लोकबाजा बजाउने र बनाउनेकाे कथा

A+ A A-

धेरै युवामा विदेश जाने र पैसा कमाउने सोच व्याप्त छ । तर, राज विश्वकर्माले भने विदेसिने चेस्टा नगरी नेपालमै बसेर यहीँका लोकबाजासँग खेल्न र भिज्न सुरु गरे । उनको बाजा बनाउने सानैदेखिको रहर हो । विस्तारै रहर नै उनको व्यवसाय बन्याे ।

काठमाडाैंकाे म्हैपी मन्दिर छेउको सटरमा राज र मनोज विश्वकर्मा दमाहा बनाउन व्यस्त थिए । अरु बेला भने चार जना हुने गरेको राजले बताए । ‘एक जना भाइ बिरामी भएर आउन सकिरहेका छैनन् । एक जना भाइ कार्यक्रममा गएका छन्,’ उनले भने ।

उनीहरू एकै परिवारका भने होइनन् । समान काम र लगाबका कारण यो पेसामा जोडिएका हुन् उनीहरू । सारंगी, मादल, पञ्चेबाजा सेटलगायत नेपालमा प्रयोग हुँदै आएका लोकबाजा बनाउँदै आएका छन् उनी ।

बाजागाजाका लागि आवश्यक काठ, धातु र छाला काठमाडौंकै बजारमा पाइने उनी बताउँछन् । पित्तल, तामाजस्ता केही धातु ललितपुरको पाटनतिरबाट पनि जुटाउने गरेका छन् । उनीहरूले एउटै बाजा बनाउन विभिन्न कामको बाँडफाँट गरेका छन् । तर, एउटा बाजा एकै जनाले पनि बनाउन सकिने राज बताउँछन् । बाजाको आकार प्रकारअनुसार त्यसलाई बनाउन पनि फरक-फरक समय लाग्ने गर्छ ।

धेरैजसो बाजामा जनावरको छाला प्रयोग गरिने हुँदा टिमिक्क मिलाउन घाममा सुकाइन्छ । साथै बाजामा लगाइएको रंग सुक्न केही दिन पर्खिनुपर्ने उनी बताउँछन् ।

‘पानीमा भिजाएको छाला सुकाउन उचित तापक्रमको पनि उत्तिकै ख्याल गर्नुपर्छ नत्र राम्रो बाजा बन्न सक्दैन,’ राज भन्छन्, ‘कुनै बाजा केही घण्टामै बनाउन सकिन्छ । कुनैलाई दिनभरि लाग्छ भने कुनैलाई एक हप्तासम्म पनि लाग्न सक्छ ।’ आफूले बनाइरहेको भएर कुनै पनि बाजा बनाउन गाह्रो लाग्दैन उनलाई ।

‘दमाहा बनाउँदा त्यहाँ प्रयोग भएको छाला तान्नुपर्ने भएकाले हातका औँला दुख्ने हुन्छ । तर, बानी परिसकेकाले सजिलै लाग्छ,’ उनी भन्छन् । खसीको बोसो लगाएर छाला समाउँदा वा तान्दा सहज हुने बोसो पगाल्दै गरेका मनोजले बताए ।

बनाउने क्रममा बजाउन पनि पाइने भएकाले सनही बनाउन उनलाई रमाइलो लाग्छ । 'यो काम हाम्रो परिवारका कसैले गरेका थिएनन् । बाजा बनाउने काममा लागेको ममात्रै हो,' उनले भने ।

गाउँमा छँदैदेखि सनही र कर्नल बनाउन सिकेका थिए उनले । म्हैपीमै बाजा बेच्ने पसल पनि खोलेका छन् उनले । बाजा बनाउने र बेच्ने सटर गरी मासिक २० हजार रुपैयाँ भाडा तिर्दै आएका उनले १० हजारदेखि २ लाख रुपैयाँ पर्ने हार्मोनियम बनाउँछन् । आफूले बनाएको सबैभन्दा सस्तो मूल्य पर्नेमा ट्याम्बोरिया बाजा रहेको उनले बताए ।

उनले १ लाख ५० हजार रुपैयाँसम्म मूल्य पर्ने पञ्चेबाजा सेट बनाएका छन् । ‘घर बनाउनेको ज्यालाभन्दा बाजा बजाउनेको ज्याला बढी हुन्छ । यो काममा मिहिनेत पनि धेरै चाहिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘पञ्चेबाजा सेट आफैँले बनाएर बिक्री गर्दा एउटा सेटमा ३० देखि ४० हजारसम्म नाफा हुन्छ ।’

दमाहा बनाउन चाहिने गोरुको छाला नेपाली बजारबाटै जुटाउने गरेका छन् उनले । ‘बाख्राको छाला भारतीय बजारबाट पनि आउने गरेको छ । जुन डम्फु, सारंगी र मादलमा प्रयोग हुन्छ । तर, हामी सबै नेपाली बजारमै पाइने सामग्रीको प्रयोग गर्छौं । बाजागाजाका लागि आवश्यक सबै सामग्री अन्यत्र खोज्न जानै पर्दैन । सबै यतै पाइन्छ,’ उनी भन्छन् ।

उनीहरूले बाजा बनाउने मात्रै होइन, बजाउन पनि सिकाउँछन् । ‘बाजा बजाउन सिकाउन इन्स्टिच्युट पनि छ । त्यहाँ हामी सारंगी, मादल, तबला, हार्मोनियम बजाउन सिकाउँछौँ,’ उनले भने ।

सारंगी बजाउन धर्मराज गन्दर्भ र बाँसुरी बजाउन धनबहादुर गुरुङले सिकाउँछन् । ‘मंसिर महिनामा सबैभन्दा धेरै पञ्चेबाजा र तिहारको समयमा मादल धेरै बिक्री हुन्छ,’ उनले भने । उनलाई सबै प्रकारका बाजा बजाउन आउँछ । तर, अहिलेसम्म व्यावसायिक रूपमै बाजा बजाउन नहिँडेको उनी सुनाउँछन् ।

कोभिडका कारण बाजाको प्रयोग र बिक्रीमा असर गरेको सुनाउँछन् उनी । सार्वजनिक स्थलमा २५ जनाभन्दा बढी उपस्थित हुन प्रतिबन्ध लगाएकाले विभिन्न युवा क्लब र संघसंस्थाले सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना नगरेकाले काेभिड अगाडिजस्तो बाजाको माग नभएकाे उनी बताउँछन् । कोभिडअगाडि बाजा विदेश पठाउने गरेकोमा अहिले विदेशबाट पनि माग आउन छाेडेकाे उनले सुनाए । ‘तर, कामै नगरी बस्नु परेको छैन । काम चलिरहेकै छ,’ उनले भने ।

बाजामा प्रविधिको प्रभाव

पछिल्लो समय कम्प्युटरदेखि मोबाइलसम्ममा विभिन्न बाजागाजाका सफ्टवेयर र एप्लिकेसन राखेको पाइन्छ । कतिपय गीतमा त मौलिकभन्दा पनि तिनै सफ्टवेयरका माध्यमबाट म्युजिक ट्रयाक बनाएर संगीत संयोजन पनि गरिँदै आएको छ ।

यस्तो प्रयोगले नेपाली मौलिक बाजामा केही न केही प्रभाव परेको उनी बताउँछन् । ‘यस्ताखाले सफ्टवेयरले विदेशी गीतमा प्रयोग हुने बाजाको धुन दिने भएकाले नेपाली बाजाको माैलिक धुन हुँदैन । मौलिक बाजा नै प्रयोग गर्ने पनि धेरै हुनुहुन्छ । गायक, संगीतकारको स्वभाव र जेनेरेसनअनुसार मौलिक बाजाको माग हुन्छ,’ उनी सुनाउँछन् ।

लोकबाजा संरक्षणमा सरकारले ध्यान दिएन

नेपाली लोकबाजाको संरक्षणमा सरकारले चाहिनेजति ध्यान नदिएको उनी बताउँछन् । ‘केही स्थानीय तहमा पञ्चेबाजा बजाउनुपर्ने, लोकबाजा संरक्षण गर्नुपर्ने पनि भनिएको छ । तर, मौलिक लोकबाजाको प्रयोग त्यत्ति भएको देखिँदैन । यसको संरक्षणमा सरकारले ध्यान दिन जरुरी छ,’ उनी भन्छन् ।

नेपालमा भन्दा विभिन्न सिलसिलामा विदेश गएका नेपालीले नेपाली बाजा मगाउने र त्यहाँ विभिन्न समारोहमा बजाउने गरेको उनी सुनाउँछन् । मौलिक लोकबाजा बनाउने र बजाउनेका लागि सरकारीस्तरबाट सहयोग नभएको उनी बताउँछन् । नेपाली कलाकारसँग यस्ता मौलिक बाजा बिना हिचकिचाहट किन्न सक्ने आर्थिक क्षमता नहुँदा मौलिक बाजाको लोकप्रियतामा कमी आएको उनको अनुभव छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ २०, २०७८ १९:०८