाल संवत् ११४१ मा ती शब्दहरू पुनरावलोकन गरी अर्को शब्दकोश प्रकाशन गरेँ र त्यहाँबाट सुरु भयो 'यिताजाः' ।

पारलैङ्गिक सर्जकहरूले यो त्याचलैङ्गिक समीभाव (नर्म्यालिटी) लाई तोड्न सक्छन् । त्याचलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई केन्द्रमा राखी पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई अन्यकरण गर्ने चश्मालाई फुटाइदिन सक्छ । त्यसैले विषयवस्तुको प्रस्तोता को हो भन्नेले ठूलो फरक पार्छ ।

खस-नेपालीमा 'पारलैङ्गिक' शब्दको प्रचलन अभिवृद्धि हुँदैछ । हामीले लेख्ने हरेक पुस्तक, निवेदन, पत्राचार र लेख्य सामग्रीमा यसको प्रयोग गर्न थालेपछि यो शब्दको भिजिबिलिटी बढ्दै छ । अहिले सञ्चारमाध्यमहरूले पनि यो शब्दलाई अपनाउन थालेका छन् । २०७७ सालमा भाषा आयोगले यो शब्दलगायत अन्य विभिन्न शब्दहरूलाई आधिकारिक शब्दकोशमा समावेश गर्न गराउन नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानलाई सिफारिस पनि गरेको छ । अहिले सरकारको तर्फबाट पनि यो शब्द प्रयोगमा आउन थालेको पाइएको छ । अदालतमा पनि हामीले यही शब्दलाई लिएर आफ्नो पहिचानका लागि रिट दायर गर्ने गरेका छौँ ।

नेपाल भाषामा भने 'यिताजाः' शब्द टिपिएको छैन । नेपाल भाषामा यस विषयसम्बन्धी त्यति सामग्री बन्न सकेका छैनन् । शब्द निर्माणको व्याख्या विश्लेषणमा मैले तीनवटा पुस्तक तयार पारेको छु । अब यिनै शब्दको प्रयोग गरेर अवधारणागत व्याख्या गर्ने पुस्तक तयार हुँदैछ ।

ललितपुर महानगरपालिका र कीर्तिपुर नगरपालिकाले नेपाल भाषालाई कामकाजी भाषा बनाएका छन् । बागमती प्रदेशमा पनि कामकाजी भाषा बनाउन सिफारिस भएको छ । प्रदेश नं १ र गण्डकी प्रदेशका निश्चित स्थानमा निश्चित प्रयोजनका लागि प्रयोग गर्न सिफारिस भएको छ । नेपाल भाषाले पनि आधिकारिक मान्यता पाएपछि पक्कै पनि उक्त शब्दको प्रचलनका लागि प्रभावकारी पहल गर्न सकिन्छ ।

हाल नेपालमा लैङ्गिक पहिचानको अधिकारक्षेत्रमा कार्यरत २९ संस्थाहरू देशका २३ जिल्लामा फैलिएका छन् । कर्णाली प्रदेशबाहेक अरू सबै प्रदेशमा संगठन छन् । यस सञ्जालमा पत्राचार गर्दा खस-नेपालीबाहेक अरू कुनै भाषामा यसबारे केही लेखिएको भेटिएन । अरूहरूले लेखिदिएको सामग्रीको अभिलेख भएन, तर पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूले स्वयम् लेखेका सामग्रीहरू अरू भाषामा शून्य नै छ । खस-नेपालीमा पनि पारलैङ्गिक लेखकहरूले नै लेखेका सामग्रीहरू पर्याप्त छैनन् । अहिले भाषा आयोगले प्रदेश तहमा सिफारिस गरेका १४ भाषामा शब्द निर्माण तथा खोजी र सामग्री लेखनको कार्य हुनुपर्छ भनेर छलफल हुन थालेको छ ।

लेखमा लेखक को हो भन्ने कुराले पनि लेखमा प्रयुक्त शब्द, भाष्यको फ्रेमिङ र विषयवस्तुको प्रस्तुतिमा फरक पार्छ । त्याचलैङ्गिक व्यक्तिहरूले हाम्राबारेमा लेखिदिएका लेखहरूले हामीलाई 'फरक', 'अन्य', 'भिन्न' लगायतका उपमा दिन्छन् । तिनको व्याख्याले तिनकै जीवनको वास्तविकतालाई दृष्टिगत गरी हामीलाई त्यसैको सेरोफेरोमा राखेर व्याख्या गरिन्छ । पारलैङ्गिक सर्जकहरूले यो त्याचलैङ्गिक समीभाव (नर्म्यालिटी) लाई तोड्न सक्छन् । त्याचलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई केन्द्रमा राखी पारलैङ्गिक व्यक्तिहरूलाई अन्यकरण गर्ने चश्मालाई फुटाइदिन सक्छ । त्यसैले विषयवस्तुको प्रस्तोता को हो भन्नेले ठूलो फरक पार्छ ।